Бірінші тарау

§2. Құлмәлі әулеті

Өтеміс ұлы Мақамбет өмірі Қазақ халқының отарлық талау мен феодалдық қанаудың өршіген кезеңінде, халықтың азып-тозып трагедиялы дәуірінде өтеді. Адамның басы алланың добындай домалаған заманда тәртіп құқық туралы түсінік аяққа басылды. Орыс империя қоғамдық прогресс мәдениет орнына құлдық бұғау әкелді. Қазақ қоғамы патриархалдық құрылыстың салтынан шыға алмай ауыр күйзеліске ұшырады. Соның бірі – адамды құл есебінде сату, қолдану болады. Сондай құлдың бірі – Мақамбеттің атасы Құлманияз, не Құлмәлі. Бір аңыз бойынша Құлмәлі Беріш руының азаматы Қаразым (Хорезм) базарынан сатып алған дейді. Мақамбет өскесінде. ХІХғ. І-жартысында адамды құлдыққа сату, құл ұстау тоқтамады. Ал, Құлмәліні құл етіп жұмсамай өз баласындай ұстаған Беріштің Жайық арасының азаматы Ерназар Тұмашұлы қайырымды, 6 балалы кісі екен. 10 жасар Құлманиязды Жаубасар деген ұлына береді. Бала Құлмәліні ауылдастары жатсынбай Жаубасардың Өмірзақ деген ұлымен қатар өседі, ағайынды болады. Бұл аңыздың шындыққа қиысар жері бар. Қ.Р. ОММ-ғы қорда Өтеміс Құлмәліұлына берілген 1808ж. Қарашадағы билет – Жайықтан Нарынға өтуіне ұлықсат қағаз және келесі айда өткендердің тізімінде Өмірзақтың 4 ұлының: Бостан, Дастан, Қоштан, Байәлі есімдері Өтеміс аған, інісімен бірге жазылған (16:141). Біз сол билеттің біреуінің көшірмесін қысқартып жариялап отырмыз: