Бірінші тарау
жүктеу/скачать 2,59 Mb.
|
| Б И Л Е Т
Предъявитель сего Меньшей Киргизкайсацкой Орды Берш-Жаикова рода и отделения старшине Утемису Колмалину на основаниее Высочайшего его Императорского величества повсясния последовавшего в 17 дня июля сего 1808г. разрешение Оренбургского военного губернатора … князя Волконского дозволено состепной на внутренную сторону Нарын пески перепустить скота собственного его с братьями девять тысячи двести голов до починенных ему сто сорок четыре двести голов при пятистах ордынцах постухах между крепости Индирской и форпоста Гребенщиково.... Азаттық үшін күрес - ұлы дүбір көтеріліске қатысқан. Оған қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік топтар, жіктер қатысады. Қоғамдағы аса ірі күрделі қарама-қарсылық (противостояние) Жәңгір хан мен отаршылардың өз құлқынын ойлап, бұқараны талап, тонап, жәбірлеуден туындаған. Өтемісұлы Мақамбеттің өмірі мен қызметін толығырақ, анығырақ түсіну үшін оның кей туыстарын да білуіміз керек. Ол үшін бізге Құлманияз ұрпағын түгелдей білуіміз қажет. Бұл қазіргі кезеңде қиын мәселе, Совет өкіметі кезінде ағайындарымыз ата білуден безініп, “керегі не” - деп кісімсіп біткен. Дегенмен біз іздену жұмысын өз ынтамыз, қаражатымыз бен жалғастыра бердік. Маған қысқада болса кей ата, ағаларымыз білгенін мәлімдеген. Архив мәліметіне сүйене отырып біз Қ.Р. Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасымен Ұлттық кітапхананың қолжазбалар қорларын қарадық: “Аталық”, тарихи әңгімелер, өлең іздеп Кіші жүз бен оған көрші облыстарды жөнін тауып, үзбей араладым. Құлмәлі әулетін түгендегенде мына бір ғылым талабын ескеруіміз қажет. Бізге жазбалы шежіре (тарих деген сөз) жеткен жоқ. Біз тек аталарымыздың есімдерін әріден бері тізіп жаза береміз, қазақ оны “аталық” дейді, ал ол сол есімдерге қоса олардың кім болғанын, не істегенін, дәуірін, оқиғаларды жазса “шежіре” дейді екен. Шежіренің үзінділері сирек кездеседі. Ал біздің қолданып жүргеніміз “аталық”, ол көбіне ауызекі айтылғасын, ұмтылып шатастырыла береді. Мысалы, Әнес Сарай “Құлмәлі Ерназар, Ұлы дейді (14:83), ол оны кімнен қашан алғанын айтпаған. Енді жерлесі Жәрдем Кейкин, Жаңақала ауданының қарттары, “Құлмәлі Жаубасарұлы” дейді. Ғылымда бұндай ауызекі мәліметті жинаудың ережесі, тәртібі: Құлмәліні Ерназарұлы деп кім, қашан, айтты, айтушының жасы, руы, білімі т.б. Өйткені сауатты кісі, туысы естігенін жазып қояды, не іздеп, анықтап, жинастыра береді екен. Берқайыр ағамыз, Әнес Сарай, Отарбаев, т.б. ешбір сілтемесіз, өздері көріп келгендей жазады. Онда мәліметінің дұрыс-бұрыстығына өз ұятымен жауап береді және “менікі дұрыс” деп басқа автормен таласа алмайды. Тағы бір талап: күмәнді мәліметті, көмескі, не таласты оқиғаны жазғанда детализация, яғни кейде башайлап анықтай, дөптей баяндау қажет. Сонда ғана біз оқырманның көзін шындыққа жеткіземіз. Әйтпесе авторлар жаңсақ мәліметтен құтыла алмайды. Ә.Сарай Өтемістің әкесі Құлмәлі емес Құлманияз дей отырып, ешқандай дәлелін көрсетпеген. Қысқасы тарих ғылымы “өзім білемдікті” көтермейді. Құлмәлі әулеті, яғни аталығы жөнінде автор көп, бірақ біз сөзді алдымен Құлмәлі ұрпағына берейік. ҚР.ҒА-нда Жәрдем Кейкин деген азаматтың 1948-ші ж., яғни қарттардың соңы барда берген Өтемістің аталығы ма, Қожақметтің ұрпағы Жұмасұлтан ұлы (1860ж.ж.) кәріден (1881ж.т.) алыпты. Біз Беріш Ерназар ұрпағы Ғабдуллин Жұрқабай, Мерғалиев Төлеген, Шыбынтай Құлмәліұлының ұрпағы Көжек ұлы Шыңғыс пен Бақтыгерейұлы Біләл, Ықласты Майжан ұлы Жолжан т.б. берген жазбалы аталық мәліметтерімен танысып, салыстыра тексеріп, архив дерегіне сүйене отырып, Құлмәлі әулетін барынша толық жазуды жөн көрдік. Бұның бір қажеті – Құлмәлі әулеті кезінде бәрі делік сауатты болған, қолжазбалары болған, ол Совет өкіметі тұсында тұрмысы көбі бытырап кеткен, бір кісіге табу қиын болды. Әлі де оларда жазбалы аталық, Мақамбет шығармалары болар. Б.Бақтыгеревте болды. Ықыласұлы Жолжан Беріш екі орыс – Байбақты, Байсейіт, жеті бау дейді. Бұл дұрыс. Байсейіттен Қатас, Тілес, Қатастан Есенғұл, Жайық, соңғыдан Құттығой, Көтей, Шұбар, Бақалай, Наурыз, Дәулет дейді. Оны Шыбынтай шөбересі Майжанов Дәулеттің (1890 ж.ж.) аталығынан 1835-ші ж. көшіріпті. Бұл мәліметпен келісу қиын, Ағатайды көрсетпейді. Ғабдуллин Жұрқабай (Жалпақталда) Жайықұлы Дәулеттен Дүйсе, Қара, Тұрынтай деп өрбітіп, өзі 7-ші ұрпақ екен. Ал жерлесі Төлеген Мерғалиев өз аталарын Өмірзақ Жаубасар ұлынан өрбітеді. (8-ші ұрпақ). Сонда бұлар Ж.Ықыласов мәліметін қолдап тұр. Архивте Өмірзақ балалары Өтеміс пен бірге, жасы шамалас. Онда Құлмәлі Өмірзақпен жасы қатар. Бөкей сұлтан берген тізімде Өтеміс Құлмалин басқаруымен Өмірзақ Жаубасар ұлының 5 баласы 1808-ші ж. Қарашада Жайық өтіп Нарынға барған. Олай болса Құлмәліні Ерназарұлы деуі қате. Ерназар Тұмашұлы пейілі кең, қайрымды кісі болыпты, сол ниетіне орай ауқатты болған, Қаразымға (Хорезм) Үргеніш, Қиуадан 6 бала сатып әкеліп беріпті. Жаубасарға Құлмәліні береді. Ол Өмірзақ пен бірге өскен, балалары да бірге жүр. Құлмәліге Ерназар енші берген дейді. Қалайда Құлмәлі азып-тозбай осы ауылда өсіп, қазақ қызына үйленіп, қатардағы жанұя, шаруасы болған. Құлмәліні біздің баспасөзде біреуі қызылбас десе, екіншісі түрікпен, үшіншісі – татар деп келдік. Ал, ақын кісі асқақтатып, әсірелеп жіберетіні белгілі – Мақамбет өз тегін Қызылбастың Нәдір шағынан дейді. Ел аузында Құлманияз қарындасы т.б. кемемен жүзіп жүргенде дауыл тұрып, апатқа ұшырап, теңіз жағасына шығарып тастаған жерде түрікпендер паналатып, екеуін сатып жіберген деп аңыздайды. Құлмәлі қарындасында мөрі т.б. бұйымдары болыпты. Нақты жазбалы дерек әзір жоқ. Орынбор архивінде Өтеміс 1816-ші жылы жазда жаламен ұсталып, тергеушіге берген жауабында: әкем түркіменнен келген, қазақ қызына үйленіп, дүниеге үшеуміз келдік деген. Мақамбет рас болса алаша руы Байбақты ауылы қызынан туған. Сонда қазақ қаны бар тамырына сіңген Беріш Жайық арысы ортасында өскесін қазақ рухы бойына енген ғой. Содан болар Мақамбетке Ағатайдың батырлығы, нағашысын Байбарақ ұранға шыққан батырдың сауытсыз жалаңаш барып, жауына шабатын өршілдігі, тапқырлығы бойына дарыған болар. Қалайда Өтеміс өз заманында өр, алғыр жігіт болып, ауыл билеп, қайрат пен жігер көрсеткені ел ішінде әлі айталады. “Өзі болған жігіттің ата тегін сұраған ит” деп Мақамбет айтқандай, бізге оның арғы тегі кім болғаны туралы әңгіме керек болғанымен өзінің ісі керек. Ол нағыз қазақ болып, ол Қазтуғандай өзі батыр, өзі ақын, өзі күйші болып өсіп, халық үшін қызмет атқарғаны қымбат. Сондықтан тегін қазбаламайық. Енді Өтеміс және оның ұлдарын анықтауға тоқталайық. Мақамбет бір өлеңінде. Біз бір анадан бір едік Бір анадан екі едік Екеуміз жүргенде Бір – бірімізге ес едік. Бір анадан үш едік жүктеу/скачать 2,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|