Бірінші тарау
жүктеу/скачать 2,59 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ¯ - ТАРАУ.
| Ѻç áàñû
Қазақтың ұлы перзенті Мақамбет Өтемісұлының өмірі патша өкіметінің хан, сұлтандар көмегімен Кіші жүзді отарлау саясатының күшейген кезі – ХІХ ғ. І-ші жартысына тұспа-тұс келді. Бұл халық наразылығынан туындаған шым-шытырық қасіретті оқиғаларға толы кезең еді. Қазақ шаруалары тіршілік үшін өз феодалдарының қанауына қарсы күрессе, екіншіден орыс экспансиясы мен зорлығына тойтарыс беруге мәжбүр болады. Бұл қастерлі арпалыс қазақ ішінен Жоламан, Барақ, Амангелді (табын), Есет Көтібарұлы, Шеркеш Жақсыбайұлы, Қайыпқали Есімов, Науша Қаржауов, Қаратоғай Мәмбетов т.б. көптеген ерлерімізді туғызып, олар азаттық, теңдік, жеріміздің тұтастығын, еліміздің бүгіндігін сақтау үшін күрес жүргізді. Ал бұлардың ерен еңбегі қазіргі кезде тәуелсіз ел болып, теңдікке қол жеткенде нақты ғылыми тұрғыдан зерттелмей, тиісті бағасын ала алмай келеді Тіпті, әуелден «басы ашық» Исатай, Мақамбет пен оның аламандарының қан кешті қызметі елеусіз қалып, не бұрмалануда. Топқа, жікке бөлінуді жаратпай жүрген популистеріміз бұрынғы үстем топ өкілі, отаршының қолшоқпары болған Айшуақ, Жантөре, Баймағанбет, Жәңгір хандарды соңғы 10 жылда зерттеместен дәріптеп жазып, басына көтеруде. Ал езілген шаруалар тобының тіршілік үшін арпалысын ешкім әлі нақты жазбайды. Бұны түсіну қиын емес. Бұл ағайындарымыздың саяси, тарихи сауатының, қоғамдық өмір туралы түсінігінің кемдігі. Қанаушы мен қаналушыны, салық алушы мен салық төлеушіні т.б. айырғысы келмейді. Содан келіп, ғылыми зерттеу болмағасын өз жанынан сөз қосып, не патша чиновниктері мен авторларының жазбаларын тексермей көшіре салып, озбырлықты жасырып, өктемдікті әсірелеу қазіргі қазақ публистикасында белең алған құбылыс. Бұл бұрын Совет кезінде тарихи біліктен аузы тұшып жарымаған оқырманды, мұғалімдерді әуре сарсаңға салып келгені де көрініп жүр. Бірақ бұл жәйді түсініп, елге ғылыми түсінік беруші билік басындағы азаматтар да көрінбейді, ғылыми зерттеу жұмыстары ұйымдастырылмады. Бұндай еш ғылыми негізсіз пайда болған ағым қазақтың ұлт-азаттық, тәуелсіздік үшін күрес тарихын, оның қайраткерлерінің қызметін жаңаша зерттеп, жазуға кесірін тигізе бастады. Халыққа өз тарихын тек дерекке сүйеніп, шынайы баяндау, әркімнің, не жеке ықпалды топтың беті, жүзіне қарамай ғылыми негізде дұрысын жазу нағыз тарихшының парызы. Оқырманды шатастырмау, алдамау қажеттігі еліміздің қазіргі саяси күрделі кезеңінде өте қажет, оларға саяси сауатты, тарихи дәлелді мәлімет беру- саяси санасын қалыптастырады. Бұл - өмір талабы. Біз мәселені осылай ашығынан қоюға мәжбүрміз. Өйткені, Мақамбеттің қызметі-еңбекші халықтың мүддесі. Ал мұны кей популистер жоққа шығарғысы бар. Өйткені Мақамбетті халқымыздың ардагерлері Қ.Досмұқанбетов, Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов, Мұхтар Әуезов, Ілияс Жансүгіров т.б. әрі батыр, әрі ақын, әрі күйші, саяси күрескер асқақтата толғанса, 1970ж.ж.-дан бері оның өмірбаянына, мұрасына кір келтіріп, өлеңдерін сапырылыстырып, іздену, ғылыми экспедия бөлімі, баспасөзде жарияланған өлеңдерін жинастырмай, тоқырау кезеңіне тап қылды. Әдебиет майталмандары үнсіз қалды. “Ерулі, не ерттеулі атқа ер салмай” деген таласты еске салайын. Тіпті Мақамбеттің қазақ фонетикасына құрылған есімін де сауатты жазбай, 3-ші әріп “Қ”-ның орнына “х”- ны жазып, қалыптастырды. Мақамбет қорғансыз, жоқтаушысыз қалды. Тек Семейде Қайым Мұқаметжанов ағай Алматыда осы жолдың тырбаңдап, батыр, ақын қызметін, мұрасын қорғаштаған болдық ( : ) Нақтырақ айтсақ (1:2) 1991 ж. журналист Т.Боранғалиев Бөкейліктегі Жәңгір хан мектебі т.б. істері жөнінде дәріптеу жазды. Біз бұл өлкенің тарихын көп жыл арнайы зерттегендіктен авторға барып ақылымды айттым. Ол маған белгілі шовинист А.Е.Алекторовтың мақаласын көрсетті. Бұндай «құжат» жасауға патша чиновниктері шебер еді. Автор мені түсінбеді. Кешікпей (1) 20.ҮІ.91 ж., «Егемен Қазақстан» газетіне Бөкейліктің бір топ қариялары Т.Боранғалиев сөздерін құптап, «Жәңгірдің жазығы хан болғаны ма?» деген мақала жазды. Ой, пікір, кей сөйлемдер Боранғалиевтікі секілді. Мен Е.Нығметовтен мәнісін сұрағанымда: «З.Тұрарбеков телефонмен маған Жәңгір жөнінде мақала жаздық, қол қоюың керек», - деді. Мен мазмұнын сұрамай, «ауырып отырмын, өзің қоя сал»,-дедім. Біз тағы 2-3 қәриядан сұрап едік мақала мазмұнын білмеді. Міне Жәңгір ханды реформатор, ағартушы деп еш дерексіз әсірелеу осылай басталды. Бұны журналистер М.Құлкенов, Р.Отарбаев патша авторы Иванов И.С., Харузин А. т.б. көшіріп, «Жәңгір хан» деген кітапшасын «Жаңа көзқарас» деген айдармен шығарды ( : ) Бұл идеяны «Өркен» газеті, Оралда өлкетанушы Ж.Ақпаев т.б. кағып алып, әлсін-әлі жазып келеді. Біз көпшілікке ғылыми, тарихи түсінік беру ниетінде «Соц.Қазақстан» газетіне мақала бергенбіз, жарияламады. Оны «Жас алаш» газетіне ұсынғам, жариялады (18.02.92 ж.). Бірақ популистер бұған да мән бермей, тексермей, қатеге толы мақалаларын жариялай берді. Енді Исатай ісіне күмән туғызып, Мақамбетті «сатқын» дегенге барды. Бөкейдің бір ұрпағы Шолпанай Аманжолова «Уральская неделя» газетіне (2001 ж. № 3) «Махамбет и Жангир» деген мақала жазып, онда Өтемісті «мойны ырғайдай, биті торғайдай сіңірі шыққан кедей кезінде Бөкей оны асырап адам еткен, ал 1831ж. Мақамбет Жәңгірге қарсы шығып опасыздық жасады» депті. Ол Ә.Әлімжановқа …сілтеме жасап, одан Мақамбеттің 1839ж. Қиюа (Хива) қаласындағы құл сататын барғанын жазады. Батыр әлгі жігіт: “Я не хочу свободы, купленной на деньги предателя!” В стихах беркут, а на деле ворон! В Хиве приют нашел. (Бұл отаршылардың пікіріне ұқсайды. И.К.) “Славу благодетеля на меня заробатываешь!” – депті. (4) Автор бұдан әрі “Ведь Махамбет и Исатай воюя против Жангира, стали на сторону Камкали Ишимова претендовавшего на власть, с начало над Букеевской Ордой, затем над Младшем жузом”, - деп патша чиновниктерінің сөзін қайталайды. Автор бұл жерде үстем таптың мүддесін қорғап, қаналаудағы шаруалар жәйі, 3 көтеріліс себебін аузына алмайды. Мақамбет өмірі мен бұлай өрескел бұрмалауға жол беру баспасөздің жаны ашымауы, не жауапсыздығы. Екіншіден, даулы, күрделі мәселеден пікір алысу, пікір таласына да жол бермей, ескі түсінікте, “Егеменге” соңғы жылдары 4 мақала, ақырғысы Ы.Сариеваның мақаласына пікір, бердім. Жарияламады, жауап та жоқ. Ал Боранғалиев қызмет бабын пайдаланып, енді Мақамбетке тікелей шабуылға шығып, 3 көлемді мақал дәлелсіз жариялады. Сөз еркіндігі дегенді тарихымызды бұрмалауға айналды. Әдебиет ақсақалдары, үнсізде тарих ғылымының көсемдері М.Қозыбаев, Ж.Қасымбаев екі бетті ұстап, Жердің сойылын соғып, дерексіз оны реформатор деуде. Әділдікті аттауда. Амал жоқ. Мақамбеттің, халық мүддесін әлімше қорғауға тұғырдан түскен маған қалам алуға тура келді. (4:3). 1836-1838 ж.ж. азаттық үшін еңбекші шаруа көтерілісінің себептерін бұл автор да жасырады, мәнін ашпайды. Тарих ғылымының докторы, профессор Ж.Қасымбаев әлдеқашан тозығы жетіп, азған хан хан өкіметін мадақтап, Жәңгір хан реформа жүргізді дейді де, қандай реформа екенін нақты атамайды. Хан жағы қоғамды өзгерту жөнінде жағымды өзгерістер істеді, екінші жақ-ескі құрылымды сақтамақ болды депті, ал дәлелі көрінбейді (5). Мақамбет идеологиясы қоғамға зиянды әсер етті дегендей кітапта дәйексіз қарама-қайшы сөздер көп. Бұл сияқты ешбір құжатқа сілтемесіз, дәйексіз, шикі жазылған, тек ханды мадақтап, халық өмірін «айнадай таза» ауызға алмаған, азаттық, тәуелсіздік үшін күресті жасырған басылымдар баршылық. Бұл қаламгерлеріміз бен өлкетанушылардың, кей тарихшының қоғамтану, тарих ғылымдарынан білігі кемдігін, жауапкершілігінің аздығын көрсететін шығар. Бір білгір «Иісі қазақта бірінші рет Жәңгір қала салған», - десе (6 :17), Өлкетанушы Ж.Ақпай: Ғ.Мұсағалиевке (ХХ ғ.) Жәңгір Мысыр университетіне түсуіне көмектесті – депті (7:18). Бұл жалған мәлімет. Оқырман кімге сенеді? Бәріне бір жауап беруге тура келеді. (1). Хан, сұлтандардың халыққа жасаған пайдасы болса жазу керек, жазып та келдік. Совет кезеңінде тарихымызды чиновниктер бұрмалағаны рас, бірақ бекер, дәлелсіз жала жаба бермейік. Керей, Жәнібек, Қасым, Ақназар, Әбілқайыр т.б. барынша жазылды ғой. Жәңгірдің жазығы хан болғандығында емес, қарабасының қамын ойлап, “өз халқын тонағандығында (Ж.Қасымбаев сөзі) болар. Жәңгір тәуір білім алса ел игілігіне істеген реформалары болса дәлелдеп жазайық. Мәселе осында. Ал патша авторларының біржақты, дәлілсіз жазғандарын көшіре бермейік, әуелі тексерейік. Бәрінің ойы бостандық, азаттық туын көтерген Исатай мен Мақамбет қызметін кемсіту, еңбекші шаруаның азапты өмірін түсінбеу, халықтың тозып, қаңғырып, орыс болып, азайюын көрмеу. Бұл ел тарихын бұрмалау ғой. Осы жағдайға байланысты біз Мақамбеттің өмірі мен қызметін нақты құжаттарға сүйене отырып, жаңа тұрғыдан – бостандық, азаматтық үшін күрес тұрғысынан қайта жазуды қолға алдық. Ұлы ақын, халық батыры өмірі мен қызметін зерттеу менің негізгі ғылыми тақырыбым емес еді. Бірақ батырдың халық мүддесі үшін қызметіне риза болып, іздене бердім. Бірер жыл зерттеп кітапша шығарып қоярмын деп ойладым. Бірақ М.Әуезов жазғандай, Мақамбет ісі мен жыры адамды елітіп әкетеді екен. Сонау 1970 ж. бастаған іздену, мәлімет жинау 30 жыл жалғасып, менің өмірімнің мағынасына айналып кеткендей. Бар бос уақытымды, жазғы демалысымды, жиі болатын командировкаларды Мақамбет, ел туралы мәліметтер жинауға пайдаландым. Өйткені, 1974 ж. шыққан Мақамбет туралы кітапшам, мақалаларым, басқа авторлардың жазғаны мені қанағаттандырмады. Ұлы тұлғадан ұлы мұра қалуға тиісті көрінді. Іздене бердім, іздей бердім. Көп мәселе түсініксіздеу, дүмбілездеу көрінді. Ұстазым Е.Бекмахановтың уағызы, тарихшының парызы туралы талабы жетелей берді. Ғылыми қоғамтану әдебиетін оқи беруім бірталай жұмбақтан көзімді ашты. Оның үстіне ел аралап жер бетін, ел танып, ауыз екі тарихи әңгімелерді, жұртымның ой, көңілін білу де қажет екен. Тарихи шығарманы оқырман ниеті мен тілегіне сай жазу жөн болды. Аталарымыз: «Шымыраұлы болмаса, Шидің сәні келмейді...» депті,ол-шиді жүн жіппен бір-бірлеп орап, тізіп тоқу екен, ши мықты,төзімді болады екен, яғни ұқыптылықты, мықтылықты уағыздау ғой. Ел аузындағы тарихи әңгімелерді іріктеп, қисынды пайдалана білсек пайдасы мол. Кей кәриялар Мақамбетті орта бойлы, қасы, шашы қап-қара, денесі мығым, қолы қуатты, көзі өткір, әрі үлкен, өңі қараторы кісі дейді. Бұл сөз архив дерегімен орайлас келеді. Дәулетқали Аралов (1911 ж. «Искра» Орда с-зы ): Исатай ұзын бойы, қызыл шырайлы ақсары, имек мұрынды, ширақ денелі дейді. Исқақұлы Әжікен (1913 ж. т.Терең құдық «Искра» с-зы). «1930 жылдан Жәңгір жерді «күлдікке» бөліп, яғни Шыман, Шомбал, Балқы, Жақсымбет (төлеңгіттердің биі), сұлтандар мен ірі байларға бөліп берген, шаруалар жерсіз қалып, жайылым, қыстау, шабындықты «өмірікке» (аренда) алған. Бұл ел ішінде араздық туғызды, - дейді. Дәмесін Шерниязов (1887 ж.т.Жаңақала ауд.). Бекетай қүмында Мақамбеттің ағаш үй болды. Қарауыл қожа Бабажанов таласып, Бекетай бесқасқа жерінен тас үй салған, жер алған. «Бесқасқаның әкесі Түсіп үйсіннен келген 5 жігіттің бірі, беріш Ағатай батырдың жиені, Бекетай құмы ата қонысы. Айтбай бесқасқасы құмында «Көктөбе» бар «арғы көктөбеде» бар, Мақамбет осы өңірде өскен,- дейді. Міне кәриялар аталарынан естіген осындай үзік-үзік мәліметтерді айтады, шындыққа жанасатынын жазып отырмыз. Бұл секілді мәліметтер Атырау, Ақтөбе, Астрахан, Саратов , Орынбор т.б. облыстардағы қәриялардаң естігенбіз, бәрін тізу қиын, әрі әлі де тексеру қажет. Бірақ, Еспентай Тасмұқамбетов (1830 ж.т. Байбақты, Жаңақала) әңгімесін қосалық: Исатай, Мақамбет 1829 жылдың жер бөлу, салық көлеміне наразы болып, кедейдің мұңын соққан, хан Мақамбетті бауырына тартқысы келіп, арбайды, ал Мақамбет көнбейді. Ақыры оны хан абақтыға да жаптырады. Мақамбет Исатайдай қайсар, өткір, батыл ділмар болған, хан ырқына бой ұсынбаған, - дейді кәрия. Мақамбет өмірі, қызметі тарихи тұрғыдан арнайы зерттелмей келеді. Авторлар көтеріліс тарихына байланысты қосымша кейбір, өмірбаяндық мәлімметтерді жазып келді. Бірақ олардың көбі Мақамбеттің өмірін сол кездегі қоғамдағы күрделі де, ауыр жағдаймен тығыз қабыстыра бермеді. Көтеріліс деген аса қауыпты, адам өлімі, шаруашылық күйзелісі болатын іс. Оған халық ашық бармайды. Қолға қару алу тек тығырыққа тірелгенде амалсыздан болады. Кейбір автор жазғандай көтеріліс 2-3 кісінің бас араздығынан, не тентектігінен болмайды. Бұқара көрінген кісінің артынан ермейді. Олай болса бұқараны ашық күреске көтерген қандай себептер болды, тарихшы соны ашуы тиіс. Ол үшін сол кездегі қоғамның жағдайымен таныстыратын тарихи әдебиетке тоқталуымыз қажет. Бөкей ордасының жәйі белгілі тарихшы А.Левшиннің Қазақ даласы жөніндегі еңбегінде әңгіме болады. Автор Жәңгір ханды мадақтап, 1827 ж. көтеріліс себебін сұрағанға жөн: «Мен орыстардың мүддесін қорғадым» дегенің масайрай жазады (8). Отаршылықтың бетін ашпайды. Бөкейліктің 1841 ж. жәйін Я.В.Ханыков. Бөкей ордасының 1841 ж. жәйі туралы кітабында жазып, елдің географиясы, шаруашылығы, алым, салық, оқу ісі жөнінде үстіртін болса да мәліммет береді. Мақанды көріп, тілдескен адамның бірі – капитан, инженер-геолог, әрі филолог Е.П.Ковалевский Борсық құмы жағында 1839 ж. күзде кездесіп, кейін оны өз кітабында жазған. Ол Мақаң орыс тіліне жетік, ділмар, көп нәрседен хабары барын айтады (9). Ал патшалық авторлар Мақанды бұзық, жыртқыш, не бүлікші, ескілікті қолдаушы деп. Жәңгірді жанашыл, өз халқы қамын ойлаған деп, еш факты атамайды. Жәңгір жөнінде оның өз сөзіне сүйеніп орыстар жазғаны көп және бірінен бірі көшіріп, нақты мәліметтері аз және күмәнді келеді, халық тұрмысы, шаруашылығы жөнінде мардымсыз, әрі тенденциялы. Сондайдың бірі- біздің кей зерттеушіміз бен өлкетанушымыз жиі сілтеме жасайтын авторы А.Харузин. Ол Бөкей ордасы деген кітабында: «киргиз-степняк рожден кочевником, скотоводом, таким и он останется, таким он умрет» (10:35). Ал хан Жәңгірді ешбір дерексіз мадақтай берген. Бұндай авторлар көп және олардан тарихи мәселелерді объективті баяндайды деп күтуге болама? Әйтседе біз патшалық авторлар еңбегінен сенімді фактыларымен ой, пікірлерін аламыз. Мысалы, Астрахан губернаторы 1839 ж. 18 ақпанда Мемлекеттік Мүлік министіріне берген рапортында Бөкейлікте 18 ру, 56000 жан, Ордада рулық басқару жүйесі сақталған депті (11:18). Ал А.Харузин, Я.Ханыков, С.Иванов, А.Добромыслов, А.Алекторов т.б. бұл санды көбейтіп жазыпты. Немесе А.Харузин «Рассвет ханского могущества был во времена умного Джангера» дейді. (12:34). Бірақ ешбір деректі фактілермен бұл сөздерін автор дәлелдемейді. Патшалық авторлардың мақалаларымен кітаптарында Кіші жүз бен Бөкей ордасының саяси, шаруашылық, әлеуметтік, рухани өмірінен кейде нақты фактылар, оқиғалар, Мақамбет туралы жағымды, жағымсыз сөздер кезделеді. Әсіресе Ресей әскери бас штабының офицерлері ХІХ ғ. ортасында айтылмыш өңірде жиі болып, өз көргендерінен кей жәйді бүкпелемей батыл жазған. Мысалы, бас штаб полковнигі М.И.Иванин Орынборды В.А.Перовский басқарған кезде... біздің кінәмізден бізге наразы қазақтарды тазалау үшін қырға әскери отряд жібермеген жылымыз сирек болды» деп (13:187) отаршы зұлым саясатын әшкерелейді. А.Евреинов Бөкейлікте 1849 ж.ж. жұмыс істегенде көргеніне сүйеніп, Безбородко, Юсупов т.б. помещиктер Каспий жағалауындағы қалың қамысқа заңсыз ие болып, қазақтардаң аренда ақы алып, еңбегін тегін пайдаланғанын, қысым көрсеткенін жазады (14:7). Ал Ковалевский Коканд, Бұхар феодалдары Кіші жүз еліне жиі шапқыншылық жасайтын, қазақ феодалдарының өзара барымтасы нәтежесінде шаруалардың әлеуметтік жағдайының адам шошырлық екенін жергілікті әкімшілікті барымтаны тыю жөнінде еш нақты шара қолданбай тек сылдыр сөзбен шұғылданатының мәлімдейді. (15: ). Біз тарауларда патшалық авторлар Герн мен Васильевтің, Вларамберг, Ф.Берг, М.И.Иванин, Л.Мейер, К.Солдатенков, А.Н.Тетаревникова, С.А.Хруничев, Ф.Стариков, П.Медведский, А.И.Мокшеев, Н.П.Иванов, М.А.Терентьев т.б еңбектеріндегі көңілге қоңымды, шындыққа жонасатын факторлар мен ой, пікірлерін пайдаланамыз. Ресейдің мерзімді баспасөзі Жәңгір, Бөкейлік туралы ұқсас мазмұнды 1826 жылдан (Северная пчела), «Москвитян», «Русская речь», «Сын отечества» т.б. әлсін-әлі жазған, көбі ханның өз аузынан шыққан сөздерді жариялап келген. Оларды да тексере отырып пайдаланамын. Қазақ тарихы, жасыратыны жоқ Совет өкіметі кезенінде зерттеле бастады. Бөкейліктің тарихы мәселелеріне алғаш көңіл бөлген жерлесіміз АқметМаметұлы (Мәмбетов) 1926 ж.). Õàëåë Äîñ콺àìáåòîâ. Õàëåêå» “Àëàìàí” êiòàáûíäà /1927 æ./ Ìàºàìáåò òóðàëû åë àóçûíàí æèíàë¹àí òàðèõû ¸»ãiìåëåðäi æàç¹àí. Îíäà¹û áiðòàëàé ì¸ëiìåòòåð êåéií æàçáàëû äåðåêòåðìåí ä¸ëåëäåíäi. Ðåñåéäi» ìåðçiìäi áàñïàñ¼çi Ƹ»ãið, Á¼êåéëiê òóðàëû ½ºñàñ ìàçì½íäû ìàòåðèàëäû 1826 æûëäàí /Ñåâåðíàÿ ï÷åëà/, Ìîñêâèòÿí “Ðóññêàÿ ðå÷ü”, “Ñûí îòå÷åñòâà” ò.á. ¸ëñií-¸ëi æàç¹àí, ê¼ái õàííû» ¼ç àóçûíàí øûººàí ñ¼çäåðäi æàðèÿëàíûï êåëãåí. Îëàðäû äà òåêñåðå îòûðûï ïàéäàëàíàìûç. Êiøi æ¾ç æ½ðòûíû» /àòàëàðûìûç “æ½ðòû” äåï æàçûïòû È.Ê./ àçàòòûº ¾øií ê¾ðåñ òàðèõûí çåðòòåóäå òàðèõøû À.Ô. Ðÿçàíîâ ê¼ï å»áåê åòêåí, ². Åñiìîâ ê¼òåðiëiñi /1924 æ./ ²àçຠõàëºûíû» ½ëòòûº ò¸óåëñiçäiãi ¾øií 40 æûë ê¾ðåñi, ‘’Èñàòàé Òàéìàíîâ ê¼òåðiëiñi’’ /1927 æ./ äåãåí êiòàïòàðû àë¹àí êå» ê¼ëåìäå àðõèâ ìàòåðèàëû íåãiçiíäå ¸ëiíøå äåéåêòi æàçûë¹àí. Ñîâåò òàðèõøûëàðû æ¸íå ºàçiðãi àâòîðëàð À. Ðÿçàíîâ å»áåêòåðií òåêñåðóñiç æèi ïàéäàëàíàäû. ÁiðຠÐÿçàíîâ ê¼òåðiëiñòi» áàñòàëó ñåáåïòåðií, õàëûº ò½ðìûñûí, ïàòøà ¾êìåòi ìåí Ƹ»ãið õàí ñàÿñàòûí áàÿíäàóäà æàí, ìàë ñàíûí, àëûì-ñàëûºòû õàí, ñ½ëòàíäàðäû», áèëåðäi» øàðóàëàð¹à ºûñûìûí íàºòû àòàìàé, ½øºàðû ïiêið æà»ñຠì¸ëiìåò, ä¸éiêñiç ò½æûðûì àéòàäû. Ìûñàëû ‘’È. Òàéìàíîâ ê¼òåðiëiñi’’ äåãåí å»áåãiíäå ê¼òåðiëiñòi» áàñòàëó ñåáåïòåðií æàçóäà ïàòøà îôèöåðiíi» ñ¼çäåðií ºàéòàëàï, Iøêi òàðàïòà 1803-1829 ææ. áîë¹àí òîëºóëàð, ê¼òåðiëiñ ºàçຠõàëºûíû» Íàðûí º½ìûíàí Æàéûºòû» øû¹ûñûíà ¼òóãå òыðûñûï. Á½ºàð æà¹ûíäà¹û ºàçàºòàð ½ëòòûº åðêiíäiãií ïàéäàëàí¹àí æ¸íå îðûñ ¾êімåòi ìåí æåðãiëiêòi áèëåóøiëåðäi» åçó ºàóïi ò¼íáåãåí åëãå ºîñûëóäû ìàºñàò åòåäi. /16:3/ Á½ë õàòå ïiêiðãå àâòîð æàóàïòû ïàòøà îôèöåði Ãåíñ ñ¼çiíåí içäåäi ºàçàºòû ‘’æå»iëòåê’’, ‘’Æåëáóàç’’ /âåòðåíûé/ äåéäi, àë ºî¹àì ¼ìiðiíi» íåãiçãi ì¸ñåëåëåðiíå ¾»iëìåéäi æ¸íå åø ä¸ëåëñiç. Ƹ»ãið õàí Iøêi òàðàïòà åñêi ðóëûº º½ðûëûñòû º½ðòòû äåé êåëiï, ºàçຠîòûðûºøûëûºòû, åãiíøiëiêòi áiëìåéäi äåï’’ êåñiï àéòûï, á½¹àí òèûì ñàë¹àí ïàòøà ¾êìåòiìåí Îðàë ºàçຠ¸ñêåðiíi» çîðëû¹ûí àóçûíà àëìàéäû. /17:5/ Ѽéòiï á½ë á¼ëiìäå ê¼òåðiëiñ ñåáåái àíûºòàëìàäû. Êåëåñi “È.Òàéìàíîâ ê¼òåðiëiñi” äåãåí á¼ëiìäå ê¼òåðiëiñ õàí, ñ½ëòàíäàð ºûñûìûìåí àëûì, ñàëûº ê¼ïòiãiíåí äåï ¾ñòiðòií ¹àíà æàç¹àí, îíäà äà Çåêåò, ñî¹ûì àòàëàäû. Õàííû» æåð ðåôîðìàñûí ºàëàé æ¾ðãiçãåíií, 1517 æåð èåëåíó àêòiñií áåðãåíií àòàï, áiðåóäi» æåðií åêiíøiãå òàðòûï àëûï, ñàòºàíûí, ðåôîðìàíû õàí ¼ç æåêå ì¾ääåñiíå ïàéäàëàí¹àíûí ¸øêåðåëåìåéäi. Õàí òàðõàí àòà¹ûí áåðóäi æà»àëûº åòiï ê¼ðñåòiï, îíäàéäû» êiøi æ¾çäå áîë¹àíûí æ¸íå îíû» äâîðÿí àòû¹ûìåí òå» òàï äåïòi. Îíäàé ì¸ëiìåòòi áiç àðõèâòå êåçäåñòiðìåäiê. Àâòîð Ƹ»ãið ¼ç ò¼»iðåãiíå ñ½ëòàíäàðäàí, áèëåðäåí “êëèêà” /á½ë ñ¼ç ñ¼çäiêòå “ñ½ðºèÿ” äåï àóäàðûëûïòû È.Ê./ º½ðàï, ñîëàð àðºûëû åë áàñºàðäû äåéäi. Êåëåñi: “È. Òàéìàíîâ è Ì. Óòåìèñîâ” äåãåí ïàðàãðàôòà “Èñàòàé áûë íåãðàìàòåí, êàê âåñü êàçàõñêèé íàðîä òîãî âðåìåíè” äåï òà¹û áið æà»ûëàäû. /18:16/. Á½ë ¼ëêå òàðèõûí æåòå áiëìåãåíäiãi. Àéòà áåðñåê, À. Ðÿçàíîâ å»áåêòåðiíäå õàòåëåði, ïàòøàëûº àâòîðëàð ñ¼çií ºàéòàëàó ¼òå æèi êåçäåñåäi. Èñàòàéäû» ²àðàóûëõîæà îçáûðëû¹ûíà íàðàçû áîë¹àí ñåáåïòåðií òîëûº àøïàéäû. Àë ºàçiðãi àâòîðëàð À. Ðÿçàíîâ å»áåêòåðiíäåãi ì¸ëiìåòòåðäi, ïiêiðäi òû»¹ûëûºòû òåêñåðìåé ¼ç ìàºàëà, êiòàïòàðûíäà ïàéäàíûï, îºûðìàíäû øàòàñòûðóäà. Á½íû îºûðìàí åñêåðói òèiñ. Ñîâåò ¼êìåòi êåçiíäå Á¼êåéëiêòåãi øàðóàëàð ê¼òåðiëiñiíi» òàðèõû àë¹àø ðåò ¹ûëûìè ò½ð¹àäàí çåðòòåëå áàñòàäû. °óåëi À.Ðÿçàíîâòû» Èñàòàé Òàéìàíîâ ê¼òåðiëiñi äåãåí å»áåãi æàðûº ê¼ðiï, àâòîð Îðûíáîðäà¹û áàé àðõèâ ìàòåðèàëäàðû íåãiçiíäå áàÿíäàäû. /15/ Àâòîð ê¼ïòåãåí îºè¹àëàð æåëiñií, øàðóàëàðäû» æà¹äàéûí, ºàðó àëó¹à ì¸æá¾ð åòêåí êåé ñåáåïòåðäi äåðåêòi áàÿíäàé æàçàäû. Áiðຠïàòøàëûº àâòîð¹à ò¸í ºî¹àìäà¹û íàðàçûëûº øû¹ó ì¸íiñi» êåé æåêå àäàìäàðäû» áàñ àðàçäû¹ûíàí áîëóûíà ñåíó áàð, êåé º½æàòòû õàí ïiêiðiíå ñàé ñàðàëàó áàð, îíû» ¼çií-¼çi ìàºòàï àéòºàíûí àâòîð ïàéäàëàíàäû /ðóëûº º½ðûëûìäû æîþ, ðåôîðìà ò.á./ Ã. Ñåðáàðèíîâ ¼çiíi» Èñàòàé Èàéìàíîâ äåãåí 1836-1837 ææ. õàëûº ºîç¹àëûñû æ¼íiíäåãi øà¹ûí å»áåãiíäå Ƹ»ãið õàí ¼ìiðiíi» æàðòûñûíàí ê¼ái õàëûºòû» òîëêóûìåí ¼òòi, “ê¼òåðiëiñòi» áàñòû ñåáåái õàëûº ¼ìiðiíi» á¾ëiíói, îäàí ºàðàïàéûì æ½ðòòû» ê¾éçåëói” äåéäi /19:4/ Àâòîð õàëûº íàðàçûëû¹ûíû» ñåáåïòåðií àøïà¹àí, æàëïûëàìà ñ¼çäåð ê¼ï, ¸ëåóìåòòiê ê¾éçåëiñòi ê¼ðñåòå àëìà¹àí. °éòñåäå àâòîðäû» å»áåãi ê¼òåðiëiñ òàðèõûí áiëiï, ò¾ñiíóäå ïàéäàñû áàð. Á½íûìåí ºàòàð À. Ðÿçàíîâ 1926 æ. ‘’²àçຠõàëºûíû» ½ëòòûº ò¸óåëñiçäiãi ¾øií 40 æûë ê¾ðåñi’’ äåãåí å»áåãií øû¹àðûï, Èñàòàé ê¼òåðiëiñi òîëû¹ûðຠæ¸íå àðõèâ º½æàòòàðûíà ñ¾éåíiï æàç¹àí. Á½ë øû¹àðìà ºàçàºòû» 1797-1838 ææ. àçàòòûº ¾øií àóûð ê¾ðåñiíi» òàðèõûí áiðøàìà ä½ðûñ ê¼ðñåòêåí æ¸íå êåéáið æà»ûëûñ ïiêiði, ½øºàðû ò½æûðûìäàðûíà ºàðàìàñòàí ¼çiíi» ¹ûëûìè á¸ñií æî¹àëûòºàí æîº. /20/ 1930 æ. Èñàòàé ê¼òåðiëiñi òàðèõûí á½äàí ¸ði çåðòòåóäi À. ßêóíèí ¼çiíi» Èñàòàé Òàéìàíîâ àçàòòûº ê¾ðåñòi» ê¼ñåìi /21/, Í. Òèìîôååâ ïåí Å. Ôåäîðîâòû» “²àçຠõàëºûíû» 1837-1847 ææ. àçàòòûº ¾øií ê¾ðåñi” äåãåí äåðåêòi ìàºàëàëàðû Á¼êåé îðäàñûíäà¹û æàëïû æà¹äàéäû, ê¼òåðiëiñ ñåáåïòåðií à»ûºòàé ò¾ñòi, /22/ ºàçຠáàñûíäà¹û àóûð òðàãåäèÿñûí – áàëàëàðûí ñàòó¹à áàð¹àíûí, Îðûíáîð ãóáåðíàòîðû Áàõìåòîâòû» ¼çi øåêàðà ¸ñêåðè ëèíèÿñûíäà¹û áàñòûºòàð ºàçàºòàðäû òàëàï, æ½òàòó ¾øií øûëºûï áàéû¹àíûí ïàòøà¹à æàç¹àí. Á¼êåé îðäàñû òàðèõû æ¼íiíäåãi å» ñåíiìäi, ¸ði ¹ûëûìè äåéåêòi æàçûë¹àíû Â.Ô. Øàõìåòîâ ïåí Å. Áåêìàõàíîâòû» ìîíîãðàôèÿëàðû Øàõìåòîâ Iøêi îðäà æ¸íå Èñàòàé Òàéìàíîâ ê¼òåðiëiñi äåãåí êiòàïòà ²àçàºñòàííû» ÕIÕ ¹. å» åëåóëi, ñàÿñè ì¸íi çîð îºè¹àñû Èñàòàé – Ìàºàìáåò ê¼òåðiëiñi åêåíií ê¼ðñåòå îòûðûï, Iøêi òàðàïòû» º½ðûëóûí, îíû» ò½ð¹ûíûíû», ìàëûíû» ñàíûí øàðóàøûëûº áà¹ûòûí, ñàóäàíû» ¼ðëåóií, îòàðëûº åçãiìåí ôåîäàëäûº ºàíàóäû» ê¾øiíií æàçàäû. °ñiðåñå, Ƹ»ãið õàí êåçiíäå åë áàñºàðó ò¸ðòiáiíi» á½çûë¹àíûí, ðóëûº º½ðûëûñòû ñàºòàé îòûðûï ðó áàñûíà Á.²½äàéáåðãåíîâ, Ø.Íèÿçîâ, Á.Áiçäàºîâ ñèÿºòû çàðëûºøûëäàðäû, ê¼áiíå ¼ç òóûñòàðûí ºîé¹àíûí, îëàð øàðóà¹à íåøå ò¾ðëi ºèÿíàï iñòåãåíií, ïàòøà îôèöåðëåðiìåí ïîìåùèêòåð ø½ðàéëû æåðäi òàðòûï àë¹àíûí ò.á. îçáûðëû¹ûí Ìàºàìáåò òóðàëû íàºòû æàç¹àí. Õàííû» ºî¹àì ¼ìiðiíå æà»àëûº ¸êåëìåãåíií, òåê æåêå áàñûíû» áàþûí îéëà¹àíûí ê¼ðñåòåäi./23/ ʼï ì¸ñåëåãå ä½ðûñ ¹ûëûìè áà¹à áåðãåí. Àñà º½íäû ¹ûëûìè å»áåê ïðîô. Å. Áåêìàõàíîâòû» ²àçàºñòàí ÕIÕ ¹. òàðèõûíû» î÷åðêi áîëàäû. Îíû» 2-òàðàóäû Iøêi òàðàïòà¹û øàðóàëàð ê¼òåðiëiñiíå àðíàë¹àí. Àâòîð ¼çiíå ò¸í ½ºûïòûëûº áåëãiëiêïåí á½ë åëäi» æà¹äàéûí òàëäàé êåëiï, øàðóàëàðäû» Ƹ»ãið êåçiíäå ò¼çãiñiç êiðiïòàðëûººà ½øûðà¹àíûí, ¸ëåóìåòòiê ê¾éçåëiñòi, ñàÿñè äà¹äûðûñòû äà»ïà-äà»òàï ºûñºà äà, »½ñºà æàç¹àí. Ƹ»ãið êåçiíäå “õàí ìåí ñ½ëòàíäàð ½ëû¹û” /Õàíñêî-ñóëòàíñêàÿ âåðõóøêà/ ºàëûïòàñºàíûí, îëàð åëãå íåøå îçáûðëûº æàñàéòûíûí, ê¼òåðiëiñòi» áàñòû ñåáåïòåðií íàºòû àòà¹àí. Iøêi òàðàïòà¹û õàëûºòû» æåáið õàí, ñ¾ëòàíäàð ìåí áèëåðãå, áàéëàð¹à íàðûçûëû¹û øàðóàëàð ñî¹ûñûíà àéíàë¹àí äåï áà¹à áåðåäi./25/ Ïðîô. Áåêìàõàíîâ ¹ûëûìè å»áåãi ¸äåòòå îé ìåí ïiêiðãå üàé, òåðå» òàëäàóìåí äèíàºòàï, “òîéïàðà ºàººàí øåãåäåé” øåãåëåï ò½æûðó îñû å»áåêòåðãå ê¼ðiíåäi. Ïðîô. Áåêìàõàíîâ Ñ. Çèìàíîâòû» Á¼êåéëiêòåð ïiøåí øàáó¹à îòûðûº øûëûººà áàñºà ºàçàºòàí á½ðûí áàñòàäû äåãåíií ñûíàï, Ƹ»ãiðäi» ¼çi îòûðûºøûëàíóäû èåëåíiï, ñîñûí Ñàìàð ê¼ëäåði ìåí Ñàðû ¼çåí áîéûíäà òåç îòûðûºøûëûººà ê¼øêåíiíå õàí òà» ºîë¹àíûí ºîíûñòàíó Á¼êåé êåçiíäå áàñòàë¹àíûí åñêå ñàëàäû. /23:48/ Øàõìàòîâ Ñàðû ¼çåí ìåí Ñàìàð ê¼ëäåði æà¹àëàóëàðûí Îðàë ºàçຠ¸ñêåðè æàóëàï àëóûìåí Êàñïèé æà¹àëàóûíà ïîìåùèêòåð øåêòåó ºîþû ºàçàºòàðäû» òîëºóûí òó¹ûçäû äåãåí /21:101/ Øûíûíäà äà á½ë Á¼êåéëiêòå 1827, 1829, 1836-1837 ææ. ê¼òåðiëiñòi» áàñòû ñåáåái. Á½ë àâòîðëàðäû» ê¼ái ºàçàºñòû» ¾é ñàëûï, ºîíûñòàíóûí, ê¸ñiïïåí àéíàëûñóûí ò.á. îðûñ ¾ëãiñi, »½ñºàóûìåí áîëäû äåï ïàòøà ºûçìåòêåðëåðiíi» ç½ëûì áàñºûíøûëûº, òàëàó ñàÿñàòûí æåòå ¸øêåðå àëìàäû. Äåãåíìåí àòàë¹àí àâòîðëàð å»áåãiíäå ê¼ï ôàêòû îé, ò½æûðûì áàð, áiç îëàðäû àëäà¹û òàðàóëàðäà ïàéäàëàíàìûç. Ìàºàìáåò ä¸óiðií ñèïàòòàéèûí áàñºàäà àâòîðëàð áàð, áiç îëàðäû ºàæåòiìiçãå æàðàòàìûç. Àêàäåìèê Ñ. Çèìàíîâòû» Ðåñåé æ¸íå Á¼êåé õàíäû¹û äåãåí å»áåãi áið ò¼áå, áiðòàëàé ì¸ñåëåíi ä½ðñ æàç¹àí. Ìûñàëû, ¾êiìåòòi» òàïñûðóûìåí Ƹ»ãið õàííû» áîñ æàòºàí æåðäi iñêåð, øàðóà æ¾ðãiçå àëàòûí ºàçàºòàð¹à ¾ëåñòiðó æ½ìûñûíû» òàðèõûí ä¸éåêòi æàçûï, õàí æåðäi ¼ç òóûñòàðûìåí ñûáàéëàñòàðûíà áåðãåíií, ñàòºàíûí ê¼ðñåòiï, ê¼ïøiëiêòi» æåðñiç ºàë¹àíû ä½ðûñ àéòûëàäû. /27/ Áiðຠàâòîð åøáið íàºòû ôàêòûñûç õàí ¼êiìåòiíi» äàìû¹àíûí, òèïòi õàí ç àëäûíà èìïåðèÿäàí ò¸óåëñiç áîë¹àí¹à ñàÿñàäû. Àâòîð áàñºà äà òàðèõè ì¸ñåëåäå à¹àòòûº æiáåðãåí. Îëàð æ¼íiíäåãi êåëåñi òàðàóëàðäà àéòàìûç. °íåñ Ñàðàéäû» “Èñàòàé - Ìàõàìáåò òàðèõû” äåãåí êiòàáûí ºàé æàíûð¹à ºîñàðûìûçäû áiëìåéìiç. “Òàðèõ” äåãåí ôèçèêà, ãåîëîãèÿ ò.á. ñèÿºòû æåêå, äàðà ¹ûëûì ñàëàñû, îíû» ¼ç ïðèíöèïòåði, òàëàáû, çåðòòåó ¸äiñòåði, òåîðèÿëàðû áàð. Àâòîð òàðèõè ì¸ñåëåíi æàç¹ûñû êåëñå òàðèõ ¹ûëûìûíû» òàëûïòàðûí îðûíäàóû ïàðûç. Ìûñàëû àâòîðäû» ¼çi ºîç¹à¹àí ì¸ñåëåíi á½ðìàëàìàé, àäàë /”äîáðîñîâåñòíîñòü àâòîðà”äåäi/, æàçóû å»áåêòi» “¹ûëûìè àïïàðàòû” áîëóû¹ ÿ¹íè ¸ð ì¸ëiìåò êiìíåí ºàéäàí àëûí¹àíûí ê¼ðñåòå æàçóû òèiñ. °. Ñàðàé åøáið äåðåêòåìåãå ñiëòåìå æàñàìàéäû, “´òåìiñ ²½ëìàíèÿç½ëû” /²½ëì¸ëi åìåñ/ äåï æ¾ðå áåðäi. Á½ë àðõèâòi ºàðàìà¹àííû» êåñiði. Á½ë å»áåêòi æà»ñຠì¸ëiìåò, ïiêið ê¼ï ºàéñû áiðií àéòàñû».Çà»ãåð Ñ. Çèìàíîâòû» å»áåãiíäåãi õàòå ôàêòûëàð, îëàðäû ò¾ñiíäiðó ò¸óåëñiç ²àçàºñòàíäà òåðiñ, ¹ûëûìè à¹ûìíû» òàðàëóûíà ì½ðûíäûº áîëäû. Îíû áàñòà¹àí æ¼ðíàëèñò Áîðàí¹àëèåâ Ò. “Ñîö. ²àçàºñòàí” ãàçåòiíäå Ƹ»ãið ìåêòåái æ¼íiíäå ê¼ëåìäi ìàºàëà æàðèÿëàäû äåäiê. /28/ Áiç à¹à, ¸ði ¹àëûì ðåòiíäå àâòîð¹à äåðåêòåðiíi» æàë¹àíäû¹ûí ò¾ñiíäiðãåíáiç. Áiðຠêåøiêïåé Ƹ»ãiðäi» æàçû¹û õàí áîë¹àíû ìà? Äåãåí ñîë ìàçì½íäàñ ìàºàëà òà¹û øûºòû. Áiç á½ë ºîç¹àë¹àí ì¸ñåëåíi» õàòåëiãi æ¼íiíäåãi ìàºàëà æàçûï, “Ñîö. ²àçàºñòàí¹à” ½ñûíûï åäiê, æàðèÿëàìàäû. Àìàë æîº “Æàñ àëàø” ãàçåòiíå æàðèÿëàäû» /29:27/ ̸ñåëåíi» ìàçì½íûí àëäà¹û òàðàóäà æàçàìûç. Ƹ»ãið õàí òóðàëû ìàºàëàëàð, êiòàïøà ºàóëàï êåòòi, ïàòøà àâòîðëàðûíû» æàç¹àíäàðûíàí åøáið òåêñåðóñiç ê¼øiðóøiëåð ê¼áåéäi. Ì. ²½ëêåíîâ, Ð. Îòàðáàåâ “Æà»à ê¼çºàðàñ” äåï åñêi ïàòøûëûº àâòîðäàí “Æ¸»ãið õàí” äåãåí êiòàïøà æàçäû, åøáið àðõèâ ìàòåðèàëûí ºàðàìà¹àí. Ìåðçiìäi áàñïàñ¼çäå á½íäàé òàðèõè æàë¹àí ìàºàëàëàð II æûë áîéû æàë¹àñòû. Áið ìûñàë: Ƹ»ãið ìåêòåái ò½»¹ûø ºàçຠìåêòåái äåéäi. ºàçຠæàçóû æîº åëäå ìåêòåái áîëà ìà? Ƹ»ãið ìåêòåái ê¸äiìãi æåêåíi» ì½ñûëìàí ìåêòåái, îëàðäà 4 òië îºûòàëàäû. Ñîíäà äà Ƹ»ãið àðàá, ïàðñû, òàòàð, îðûñ òiëäåðií áiëiï øûºòû. Á½ë ¸»ãiìåíi» äå æàë¹àñû áàð. Áiç êiì áîëñà äà: õàí, ïàòøà, áàòûð, àºûí ò.á. å»áåãiíå õàëºûíà iñòåãåí ºûçìåòiíå ºàðàé ä¸ðiïòåóäi º½ïòàéìûç, àë æàíûíàí øû¹àðûï æàë¹àí ì¸ëiìåòïåí îºûðìàíäû àëäàó¹à ºàðñûìûç. Ò. Áîðàí¹àëèåâ içií áàñûï, ê¼øiðóøiëåð Áàòûñ ²àçàºñòàíäà äà òàáûëàäû. ¼ëêåòàíóøû Æ. Àºïàé 10 æûëäàé Ƹ»ãið òóðàëû æà»ñຠì¸ëiìåòòi æàçóäà, 2001 æ., Íàðûí-²àçàõèÿ êiòàáûíäà ºàçຠ½ëòòûº ìåìëåêåòòiê º½ðûëûìûí ºàëûïòàñòûðà áàñòàäû, äåïòi /48 áåò/ Åø ºàíäàé äåðåãi æîº, ºàëàé º½ð¹àíûí, íå iñòåãåíiíäå àéòïàéäû, òåê æàëà» ñ¼ç. Á½íäàé ¸ñiðå ìàºòàó àâòîðäû» “Ƹ»ãið õàí” äåãåí êiòàáûíäà äà ê¼ï. /30/ Æ. Àºïàé áàñºàäà ïîïóëèñòåð ñèÿºòû åíáåêøi õàëûº ò½ðìûñûí, õàëûº íàðàçûëû¹û ñåáåïòåðií àøïàéäû. Ƹ»ãiðäi» ê¼ï ºûðëû ºûçìåòiíi» åðåêøå ôàêòîðëàðû ½ñຠæ¸íå iði øàðóà ºîæàëàðûíà æåðãå æåêå ìåíøiêòi áåêiòó øàðóà æ¾ðãiçóäi» îòûðûºøûëûº ò¸ñiëií, òîâàð-àºøà ºàòíàñûï åíäiðó áîëàäû- äåïòi /30:69/ Æî¹àð¹ûäàé, àâòîðäû» á½¹àí ñûëäûð ñ¼çäåí áàñºà ä¸ëåëi æîº. Àéòàëûº àºøà-òîâàð ºàòíàñû ÕIÕ ¹. 1-øèðåãiíäå ºàëûïòàñºàí. Îñûëàé, Æ, Àºïàé øûíäûºòû áàñºà ïîïóëèñòåð ñèÿºòû ñûëäûð ñ¼çáåí ä¸ëåëäåìåê. Æàëïû, Á¼êåéëiê òàðèõû áið øàìà á½ðìàëàíóäà, õàëûºòû» ì½»û ìåí çàðû åëåóñiç ºàëûï, íå ¾ñòiðòií æàçûï, ê¼òåðiëiñ ì¸íií, Èñàòàé Ìàºàìáåò ïåí ὺàðàíû» ðîëií ê¼ðñåòïåóäå. Òåê “îºûìûñòû” õàí ¹àíà åë ºàìûí æåïòi. Îíûìåí ºîéìàé, êåé àâòîð Ìàºàìáåòêå äå àóûç ñàëóäà. Àëè àòûëûº Ø. Àìàíæîëîâà ´òåìiñòi ìîéíû ûð¹àéäàé áèòi òîð¹àéäàé êåçiíäå Á¼êåé ºîë ¾øií áåðiï àäàì åòêåí, àë Ìàºàìáåòòi Ƹ»ãiðãåºàðñû øûººàí ñàòºûí °. °ëiìæàíîâ êiòàáûíà ñ¾éåíi æàçàäû. /30:3/ Áiç î¹àí àðõèâ º½æàòû áîéûíøà æàóàï áåðóãå ì¸æá¾ð áîëäûº. /30:17/ ²àëàìãåðëåðäi» á¸ðiíå áiðäåé æàóàï áåðó ºàæåòñiç, äåãåíìåí íåãiçãi ì¸ñåëåëåð áîéûíøà ä¸ëåëäi, ¹ûëûìè ò¾ñiíiê áåðäiê /31:/ Áèûë Ò. Áîðàí¹àëèåâòi» “Åãåìåí ²àçàºñòàíäà¹û Ìàºàìáåò òóðàëû ìàºàëàñû øûºòû. Àâòîðäû» òàðèõû ¹ûëûìè “ñàóàòòûëû¹ûí” áàéºà¹àí áiç á½íû 10 æûë ê½òêåíáiç. Áîëìàäû. Åíäi ìiíå II æûë “òûðíຠàñòûíàí êið içäåï” æ¾ð åêåí, àºûðû îéûí àéòòû. Àâòîðäû» àºûë, îéû òàçà äåó ºèûí. Õàëûº Ìàºàìáåòòi áàòûð äåãåíiíå íàðàçû, ²àðàóûë õîæàíû øàðóàíû» ºàìºîðøûñû ê¼ðåäi. Õàëûº áà¹àñû æà øû¹àðó¹à êiìíi» ºàºû áàð? Ìàºàìáåò êiììåí æåêïå-æåêêå øû¹ûï áàòûð áîëäû? – äåéäi. Àâòîðäû» òàðèõòàí õàáàðû àç áîë¹àí. Æàíêåøòi çàìàíäà êiìíi» áàòûðëû¹ûí æàçàäû: Ìàºàëàíû àí áiðåó: Ìûíàó ºàñàºàíà æàçûë¹àí ìàºàëà äåñå, åêiíøiñi- á½ë íà¹ûç ºàñê¼éëiê äåãåíií åñòó ºèûí. Õàëûº îé ïiêiðií æà øû¹àðàòûí áîëñà, àâòîð °íåñ Ñàðàåâòû» Èñàòàé – Ìàõàìáåò òàðèõûí îºûñûí, îíäà àâòîð õàëûº àóäûíäà¹û ìûíàäàé ¼ëå»äi êåëòiðåäi: “Õàí Á¼êåéäi» ò½ñûíäà Ñåêåð øàéíàï áàë iøòiê. Õàí Ƹ»ãiðäi» ò½ñûíäà, ²àñûºòàï ºàðàºàí iøòiê”, - äåïòi/32:12/. Õàí ºûçìåòiíå àðòûº íå áà¹à áîëàäû. Á½ë àòຠ츻ãiëiêêå êåòåäi. Á½ë ¼ëå»ñiçäå õàëûº Ƹ»ãiðäi “ºàíiøåð” äåï êåëãåí. κûðìàí¹à ò¾ñiíiêòi áîëó ¾øií Ƹ»ãið ºûçìåòi æ¼íiíäå ¸»ãiìåíi àëäà¹û òàðàóäà æàë¹àñòûðàìûç. Ñîíûìåí Iøêi òàðàï òàðèõû æ¼íiíäå åðòåëi – êåø ê¼ï æàçûëñà äà ºàçiðãi êåçå»äå ïiêið àëøàºòû¹û ½ë¹àéûï, îºûðìàí ìåí îºó îðûíäàðûíäà, îáëûñòûº àóäàíäûº ìåêåìåëåðäå ò¾ñiíáåñòiê æà¹äàé ïàéäà áîëäû. Æî¹àð¹û, îðòà îºó îðûíäàðûíäà ñòóäåíòòåðãå “æà»àëûº” äåï æîë¹àí, ä¸ëåëñiç ì¸ëiìåòòåð áåðó, òiïòi “¹ûëûìè” êîíôåðåíöèÿ ò.á. ¼òêiçó, áàÿíäàìà, ðåôåðàò æàçó áàð. Ìåêåìå ºûçìåòêåði ºàé ïîçèöèÿíû ½ñòàðûí áiëìåé îáäûðàóäà. Ìåðçiìäi áàñïàñ¼ç ¹ûëûìè ïàéûìäàóäàí----- ïiêið òàëàñûí æ¾ðãiçáåéäi. Ìàºàëàìûçäû æàðèÿëàìàéäû /”Åãåìåí ²àçàºñòàí” ò.á./ êiòàïõàíàäà ¼ëêå òàðèõû æ¼íiíäåãi ¹ûëìè êiòàïòàð æî¹àëûï, íå ºîëäû áîë¹àí. Òàðèõ ¹ûëûìè æ¼íiíäåãi ¸äåáèåòòi ¸ð æàºòàí Á¼êåé Îðäàñûíû» 200 æûëäû¹ûíà æèíàó æ¼íiíäåãi áiçäi» ½ñûíûñûìûçäû ëàóàçûì èåëåði åëåìåäi. Îñûäàí êåëiï ïîïóëèñòåðäi» øèêi æàçáàëàðûíà æîë àøûëäû. Æóûºòà áèiê òðèáóíàäàí: Á¼êåéëiê 1841 æ. ò½»¹ûø ºàçຠìåêòåái àøûë¹àí æåð äåãåíií åñòiãiíäå áåê ºûíæûëäûº. Á½ë æ¸é ðåñïóáëèêàäà áàð. Ñîíäûºòàí áiç æàñûìûç æåòiï, äåíñàóëû¹ûìûç íàøàð áîëñàäà, á½ë ¼ëêå òàðèõûíû» ìàìàíû áîë¹àñûí îºûðìàí ¾øií, æàñòàð¹à äåï ºàëàì àëó¹à ì¸æá¾ð áîëäûº. Àëìàòû Ïåäóíèâåðñèòåòiíi» ïðîôåññîðû Æ. ²àñûìáàå⠓Ƹ»ãið õàí” äåãåí ê¼ëåìäi êiòàáûí øû¹àðäû. /28/ Àâòîð áiðòàëàé àðõèâ ìàòåðèàëûí ïàéäàëàí¹àí Ƹ»ãiðäi» àëûì-ñàëûº ì¼ëøåðiíi» òûì àóûð åêåíií, îë ¼ç õàëºûí òîíà¹àíûí, ïàòøà ¾êiìåòi ì¾øåëåðií àëäà¹àíûí, øûëºû¹àí ìèëèöèîíåð áàé áîëûï, øàðóàëàðäû àÿóñûç ºàíà¹àíûí æàçàäû. Êiòàïòà æà»ñຠïiêið, á½ðìàëàóäà áàð. 1836-1837 ææ. ʼòåðiëiñòi ¾ñòiðòií ºàðà¹àí, äåãåíìåí îíû “²àçàºñòàí òàðèõûíäà¹û iði ñàÿñè îºè¹à” äåï áà¹àëà¹àí. /33:93/ Ƹ»ãið ìåêòåái æ¼íiíäå åø æà»àëû¹û æîº, åñêi âåðñèÿíû àéòàäû. Áiçäi» ìàºñàòûìûç Å. Áåêìàõàíîâ, À. ;ñiïáåêîâ ò.á. áàñòà¹àí ²àçàºñòàí òàðèõ ¹ûëûìû òàáûñòàðûíà ñ¾éåíiï, Â. Øàõìàòîâ, ²îáëàíäèí ò.á. ¹àëûìäàðäû» å»áåêòåðií àðºàó åòiï, àðõèâòå𠺽æàòòàðû íåãiçiíäå òàðèõ ¹ûëûìûíû» òàëàé æûëäàí áåði çåðäåëåíiï, ºàëûïòàñºàí ïîçèöèÿñûí ºîð¹àé îòûðûï, îºûðìàí¹à îºó, ì¸äåíè îðûíäàð¹à, áàñøû ìåêåìåëåðãå Á¼êåé îðäàñûíû» Ì. ´òåìiñ½ëû êåçiíäåãi ºî¹àìäûº ¼ìiðií, õàí Ƹ»ãið áèëåói êåçiíäå òûíáà¹àí àçàòòûº ê¾ðåñòi» ñåáåïòåðií àíûºòàï, øàðóàëàð ºîç¹àëûñûíû» áàðûñûí ºûñºàøà áîëñà äà øûíàéû, áàéûïòû áàÿíäàï, Ìàºàìáåòòi» ¼ñó, ê¾ðåñ æîëûí, ¼ìiðiíi» ñî»ûíà äåéií ê¼ðñåòïåêïiç. Îë ¾øií ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû Ìåìëåêåòòiê Îðòàëûº àðõèâiíäå /²Ð, ÎÌÀ, íå ²Ð. ÌÎÌ/ í.78 ºîðäà Á¼êåé îðäàñûí áàñºàð¹àí Óàºûòøà Ñîâåòòi» /ºûñºàøà: ÁÎÁÓÑ/ æèíàºòàë¹àí ìàòåðèàëäàðûí ºàðàäûº. Îíäà Á¼êåé ͽðàëû½ëû ìåí Øû¹àé ò½ñûíäà¹û êå»ñå äîêóìåíòòåði ìàë, æàí åñåái, Îðûíáîð ãóáåðíèÿñû ¸ñêåðè ãóáåðíàòîðûíà /ÎðÃ/, Îðûíáîð øåêàðà êîìèññèÿñû æàç¹àí ðàïîðò, õàáàðëàìàëàð, áàÿíäàìàëàðû áàð. Êåëãåí, æ¼íiëòiëãåí ºà¹àçäàð 2-3 æîðíàëäàðû ê¼ï åìåñ, àë ÁÎÁÓÑ-» ìàòåðèàëäàðûíàí òàëàé ì¸ëiìåò òàáó¹à áîëàäû. ²Ð ÌÎÌ-äà í.4 ºîðäà Îðûíáîð øåêàðà êîìèññèÿñûíû» /ÎØÊ/ ìàòåðèàëäàðû iøiíäå Êiøi æ¾ç æà¹äàéû òóðàëû ì¸ëiìåòòåð Á¼êåé Îðäàñûíàí áàð¹àí õàòòàð, øà¹ûìäàð, æîëäàìàëàð áàð. 1836-1838 ææ. ê¼òåðiëiñ º½æàòòàðû, òåðãåó ìàòåðèàëäàðû, Îðûíáîð áàñøûëàðûíû» í½ñºàóëàðû ìåí á½éðûºòàðû êåçäåñåäi. Ñîíäàé-ຠæàçàëàóøû îòðÿäòàðäû», Îðàë êàçàê ¸ñêåðè /ÎÊ°/ àòàìàíûíû» ðàïîðòòàðû ñàºòàë¹àí. Áiç Ëåíèíãðàäòà¹û Îðòàëûº òàðèõè àðõèâòåãi Êiøi æ¾ç òàðèõûíà áàéëàíûñòû äîêóìåíòòåðìåí òàíûñòûº. Îëàðäû» iøiíäå ´òåìiñ ²¾ëìàëèííi» Íàðûííàí Êiøi æ¾çãå ¼òïåê áîë¹àí, ¸ðåêåòi, Á¼êåé îðäàñû, îíû» øàðóàøûëû¹û òóðàëû ò.á. º½æàòòàð áàð. Ñîíäàé-àº, Îðûíáîð, Àñòðàõàí îáëûñòàðû àðõèâòåðiíäå áiðíåøå áîëûï, ãóáåðíàòîð êå»ñåñi ºà¹àçäàðûíàí ¸ð ò¾ðëi ì¸ëiìåòòåð, øà¹ûìäàð, ðàïîðòòàðìåí òàíûñòûº, ¸ðèíå àðõèâ ìàòåðèàëäàðûíà ñûí ê¼çiìåí ºàðàï, ºîñûìøà äåðåêòåð içäåï, îëàðäû ñàëûñòûðà îòûðûï øûíûí àíûºòàó¹à òûðûñòûº. Àðõèâ ìàòåðèàëäàðû òîëûº, ò½òàñ åìåñ, ê¼áiíå ¸ð îºè¹à, íå àäàì æ¼íiíäå ì¸ëiìåò ¾çiê-¾çiê áîëûï êåëåäi. Òà¹û áið ºèûíû æåð ñó ðó àòàóëàðû á½ðìàëàíûï, ìåêåíäåði àòàëìàé, òåê ðó àòû, îíû» á¼ëiìi æàçûë¹àí. Ñîíäûºòàí, áiç æûë ñàéûí Áàòûñ ²àçàºñòàííû» 3-4 îáëûñûíà 1970 ææ-äàí, Ðåñåéäi» ê¼ðøi 4 îáëûñûíà áàðûï, åë àóçûíäà¹û òàðèõè ¸»ãiìåëåðäi æèíàäûº. Ìàºàìáåò áîëäû-àó äåãåí æåðëåðäi ê¼ðäiì. Àñòðàõàíäà åñêi Êðåìëüäå, áàçàðäà àºûí áîëóû ì¾ìêåí, äåãåí æåðäå áîëäûº. Âîëãîãðàä îáëûñûíû» ²àéñà»ñêàÿ ñòàíöèÿñûíäà Àºáîëàø äåãåí ¸æå Ìàºàìáåò ¼ëå»ií àéòòû, æà»à ¼çåíäå Ì. ´ñåêáàåâ Ìàºàìáåòòi» áið ê¾éií òàðòûï áåðäi, Ñàðàòîâ îáëûñûíäà ͽð¹àëèåâ Ì., òåãi Äåíäåðäåí, Ìàºàìáåò ¼ëå»äåði æàçûë¹àí ºà¹àçäàð ºûçûíäà ñàºòàë¹àíûí Ð. °äiëãåðåååâ Ìàºàìáåò òîë¹àóûí ì¸ëiìäåäi. Ìàºàìáåò ¾øií áið Æà»àºàëà àóäàíûíà 20 øàºòû ðåò, Àòûðàó¹à 10 øàºòû ðåò áàðó¹à òóðà êåëäi. ²ûçûëºî¹à àóäàíûíäà Á. Áàºòûãåðååâ, Æ. …. Ø. ʼæåêîâòåí Ìàºàìáåò òîë¹àóëàðûí àëäûº. Ìàºàìáåò içiìåí æ¾ðå îòûðûï æåð áåäåðií, òàáè¹àòòûí, ºîíûñòàðûí, ò½ðìûñûí, øàðóà æ¾ðãiçó ò¸ñiëäåðií áiëäiì. Æåì. Ñà¹ûç, ²àéíàð áîéûíäà Ñûðûì êåçiíäå äå ºûñòàó, ñàì ê¼ëiíäå, ò.á. æåðäå áàºøà, åãií ñàëûïòû. Øû¹àé ñ¾ëòàííû» 1819 æ. ñàë¹àí à¹àø ¾éiíi» îðíûí, ²èûëäà ñî¹ûñ áîë¹àí æåðäi ò.á. ê¼ðäiì. Á½ëàðäû» á¸ði àòà-áàáà òiðøiëiãiìåí ºà¹àçäà¹ûäàí ìîëûðຠòàíûñûï, áiðòàëàé ì¸ñåëåíi àíûºòàóûìà ê¼ìåêòåñòi. Á½ë içäåíóiìäi áàñïàñ¼ç áåòiíäå æàðèÿëàíûï îòûðäûì, îë ìà¹àí à¹àéûíäàðäû» ê¼ìåãií àðòòûðäû. Îñû àéòûë¹àí îáëûñòàðäà¹û ê¼ìåêòåñêåí àçàìàòòàð¹à ¼çiì æ¸íå îºûðìàíäàð àòûíàí Ðàºìåò àéòºûì êåëåäi. Ñiçäåðäi» ê¼ìåãi»içäi, íèåòi»içäi àºòàï áåðãåí ò¾ðëi ì¸ëiìåò òåði»içäi ¼çäåðiíå áiðàçûí êiòàï áåòiíäå ºàéòàðàì. µðïຠºàæåòiíå á½ë içäåíiñ æàðàñà, ìåíi» å»áåãiì ºàéòºàíû ê¼ðêåì ¸äåáèåò øû¹àðìàëàðûíäà¹û ì¸ëiìåòòåð òàðèõè å»áåê ºàæåòiíå æàðàìàéäû, òåê ºàéòàëàï òåêñåðó áàðûñûíäà ðàñòàë¹àí êåé ôàêòûëàð, àºïàðëàð ïàéäàëàíûëóû ì¾ìêåí. Ìûñàëû °. °ëiìæàíîâ Ìàºàìáåò æåáåñi êiòàáûí äà àºûí Ñ-Ïåòåðáóðãòå Ƹ»ãiðìåí áiðãå áàðäû äåï æàçàäû, áiðຠáàð¹àíäàð òiçiìäå Ìàºàìáåò åñiìi æîº. Á½ë êiòàïòà åðñi ºûëûºòàðäà áàð. Õàííû» áåéíåñií àøïàéäû. Àðõèâ ìàòåðèàëäàðû ìåí êåé òàðèõè ¸äåáèåòòå æåð ñó àòàóëàðû, àäàì àòû-æ¼íi á½ðìàëàíûï, õàòå æàçûëûï îºûðìàí¹à ò¾ñiíiêñiç êåëåäi. Ìûñàëû, Ñèêëàð, ×åðêåñîâñêèé, Òîçëàðñêèé äåãåíäi ºàëàé ò¾ñiíåñiç? Á½ë Ûñûº, Øåðêåø, Òàç ðóëàðû. Äåíäåðäi Èíäÿð, Èíëÿð, ²àáûðøàºòûíû ×èæà äåï æàç¹àí. °äåáèåòøi Íåò¸ëèåâ Ì. ìåíi» “Òàéìàí ½ëû Èñàòàé ” äåãåí êiòàáûìäà¹û Æàíò¼ëå ìåí Æàíòåëi áið êiñi Æàéûº åêåó åìåñ áiðåó, ²àðàê¼ëäå áiðåó äåï ñûíàï, ¼ç îáëûñû òîïîíèìèêàñûí áiëìåéòiíäiãií ê¼ðñåòêåí. 1980 æûë Åêiíøi Æàéûº Ãàíþøêèíãå áàðàð æîëäà. ²àðàê¼ë àòàóû Òàéïຠàóäàíûíäà, îíäà¹û ìåí ê¼ðãåí ìàëøûíû» åñiìií àéòóûìà áîëàäû Åêiíøiñi ñîäàí 50 êì. äåé øû¹ûñòà Àòûðàó îáëûñûíäà Àáàé ñîâõîçû Êàçãîðîäîê. Á½íûíäà òàðèõû áàð. Êåéáið àòàóëàð ºîñàð áîëñà, ¼íäi áiðåóëåðiíi» ºàçàºøàñû ½ìûòûë¹àí. Àäàì åñiìäåðií ºàçàºøà æàçàìûç. Àë Ìàºàìáåò åñiìií àòàëàðûìûç À.̸ìåòîâ, ïðîô. ²àëåë Äîñìóºàìáåòîâ, ïðîô. Áàñûìîâ ². ò.á. àðàáòû» “õ” ¸ðïi áîëà ò½ðñàäà “º” ìåí “Ìàºàìáåò” äåãåí. ²àçຠòiëiíi» îðôîãðàôèÿëûº ñ¼çäåãi ¹ûëûìè å»áåê, á¸ðiìiçãå »½ñºà. Áiðຠºàëàìãåðëåð á½ë å»áåêòi áiëìåéòií ñåêiëäi, áiç áåí òàëàñûï “Ìàºàìáåò” äåäi. Áiç ñàóàòòûëûºòû óà¹ûçäàï “Ìàºàìáåò” äåï æàçàìûç. /54/ Біз бұл еңбекте өзіміз қозғаған мәселелерді толық қамтыдық дей алмаймыз. Әлі де материал баршылық, зерттеушісін күтіп тұр, Мақамбет туралы зерттеуді жалғастыру жөн. ¯ - ТАРАУ.Мақамбет өскен ортажүктеу/скачать 2,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|