Бірінші тарау
ЇЇ – ТАРАУ. Кіші жүз бен Бөкейліктің қоғамдық өміріне шолу
жүктеу/скачать 2,59 Mb.
|
| ЇЇ – ТАРАУ.
Кіші жүз бен Бөкейліктің қоғамдық өміріне шолу. §1. Мақамбет өскен даладағы қоғамдық өмір туралы. ХІХ-ғ. Мақамбет дүниеге келгеннен кейін 1804 жылы Өтеміс Құлмәлі ұлы Астрахан отаршыларынан қашып, Алшын, не Қыпшақ даласына қарай көшіп келеді. Бұдан келесі жылдары Нарынға көшіп келуі бимәлім. Тек 1808ж. қарашада Өтеміс көп малмен Нарынға көшкені белгілі. 1811ж. Өтеміс Тайсойған жағында. Бұдан көретініміз Мақамбеттің балалық шағының көбі “Борсан” жағында, яғни Қыпшақ даласында өткені. Өтемістің әрлі-берлі Жайықтан өте беруі – Кіші жүздегі саяси жағдайдың шиеленістігі мен шаруаға жағдайдың қолайсыздығынан болған. Мақамбет жас шағы Қыпшақ даласындағы құйтырқы өмір ортасында өтіп, оның дүниеге көзқарасының қалыптасуына ықпал жасаған. Мақамбеттегі өжеттік, жауынгерлік, патриоттық рухтың қалыптасуы сол кездегі Кіші жүздегі “бітпейтін” арпалыстың ішінде өтеді. Совет тарихшылары патшалық отаршыл идеологияның сандырағын жалғастырып, империялық сананы қалыптастыру мақсатында Қазақстанның Ресейге қосылуы прогрессивті құбылыс болды, Ресей қазақ қоғамына жағымды, жақсы ықпал жасады деп келді. Қоғамдық дамуда артта қалған, саяси-экономикалық жағынан мешеу, патшалық билік пен крепостнойлық құрылыс шеңгелінен босана алмай жүрген. Ресейдің әскери-феодалдық агрессияшыл мемлекеті қазақ қоғамына қандай жағымды ықпал, тиімді пайда келтірсін. ХҮІІІ-ғ-да оны одан әрі жалғастырады. Ең алдымен Қыпшақ даласын “қазына жері” деп жариялап, оған жергілікті патша әкімшілігі қожалық етеді. Екатерина-2-ші бұл өңірде толық билік жүргізу үшін қарулы күшті көрсету мен қатар қазақтың сұлтандары мен билерін өз жағына шығарып әлеуметтік тірек жасау үшін оларды сыпайы, мейірімді қабылдап, сөйлесіп әлсін-әлі шен-шекпен, медаль беріп, Абай айтқандай, “Мәз болады болысың, Арқаға ұлық қаққанға, Шенді шекпен жапқанға” болады. Сұлтандарға, билерге шұрайлы жайылыс, суат бөліп, шекараға жақын қоныстандырады. Патшаға, орысқа жағынған байларға, молда хожаларғада сенім артып, жайлы ер бөліп, көбін ауыл биі, не тыңшы етіп пайдаланады. ХІХ ғ-да бұл шаралар жалғасады. Қазақ “жарты патша” деп аталған патша губернаторлары Кіші жүзді Ресейдің сапасы нашар өнеркәсіп товарының рыногіне айналдырып, Алшын жұртын тек тал өсіретін, мал, мал өнімдерін тек Ресейге сататын мәңгі көшпелі елге айналдырмақ болады. М.Вяткин Орынбордың 1-ші губернаторы И.Неплюев қазақты жер бетінен жойып жібермек ойы болғанын жазады (1). Ресейдің отарлау саясаты қиын, ұзақ әңгіме, оны қысқаша келесі тарауда баяндармыз. Патша отарлауды идеологиялық жұмыспен қабыстырды. Екатерина 2-ші қазақты рухани отарлаудың шараларын көрсетті. Ол 1786 ж. 12 қарашадағы губернаторға жазған жарлығында Кіші жүзге Орта Азия молдаларының ықпалынан сақтанып, Қыпшақта мешіт салуды, мұсылман мектебін ашуды жүктеп, оларға Ресейде дайындалған және патшаға берілген молдаларды тағайындауды жүктеді. Бұны қамқорлық деп уағыздады. Содан әр жерде мешіт пайда болды, оларда Ресейден арнайы әзірліктен өткен татар, башқұрт молдалары жұмыс істеді. Бұлардың міндеті араб, парсы, татар тілдерімен Ислам қағидасын оқыта отырып, Ресейдің қуаттылығы мен жарқылын (блеск) таныстырып, қазақтарды патша ағзамға шын берілген рухта тәрбиелеу, Қаразым, Бұқар ықпалынан аластату болады. Бұған қоса жас сұлтан, билерді орыс тіліне үйрету еді. Сөйтіп, қазақтың ежелгі жазуы, түркі-шағатай тілдерін бұқарадан алшақтатып, арасына сына сала бастады. Араб, парсы мәдениетімен жазуына шек келтіріп, тежеп, өз мәдениетінің артықшылығын көрсете бастады, бірақ асықпады. Содан ХІХ-ғ. басында Кіші жүзде орыс тілін білетін, орысша жазатын сұлтандар, билер көрінді. Сондайдың бірі Нұралы ханның ұлы майор Артығалы, хожа Қарауыл Бабажанов – хорунжий, төлеңгіт Мұрат Палуанқұлов – хоружий, саудагерлер, приказщиктер т.б. саяси салада біртіндеп билігін күшейте берді, Ресеймен дұрыс қатынас жасап, елдің тәуелсіздігін сақтай алмаған. Шыңғыс тұқымына халықтың наразылығы өршіп, хан өкіметі басқарудың саяси түрі ретінде азып-тозғанына көзі жеткен бұқара Сырым бастаған көтерілісті туғызып, хандық билеуді жойды. Елді “маслихат” (кеңес) деген коллективтік орын басқаратын болған. Бірақ, бұл патша өкіметіне тиімсіз екен. Содан 1791ж. хан билеу жүйесін қайта құрып, Айшуақ Нұралыұлын хан етіп қойды. Бұдан былай ханды патша үкіметі тағайындады. Кейбір автор Кіші жүздің Ресейге бодан болғанын жасырып, отаршылдығын Н.Г.Аполлова, Т.Ерофеева т.б. “протекторат” деп түсіндіруге тырысады. Ал, сонда Ресей қандай мәселеден протекция жасады? Ешқандай. Өзі қазақ елін өз иелігім деп қопси тұрып, қалмақтың, не Бұқар, Қаразым (Ресми құжаттарда орыстар Хиуа хандығы деген, ел өзін “Қаразым”, патшасын, “шах” деп жазған. Қараңыз: Өзбек респ. Мемл.архиві 125 қор т.б.) шапқыншылығынан қорғамаған, тіпті ескертпеген. Айшуақ хан жасы жеткен адам, ел билеу ісінде біліктілік, не қамқорлық жасай алмады. Патша Александрге казактардың ел талауын шағылданып еді, патша өз қарауыңдағылар Ресей тұрғындарына ұрлық істейді” деп еш дәлелсіз қарсы дау айтты. (2:202). Патша, оның үкіметі өзіне бодан болға елді қорғап, барымтаны тиып, тәртіп орнатудың орнына агрессияны қолдап, Кіші жүзді тоздыра берген. Үздіксіз казак әскерлерінің шабындысынан ыза болған қазақ азаматтары әскери линиядағы мекендерге қарымта шабуыл жасап, малдарын айдап кететін болған (3:217). Сөйтіп, патша ханға өкіметі өзінің ел басқара алмайтындығын көрсете береді. Бірақ ол жағдайды өзінің болымсыздығынан көрмей, жергілікті басқарушыны ауыстырумен болады. Айшуақтың орнына 1805ж. оның бір ұлы Жантөрені тағайындады. Бірақ олда ел ішіндегі ылаңды баса алмайды. 1809ж. оны өштескен біреулер өлтіріп кетті. Қанша әскери қарауыл қойғанмен ханды жазалады. Оның орнына Серғазы Айшуақ ұлын тағайындады. Бұл да ақылды шешім таба алмады, отаршыл үкіметтің шылауында жүрді. Бұған қарағанда сұлтан Арынғазы Абылғазизұлы Қыпшақ даласының оңтүстігінде барымташылар мен күресіп, ел талауына батыл тиым сала білді және сауда керуенінің қауіпсіздігін қамтамасыз ете білді. Ол Серғазы Қайыпхан ұлы екеуі 1816ж. мамырда Орынбор губернаторы Г.С.Волконскийге Кіші жүзде шабындыны тыю шараларын ұсынды (4:300). Бірақ қатыгез князь Волконский олардың ойымен санаспады, өз ақылы жетпеді. Ел қожырай берді. Орыс әкімшілігі бұл ұсынысты қабылдамады. Кіші жүздің оңтүстігі, торғайдағы қыпшақтардың Арынғазыны өз бетімен “хан” көтеруі мүлде ұнамады. Патша үкіметі өзінің ежелгі зымиян айласына көшті. Арынғазыны С-Петербургке шақыртып алды да Колуга қаласына 1819ж. жер аударды. Қазақтың тағы бір үміті сөнді. Енді Үкімет “еркіндеп” орыстандыру саясатын жалғастырып, орыс тілін оқытуды біртіндеп өндірумен қатар, Кіші жүзді басқару жүйесін өзгертуге кірісті. Серғазыны хан тағынан тайдырып, Кіші жүз территориясын 3 бөлікке бөледі. Жайық өзені жағы – Батыс бөлім деп аталып, оның шығысын Орынбордан Үстіртке дейінгі алап – Орта бөлім, ал оның шығысы Торғай өзеніне, Қостанайға, Арал теңізіне дейінгі алап – Шығыс бөлімі болды. Сөйтіп, өзінің тарихи ролін атқарып болған, әрі ел басқаруда заман талабына сай жаңашылдық көрсете алмай, қазақ елін басқара алмаған елді хан басқару түрі (формасы) өзінен-өзі азып, қазақты Ресейге бодан етіп, отарға айналдырған хан жүйесі тозып, құзғынға жем болды. Ресеймен ғасырлар бойы көрші тұрып, ондағы ел басқарудың Европалық формасын, яғни, салалық және функциондық түрінен тәжірибе ала алмады. Ең болмаса Әбілқайыр араб елдеріне тән үкімет құрамын ұйымдастырып, уәзірлер тағайындап, әскер басы, тұрақты әскер тобын құруды, территорияны дуанға, не даткаға бөлмеді. Бір өзі алатын аумақты басқарам деу саясатты түсінбеу ғой. Ақыры келіп, жік-жік болып ыдыраған қыпшақ даласын шидей бытыраған Шыңғыс хан ұрпағы Қыпшақ даласына өздері сиыспай, қарауындағы Еділден Ертіске дейінгі елді тоздырып, отаршының аузына жем қылды. Бұл біздің тарихшыларымыздың қолы жетпей жүрген зерттейтін ғылыми мәселе. Орта жүзде “Округті” аға сұлтан басқарса, Кіші жүзде әр бөлікті сұлтан-правитель басқарғанын кей журналистермен әдебиетшілердің есіне салып қоялық. Билеуші – сұлтан болып Нұралы мен Жантөре ханның ұлдары тағайындалды. Батыс бөлікті – 1824 жылдан Қаратай, Шығысты – Жүсіп Нұралыұлдары биледі. Бұлар Шекара жақын жерде, орыс әскерінің қорғауымен орналасты. Қарауында хатшы-письмоводитель көмекші офицері болды. Ел аралауға шыққанда өзіне сенімді жігіттерді жинап, “қол” етті. Төлеңгіттер жасауылдар тобын хандар тиісінше тиімді пайдалана алмаған, патша үкіметі оларды таратқан. Енді кең далаға симаған Шыңғыс әулеті патшаның “ашса алақанында, жұмса жұдырығында болды”. Сол “жұдырық” өз халқын билеп-төстеп, қанауға жұмсалды. Отаршының тәртібін орнатты. Енді отарлық езгі қандай болған екен, оған қарсы бабаларымыз неге қару көтерді, сонымен танысайық. жүктеу/скачать 2,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|