Дістемелік кешені

1. Шығыс хұн тілдері (ұйғыр-оғыз тілдері, саха-якут тіл тобы, хакас тілдерінің тобы)

2. Қырғыз-қыпшақ тілдері (Шығыс хун тілдерінің екінші тармағы)

1. Н.А. Баскаков классификациясының өзіндік ерекшеліктері

2. Батыс хұн тілдері (Бұлғар тобы, оғыз тобы, қыпшақ тобы, қарлұқ тобы)
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ә.Қайдар, М.Оразов.Түркітануға кіріспе.

2. Отар Әлі Бүркіт. Түркітану.
14, 15- дәріс

Тақырыбы: Қазіргі түркі тілдері бойынша қысқаша мәлімет

1. Түркі тілдерінің бұлғар тобы (чуваш тілі)

2. Түркі тілдерінің оғыз тобы (түрік, әзірбайжан, түрікмен, гагауыз, салар тілдері)

3. Түркі тілдерінің қырғыз-қыпшақ тобы (қырғыз, алтай тілдері)

1. Түркі тілдерінің қыпшақ тобы (қазақ, қарақалпақ, ноғай, татар, башқүрт, қарайым, қарашай-малқар, құмық, қырым-татар тілдері)

2. Түркі тілдерінің қарлұқ тобы (ұйғыр, өзбек тілдері)

3. Түркі тілдерінің ұйғыр-оғыз тобы (якут, хакас, тува, тофа, шор, сары ұйғыр тілдері
Жоғарыда айтылғандай бүрын түрік қағандығы қүрамында болған бірнеше тайпалық бірліктер Орта түркі дәуірінде айқындала түседі де, бір -бірінен белініп, жеке тайпалар одағы болып қалыптасады. Олардың қатарына Бүлғар, Оғыз, Қыпшақ, Қарлүқ деп аталатын тайпалық одақтар жатады. Бүл тайпалық одақтар қазіргі кептеген түркі тілдерінің тараған төркіні болды. Енді соларға токталайық:

1. Бүлғар бірлестігі және оның тілі

Бүлғар мемлекеті VII-VIII ғасырларда Волга, Кама бойында қалыптаса бастаса керек. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, бүл бірлестіктің тілі, яғни бүлғар группасына жататын тілдер туралы алғашқы мәлімет араб географы

Истрахридың еңбегінде берілген. Онда бүлғарлар тілі хазар тіліне үқсас екендігі айтылады. Ол X ғасырда емір сүрген Ибн-Русте де булгар тілінің хазар тіліне үқсастығын және бүл екі тілдің орыс тілінен мейлінше белек тілдер екендігін айтқан. Бүлғар хандығы 1236-1237 жылдардан бастап жойылған. Ғалымдар кене бүлғар тілінен беретін жазба нүсқалар-эпитафиялық жазулар. Бүлардың ең кенесі 1173 жылға жатады. Бүл жазбаларды /барлығы 250-дей/ зерттеу XVIII ғасырдың бас кезінен басталған керінеді. Ғалымдар ол жазбаларда, негізінде, топонимикалық, ономастикалық атаулар берілген дейді. Бүлғар бірлестігі қүрамына бүрынғы Хазар, қазіргі Чуваш тілдері жатады. Тарихшылар бүл тілдер бір-біріне жақын тілдер деп есептейді. 2. ОеЫЪ бірлестігі және оның тіліОғыздар-орта ғасырда сүр>ен түркі тілдес тайпалар одағы. Оғыздар «тоғыз оғыз» деген атпен VII ғасырдағы Шығыс түрік кағандығы қүрамында болған. Оғыздар Орталық, Орта Азия, Жетісу өңірлерін, Ыстық кел аймағын мекендеген. IX ғасырда осы аймақтарды ез билігіне алған оғыз тайпаларының Үлы Салжүқ деп аталатын ерте феодалдық мемлекеті қалыптасады. Оның орталығы Жаңакент қаласы болған. XI ғасырда оғыздар қыпшақтардан жеңіліп, біразы Шығыс Европа мен Кіші Азияға ығысалы да, енді бір белігі Мәуеренахрдағы Қарахан әулиеті мен Хорасандағы Салжүк әкімдеріне тәуелді болды. Оғыздар гүркмендердің, езбектердің, қарақалпақтардың арғы аталар болып есептеледі. Оғыздар түрік, қазак халықтарының калыптасуына да белгілі үлес косқан.

I. Қарлүқтар және оның тілдері. Түркештер үстемдігін қүлатқан Қарлүқтар 766-940 жылдар ішінде ез қағандықтарын қүрып, Жетісу мен Қашқардан, Ферғана мен Сырдарияға дейінгі кең алқапты мекендеген. Қарлүқ бірлестігі де бірнеше тайпалық одақтардан қүрылған. Қарлүқтар туралы алғашқы мәлімет біздің заманның екінші ғасырынан басталатын керінеді. VIII ғасырдың орта түсынан бастап Қарлүқтар әскери-саяси күшке айналды. Жетісудағы Суяб, Талас қалаларын ездерінің орталығына айналдырады. Бүлардың билігі X ғасырға дейін созылады. Алғашқы қағаны-Үшлік-Үшжеле деп аталған. Қарлүқ қағандығының тілдері-қарлүқ тілдері деп аталады. Қарлүқ тілі Х-ХІ ғасырда қалыптасқан. Ол этникалық және тілдік ерекшеліктеріне қарай ез ішінен қарлүқ-үйғыр, қарлүқ-хорезм деп аталатын екі топқа бөлінеді.

II. Қыпшақтар және оның тілдері. «Қыпшақ» деген атау қытай жазбаларында б.з.алдындағы 2-ғасырдан бастап кездесетін керінеді. Ал оның әйгілі, жауынгер тайпа ретінде сахнасында керінуі Орта ғасырдан/9-11/ ғасыр басталады. Тарихи деректерге қарағанда, қыпшақтар бір кезде Түркі қағанаты қүрамында болғн Қимақ мемлекетінің ыдырауына байланысты содан бөлініп шыккан. Қыпшақтар Европа жазбаларында Кумандар, Россияда половшылар деп аталады.Қыпшақ Евразияның кептеген аймақтарын "мекендеген мал есіруші, кешпелі халықтар болған. Олар Қытай шекарасынан бастап Дон езеніне, Оралдан бастап Қара теңізге дейінгі үланғайыр аймақгарды жайлаған. Тарихи әдебиеттерде қыпшақтар «дешті Қыпшак» /дала Қыпшағы/ деп те аталады. Қыпшақтар көптеген ру, тайпаларды жаулап алып, езінің қүрамын мейлінше молайтқан. Қыпшақ бірлестігі кейінде қаракалпақ, қырғыз, өзбек,

түрік, азербайжан, татар, башқүрт, түрікпен, ноғай, қарашай, карайым, балқар, ғағауыз сияқты халықтардың қалыптасуында елеулі роль атқарған.