Әдебиет теориясы. Нұсқалық. «Фолиант» баспасы, 2003. 344 бет. «Әдебиет теориясы»
Қ.Жұмалиев Стиль – жазушының өзіне тән ерекшеліктері
жүктеу/скачать 1,48 Mb.
|
äåáèåò òåîðèÿñû. Íñàëû. «Ôîëèàíò» áàñïàñû, 2003. 344 áåò. « 2
| Қ.Жұмалиев
Стиль – жазушының өзіне тән ерекшеліктері ... Стиль деген термин ескі заманнан бері қолданылып келеді. Стиль грекше – stylos. Дәлірек айтсақ, балауызбен сырлаған тақтаға сөз жазу үшін жұмсалынған ағаш қалақша. Ескі замандарда қағаздың орнына тақтайды балауызбен сырлап, соған сөз жазу көп елдерде болған. Жазатын құралы - stylos. Ол сурет өнеріне де пайдаланылған. Қазіргі кездегі қыл қаламның жұмысын атқарған. Ол да stylos деп аталған... Стиль кейінірек, грек тілінде таза, әдемі сөйлеу ұғымына ие болған. Стильді көп зерттеп, ол туралы көптеген құнды пікірлер айтқан академик В.В.Виноградов өзінің “Проблемы авторства и теория стилей” атты еңбегінде стильдің көп мағыналылығына айрықша тоқталады. Тіл, көркем-өнер, әдебиет, ғылым, не басқа да өмір саласында әр түрлі ұғым, әр түрлі қолданылатыдығын мысалдар келтіріп өзінше дәлелдейді. Сәулет өнеріндегі: готикалық стиль, мавритандық стиль, ионикаға дейінгі стиль, ионикалық стильдер, солар сықылды мүсін, сурет, музыка өнерлерінің әрқайсыларының өздеріне сәйкес стиль термині жиі қолданылады. Кейде ол белгілі бір дәуірдегі суретші, сәулетші, мүсіншілер, музыканттардың бір алуандарына тән жайттардың жиынтығы, бір мектепке не бір ағымға жататындығын, белгілесе, кейде жеке өнерпаздың өзіне тән ерекшелік әдістерін көрсету үшін қолданылады. Өмірдің басқа саласында да “стиль” аз айтылмайды. Докуметн стилі, ғылыми стиль, жұмыс стилі, газет стилі, т.б. Ал біздің тіл, филология ғылымдарында да стиль термині өте жиі кездеседі. Тілде стиль, стилистика әрдайым сабақтаса жүреді. Әдебиетте прозалық, фельетондық, сатиралық, юморлық стиль деп атаймыз да жазамыз. Сөйтіп, Виноградов айтқандай, стиль өте көп мәндес сөз. Бірақ біздің тоқталғымыз әдебиетпен ғана байланысты стиль. Стиль әдебиетте негізінде екі түрлі мағынада: кең және жай мағынада қолданылады. Кең мағынасында - әдебиет тарихы, теориясы, әдеби сында ХҮШ ғасырдан бері қарай стиль - әдебиет методы ұғымында қолданылып келеді. Жалпыға мәлім классицизм, сентиментализм, романтизм, реализмдер әдебиет стилі деп аталатын. Қазіргі әдебиеттану ғылымында әдеби әдіс бұрынғы стиль ұғымында қолданылады. Стильдің екінші мағынасы, яғни стиль деп әр жазушының өзіне тән ерекшеліктерін ұғыну... Классицизм, романтизм не басқа стиль деп аталулар жай айтыла салынған сөз емес. Кезіндегі сыншы, әдебиетшілердің іздену-зерттеулері арқылы қортылған ғылыми жүйе. Өйткені олардың әрқайсысына тән ерекшеліктері әр жағынан алынып талданғанда талай ой, талай тәжірибе сүзгілерінен өткізіліп, түйінделген нақтылы пікірлер. Классицизм, романтизм стилі деп айтуға оңай болса да, жүйелеп тексере бастасаң, көптеген ерекшеліктерге кездесесің. Мысалы, классицизмнің өзіне ғана тән аты шулы үш бірлік (уақыт бірлігі, орын бірлігі, оқиға бірлігі) бар; оқиға сюжетінің сарай өмірінен алынуы, қатысушылардың үстем тап өкілдері болуы, басқа тап өкілдері тек солардың қызметшілері дәрежесінде ғана қатыстырылу, қаһармандар мінездеріндегі менмендік тәкаппар паңдық, ұзын-ұзын монологтармен сөйлеулер, тағы басқалар. Ал романтизм стиліне тән жайттар классицизм ерекшеліктерінен гөрі қиыннан қиысатындығы аңғарылады. Романтизмнің қай түріне болсын, ең алдымен көзге түсетін ерекшелік: өз ортасына риза болмаушылық. Өршіл романтизмге тән нәрсе – романтикалық пафос, өмірде болған оқиғалардан гөрі өмірде болуы керек жайттерді негіз ету. Оқиға негізін өмір шындығынан алса да оны көтеріңкі, өршілдік түрде, не керісінше етіп суреттеу. Қайткен күнде де романтизм құба төбелдіктен аулақ. Адамның іс-әрекеті, мінез-құлқы, өмірге көзқарастар бір шектен екінші шекке көшіп отырады. Не шектен шыққан зұлым, не шектен асқан мейірбан болады. Бұзылса, мықтап бұзылып, түзелсе, мықтап түзелетін мінездер – романтизм стиліне тән. Мұнда құба төбелдік (золотая середина) болмайды деуіміз осыдан. Романтикалық стильде жазылған Виктор Гюгоның “Аласталғандар” (“Отверженные”) атты романындағы Жан Вальжан образы – романтикалық мінездің нағыз классикалық үлгісі... Әдебиет тарихында қандай стиль болсын бірден, бір күнде туа салмайды. Жаңа стильдің элементі өзінен бұрынғы қалыптасқан стильдің өз ішінде туады, өсе келе, дами келе қалыптасады және күреспен ғана өзіне жол ашады. Бұрынғы стильдің ескіргенін, дәуірдің озғанын, енді ол бөгеттікке айналғанын сөз жүзінде де, іс жүзінде де дәлелдеу, жаңалық үшін ескілікпен келісімге келместік күрес арқылы өседі. Тартыспен ғана жаңа стиль ескі стильді тарих сахнасынан ысырып, оның орнын өзі басады. Романтизм стилі классицизмге қарсы зор майдан ашты. Француз әдебиетіндегі романтизмнің атасы болған В.Гюго да классицизмнің әдістеріне қарсы шықты. Уақыт, оқиға, орын бірліктері тәрізді әр алуан шарттылықтардың талқанын шығара бұзды да, дүние жүзі әдебиетіндегі жаңа ағым – романтизмнің ірі тұлғаларының бірі дәрежесіне көтерілді. Ескі әдеби стиль мен жаңа әдеби стильдер арасындағы күрес, әрине, ол әдебиеттегі шеберлік, техникалық жайттар үшін ғана күрестен тумайды, өмірге көзқарас, әлеуметтік, таптық жағдайлармен байланысты туады. Стильдік ерекшеліктер, оның айналасындағы тартыстар белгілі бір көзқарас жүйесінің сәулесі ғана... Біз жоғарыда жай мағынасында стиль әр жазушының өзіне тән шығармашылық ерекшеліктері дедік. Енді осыған тоқталалық. “Стиль - адам” дейтін афоризм көп заманнан бері әдебиетте барлығы аңғарылады. Демек, бұл жазушының өзіне тән шығармашылық ерекшеліктері деген сөз. Бір жазушының екінші жазушыдан өзгешелігін, оның өзіне ғана хас тұрғысын түгел аңғартатын сипаттар жиынтығы... Стиль жазушының барлық туындыларын түгел қамтиды. Жай қарағанда бір-біріне ұқсамайтын сықылды жазушының әр шығармаларын тереңірек зерттесек, өз ара жақындығын, бірліктерін көреміз. Олар бір жазушының қаламынан шыққан туындылар болғандықтан, әрқайсысы-ақ “мен пәленнің қаламынан тудым” деп сыбырлап тұрғандай. Өйткені стиль – жазушының өзі. Стиль ұғымына жазушының тілі, сөйлем құрылысы, мәнері, шығармаларының композициясы, оқиға дамыту әдістері, тақырып таңдаулары, жанрлық ерекшеліктері, тағы басқа компоненттер кіреді. Ең орталық мәселе – идеялық мазмұн... Бірақ белгілі идеяны оқырмандарына қай жазушы қалай айтып береді, олардың ой-сезімдеріне қалай әсер етіп, көздеген негізгі нысаналарына қандай шеберлік әдістерді пайдалану арқылы жетеді, міне, осы арадан келіп әр жазушының өзіне тән шығармашылық ерекшеліктері, өз қолтаңбасы анықталады. Әр стильдің тасасында оның өз иелері – жазушылар тұрады. Өмірде бір адам екінші адамға абсолют түрде ұқсас болмайды дейтін қағиданы бағынады. Өмірдің өзінде жазушылар бір қалыпқа құйып шығарған адамдар емес. Әркімнің өзінше ойы, өмірге өзінше көзқарас, айналасындағы шындық болмысты өзінше сезініп, түюі бар. Әркімнің өзінше алған білімі, оқыған-тоқығаны, көрген-білгендері әр басқа. Сондықтан әркім өзінше ойланып, өзінше жазады. Сөйтіп, әдебиетке шығармашылық өз ерекшеліктерін енгізеді, өз бетін, өз стилін айқындайды. Жазушының стилі бір күнде, не бір жылда ғана қалыптаса салмайды. Бірді-екілі шығарма жаза салып, “менің стилім, менің әдісім” деп төс қағушылық, жұқалап айтқанда, - әулікпелік. Бірден әдебиетке өз стилін ала келушілік өте сирек кездесетін құбылыс... Ақын-жазушылардың стилін сөз еткенде олардың барлық шығармалары бұлжымастан бір із, бір әдіспен шыға береді деуге болмайды. Олардың үйрену кезі, өсу жолдары бар. Бұл жолда олар әр соқпаққа кездесуі, өз стилі қалыптасқанға шейін кейде олай, кейде бұлай ауықтуы да мүмкін. Бірақ қадала қарап, мұқият зерттеген адамға бір жазушының көптеген шығармаларында қайталанып отыратын, басқаларда жоқ, тек сол ақын, жазушының шығармасына хас ерекшеліктердің элементі болады да, ол біртіндеп дамып, беки бастайды. Бұл жазушының стилін анықтауда шешуші жағдайдың бірінен саналуы керек ... Зерттеушілердің әрдайым есінде болуға тиісті және бір күрделі мәселе – тіл мен стиль. Бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Бірақ бір нәрсе деп қарауға тағы болмайды. Жазушының құралы – тіл. Әлемді таң қалдырған көркем туындылардың бәрі де тір арқылы оқиғаны қалай дамыту, адам характерін қалай жасау, психология, күйініш-сүйініштерді суреттегенде жан тебірентерлік дәрежеге жеткізу, қатысушылардың сөздерін өз ортасына, жастарына, ой-сана, қоғамдағы орны мен тіршіліктеріне сай, тән, шындыққа дәл етіп бере білушілік тіл, тілдің сиқырлы күші арқылы жасалынады. Әр жазушы өз өрісіне қарай ұлттық тіл қорынан қажетін алады да, оны өздерінше пайдаланады. Тіл – олардың материалы, құралы. Сүтпен кіріп, сүйекке сіңген тілді әркім біліміне, өмір тәжірибесіне қарай әр алуан түрде ұштайды. Әркімнің өзінше сөз саптау, сөйлем құрастыру, сөзіне өзінше мән беру, ана тілі негізіне сүйене отырып жаңа бір тыныс жасау, сөйлемдегі сөз тіркестерінің дағдыдағы қалпын өзгерту, кейде архаизм, кейде неологизм, кейде шет сөз ауыстыру, кейде инверсия, эллипсистер арқылы мүлде күтпеген жерден әдебиетте бұрын кездеспейтін бір жаңалықтарға жазушылардың қолы жетеді. Осындай жайттардың негізінде әр жазушының өзіне тән ерекшелік стилі келіп туады. жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|