Әдістемелік конференция материалдары түркістан, 20 ақпан 2017



жүктеу/скачать 11,96 Mb.
бет3/14
Дата02.05.2018
өлшемі11,96 Mb.
#40395
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14

Сағындықұлы Бекен


филология ғылымының докторы, профессор,

Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты,

Қазақстан

СИНТАКСИСТІК САЛАЛАНУ: Т.САЙРАМБАЕВТЫҚ САРАЛАУ

Әдетте жеке ғылыми тұжырымдар жалпы ғылымдық ұстанымдардан алшақ кетпейді. Мәселен, синтаксис саласының әбден танылған сөздер тіркесімі мен сөйлем құрылысын қарастыратындығы о бастағы жалпы ғылымдық тенденцияға негізделген. Ақиқаты сол, «Синтаксис деген не?» деген сұрақты тарқату әлем және отандық грамматистердің назарында болды. Жалпыеуропалық ұстаным француз және неміс тіл білімінің көрнекті өкілдері арқылы тарқатылды. Ғалым Е.А.Реферовская синтаксистік мазмұнға оның 1) сөздер тіркесіміндегі тәсілдер тобын және осы топтағы олардың қарым-қатынасын; 2) сөйлем құрылысындағы тәсілдерді, яғни сөйлем мүшелері қызметі мен олардың өзара қарым-қатынасын және 3) сөйлемдер байланысындағы қатынасты жатқызған екен [1, 5].

Неміс тіл білімі сөз тіркесі және сөйлемді синтаксистік бірлік ретінде таныған. Сонымен бірге олардың екі және көп компонентті қызметін алға тартып отырған. Бір қызығы неміс синтаксисінің негізгі компоненті болып сөз (синтаксистік негізгі бірлік) танылған. «Сөз тіркесі, - дейді ғалым В.Г.Адмони, - өзінің атында тұрғанындай, сөздерден құралады. Сол сияқты сөйлем де екі немесе бірнеше сөздерден тұрады». Сөйлемдік құрылысы солай болса керек, жеке сөзден тұратын сөйлем түрі неміс тілінде кездеспейді екен [2, 11]. Еуропа өкілдерінің тіл білімін таратушы ғалымдары (И.А.Бодуэн де Куртенэ, Вильгельм фон Гумбольдт) синтаксистің салаларын арнайы зерттеуге алған жоқ. Бұлар көбіне жалпы тіл білімі мәселелеріне қалам тартты. Бірақ олардың тұжырымдарындағы сөз, сөйлем мәселелерінің философиялық тұғыры онан кейінгі ғалымдар назарынан тыс қалған жоқ. Ал жалпы тіл білімі мәселелерінен кейіннен пәндік бағыт (Тіл біліміне кіріспе, Тіл білімінің негіздері, Жалпы тіл білімі) алған еңбектер синтаксистің жеке салаларын қарастырып отырды. Бірақ оларда да салалануға қатысты ауытқушылық жоқ. А.А.Реформатский синтаксистің басты қызметі – қатысымдық қызмет екенін анықтайды да, оған қатысты синтагма атты терминді қолданысқа шығарады. Мұны «қатысым дәні» (зерно коммуникации) деп айғақтайды. Ғалым синтагмасы 1) сөз тіркесі (два слова, из которых одно определяет другое); 2) сөзжасамдық бірлік (морфемы и сочетания морфем: водовоз, домик, перевозчик); 3) сөйлемдік дәреже (словосочетания, выступающие как один член) [3, 252]. Б.А.Серебренниковтың басшылығымен жарық көрген «Жалпы тіл білімі» еңбегі синтаксисте «ішкі құрылым мәселесі мен жалпы қатысымдық бірлік ерекшеліктері қарастырылады» - деп түсіндіріледі. Сонымен қатар осы оқулықта қатысымдық қызметтегі сөйлем мен айтылымның (высказывание) ара қатынасы жайлы қозғалғанын аңғартқан дұрыс [4, 320].

Синтакситік салалану орыс тіл білімінде де бірбетте дамыды. Демек, бұл тіл білімінде де сөз тіркесі мен сөйлем мәселесі қозғалды. Мәселен, орыс синтаксисінің бар саласын ақтарды деген еңбектің өзінде жоғарыда біз айтқан мәселелер толық сипатталмаған. 1954 жылы шыққан «Орыс тілінің грамматикасының» екінші томы синтаксистің тек сөйлемдік құрылымын анықтаған: жай сөйлем, бұл сөйлем түрі оқшау сөзді құрылым түрлерімен тиянақталған. Екіншісі – құрмалас сөйлем, оның салалас, сабақтас және күрделенген түрі. Сонымен қатар шылаусыз құрмалас сөйлем түрлері жеке тақырыпқа тұмшаланған екен [5]. Байқасаңыз, сөздер тіркесімі синтаксистік нысан ретінде де айқындалмаған. Араға төрт жыл салып жарық көрген еңбек авторы да сөйлемді негізгі етіп түсіндіреді. Оның пікірінше, сөз тіркесі сөйлемнің бір құрылымдық түрі, әрі оған түпкілікті байлаулы. Себебі сөйлемде боларлықтай тұжырым мен қатысымдық қасиет сөз тіркесінде жоқ. Демек, синтаксис бірліктері ретінде сөйлем мен сөз тіркесі танылғанымен, сөз тіркесі сөйлемге бағынышты бірлік ретінде саналады (словосочетание рассматривается как подчиненная предложению единица) [6, 5].

Дегенмен орыс тіл білімінің де сөз тіркесімдік, жай сөйлемдік, құрмалас сөйлемдік, тіпті, күрделі бірліктік (біз мұны мәтін синтаксисі деген ауқымға сыйдырып жүрміз) болып түзілетінін Н.М.Шанскийдің жауапты редакторлығымен шыққан еңбек ерекшелеп көрсетті. Еңбектің синтаксис бөлімін И.П.Распопов жазған. Ғалым синтаксистің грамматика тарауындағы өзіндік орнын дұрыс таныған. Синтакис – айтылым заңдылықтары мен ережелерін қарастырады, тіпті, дұрысы – сөйлеудегі заңдар мен ережелерді қарастырады, - дейді ғалым [7, 412]. Ғалым пікірінде, кез келген айтылым (сөйлем) сөзден (нақтырақ – сөздер тұлғасынан) құрастырылады және олар кемі біреу, бірақ екі, үш сөзді болып келуі жиі. Дәл осы соңғы пікір В.А.Белошапкова тұжырымдауында болған: «Синтаксис сөз және сөзтұлғалардың байланысын да қарастырады» - дей келе, «Сөз тіркесі, сөйлем, құрмалас сөйлем – синтаксистік сала екені даусыз, бірақ сөз және оның формасы да синтаксистің нысаны бола алады», - деп қорытады [7, 6]. Тіпті, арырақ барсақ, А.М.Пешковский де осы бағыттағы ойын жеткізгентін: «...есть такие формы в языке, которые связывают отдельные слова в словосочетаниях между собой. Это формы синтаксисческих категорий...» [8, 53].

Басқа тілдік бақылаулар синтаксис саласының зерттеле, зерделене келе, төрт бағытта өрбігендігін көрсетті. Әрине, мұндай ғылыми жетістік жеке тіл білімінің дамуына әсерін тигізеді. Жеке тіл білімдік қызметіне тәуелсіздік жылдары барынша «қолы жеткен» қазақ тіл білімі де синтаксис саласын бірізділендіріп алды. Мәселен, В.А.Белошапкова терминін негіз етіп алған ғалым Б.Шалабай: «Сөз және оның формаларының синтаксисі, сөз тіркесі синтаксисі, сөйлем синтаксисі және текст синтаксисі» - деп нақтыласа, біз қазақы атауға жақындатып, сөзтұлға синтаксисі деген аталымға сыйдырдық. Қазіргі қазақ тілі синтаксисі осындай төрт тараумен таныстырылу үстінде. Әрине, бұған алдыңғы ғылыми зерттеулердің, ғылыми зерттеулер авторларының тұжырымдары сеп болғаны анық. Бұл жолда Т.Сайрамбаевтың да айтары болды.

Жалпы, Т.Сайрамбаевтың синтаксис, оның ішінде сөз тіркесі синтаксисіне қатысты еңбектері 1975-91 жылдар аралығында шықты. Осы еңбектердің барлығы «Арыс» қорының «Қазақ ғылымының озық үлгілері» атты мегажобасының аясында жарық көретін еңбектердің қатарына еніп, 2010 жылы «Қазақ тіл білімінің мәселелері» деген атпен жинақталып басылды. 640 беттік жинақта ғалымның бүгінге дейін ғылыми арнаға дендеп енген, бірсыпырасы жоо студенттеріне арналған оқулық ретінде қарастырылған еңбектер енген. Ең алғашқысы – «Күрделі сөз тіркестерінің кейбір мәселелері». Біз соның ішінен тақырыбымызға қатысты мәселелерін тарқатуды жөн санадық.

Қазіргі қазақ тілінің сөзтұлға синтаксисі тілдік-бірліктерінің қандай түрімен тарқатылуы керек? Әдетте, тұлға-бірліктердің сөз және оның күрделі түрінен тұратындығы ақиқат. Ең алдымен, анықталғаны – сөз. Ғалым: «Сөз тілдік единица болып табылады. Ол морфология, лексикология, семасиологияның объектісі бола отырып, сөз тіркесіне де қатысты. Өйткені ол сөз тіркесіне де, сөйлемге де негіз болады. Оларсыз жалпы сөйлем құрылмаған да болар еді. Сөз, негізінде, сөз тіркесін құруға негіз болса, ал екеуінің бірлігі сөйлем құрауға негіз болады» [9, 14]. Ақиқаты осы, синтаксистік тұлға ретінде анықталған «сөз» өзінің негізгі және туынды сипатында синтаксистік қызмет атқарады. Ғалым сөз күрделігіндегі мәселелерді де жақсы тарқатқан екен. Мәселен, күрделі сөз түрлеріндегі ерекшелікті: «Қос сздердің әрбір сыңарлары мағыналық жағынан әр түрлі болып (дұрыс-бұрыс, өкпе-бауыр), кейде бір жағы толық мағыналы, екінші жағы мағынасыз немесе екі жағы да толық мағыналы бола береді. Бірақ олар сөз тіркесін құрай ала ма? Негізінде, сөз тіркесі болу үшін олардың әрбір сыңарлары толық мағыналы сөз және біріне-бірі бағына байланысуы тиіс дейтін болсақ, осы қасиеттерді қос сөздерден таба беруге бола ма? Қос сөздер, біріншіден, бір-біріне бағына байланыспайды. Екіншіден, қос сөздердің әрбір сыңарларының мағыналары үнемі толық бола бермейді.

Ондай қасиет оларда түрліше. Осы негізде біріккен сөз, қысқарған сөздер де сөз тіркесін құрай алмайды» - дейді [9, 21].

Мұндай тұжырымдар сөзтұлға синтаксисінің бірліктерінің жинақталуына әкелді. Нәтижесінде, жоғарыда атауға түскен бірліктер сөз тіркесінің болсын, сөйлемнің болсын негізгі материалдары ретінде жұмсалып, снтаксистік қызмет атқарудың жолын атқарды. Қазіргі уақытта сөзтұлға синтаксисінің негізгі бірліктері қатарын басқа да тілдік тіркестер құрайды. Біз өз тарапымыздан олардың салаласқан тіркесті, түйдекті тіркесті, тұрақты тіркесті, түйіспелі тіркесті болып келетінін айтып жүрміз. Бірақ олардың қазіргі күні толық жинақталуға жеткен, бұрынғы ғылыми топшылаулардың негізінде қалыптасқан бірліктер екеніне дауымыз жоқ. Ғалым Т.Сайрамбаев та мұны мақұлдайды. Ең алдымен, ғалым салаласқан тіркес мәселесін былайша түсіндіреді: «Сөйлемдегі сөздер екі түрлі жолмен – сабақтаса және салаласа – байланысады. Бірінші мысалда Әбіш, Мағаш, Күлбадан сияқты бірыңғай мүшелер бар. Олар өзара сөз тіркесін құрай алмайды. Өйткені, біріншіден, біріне-бірі бағына байланысу ыңғайында емес, олардың әрқайсысы басыңқы мүшемен жеке-жеке байланысқан. Сөйтіп, тек салаласа байланысқан» [9, 17]. Еңбектің 1981 жылы шыққанын ескерсек, аталған ғылыми тұжырым тіл біліміне дендеп еніп, өзінің көкейтестілігімен тұрақтанды. Бүгінгі уақыт оның (салаласқан тіркестің) сөзтұлға синтаксисінің бірлігі екенін нығайта түсті. Ол сонымен қатар сөйлем синтаксисінде сөйлемнің бірыңғай мүшесі болып терминденіп келетінін уақыт көрсетті.

Енді бір тілдік тіркес түрі – түйдекті тіркес. Бұл тіркесті М.Балақаев «Лексикаграмматикалық топ болып, сөз тіркесінің бір сыңары қызметінде жұмсалатын тіркес...» деп ғылыми негізін қалаған болатын [10, 19]. Кейіннен лексика-грамматикалық дегеннің жігі ажыратыла түсті, кеңірек түсіндірілді. Оның лексикалық қатарын толық мағыналы сөздер құрады да, грамматикалық қатарында мағынасы жоқ немесе мағынасы көмескіленген сөздер тобы тұрды. Т.Сайрамбаевша айтсақ, бұлар «...сол күйінде сөйлемнің бір-ақ мүшесі қызметін атқарып, сөз тіркесінің бір сыңары ретінде қолданылады». Нақтылай түссек, «негізгі есімдер мен көмекші етістік және негізгі сөздер мен шылау сөздер сол түйдекті күйінде сөз тіркесінің бір-ақ мүшесі қызметін атқарады» [9, 21]. Әрине, онан кейінгі ғылыми ізденістер түйдекті тіркес қатарын толықтыра түсті. Мәселен, ғалымның шылау сөздер деген тұсы септулік шылаулар деп нақтыланса, толық мағыналы сөз бен модаль сөздердің тіркесімі де осы синтаксистік бірлікті танытты. Мүмкін, қазіргі ғылыми жетістіктерді бағалайтын ғұмыры болғанда, ғалымның өзі де аналитика-синтетикалық тәсілге басқаша қарар ма еді? Себебі сол уақыттың өзінде осы мәселеге «аналитика-синтетикалық тәсілді қолданушылар да бар, аналитика-синтетикалық деп аталып жүр» деп күмәнмен қараған сияқты. Ғалымның бұл тәсілге сыйдырып отырғаны толық мағыналы сөздердің бір-бірімен септік жалғау мен септеулік шылау арқылы байланысы еді (мектепке дейін барды).

Алғашқы ғылыми тұжырымдарда фразеологиялық тіркестердің де түйдекті тіркес болып берілгені анық. Бірақ кейінгі уақытта олардың өз алдына жеке тіркес түрі екендігі бекітілді. «Пікірімізді жинақтай келгенде, қазақ тіл білімінде фразеологиялық тіркестер мен тұрақты тіркестер деген атаулардың ажыратылмай, бірінің орнына бірі қолданылуы өте шартты. Шын мәнінде, бұл екеуі бір емес, тұрақты тіркес деген ұғымның шеңбері әлдеқайда кең, ал фразеологиялық тіркестер соның бір бөлегі ғана. Оған фразеологиядан басқа сөз болып отырған атаулық тіркестер де енсе керек деген тұжырым жасауға болады» [11, 39]. Ғалым С.Исаевтың осы пікірі қазір әбден орнықты. Түйдекті тіркестен еншісін алған тұрақты тіркес өз ішінде фраеологиялық және атаулық тіркес болып екіге бөлініп жеке тіркестік қабілетін сақтап отыр.

Біз ұсынған түйіспелі тіркестің мәні толық ашылып біткен жоқ. Бұл бағытта арнайы зерттеулер де қолға алынған жоқ. Ал осыдан 36 жыл бұрын таразыланған Т.Сайрамбаев еңбегінде оның болуы да мүмкін емес еді. Дегенмен біз ғалымның мысал ретінде ұсынған сөйлемінен осындай тіркестік қабілетке ие бірлікті таныдық. Ғалым сөз тіркесінің күрделенуін таныту барысында Осы күні бұл университетте бір ғана Болгариядан алты жүз елу қыз бен жігіт оқып жүр сөйлемін келтірген. Біздің пікірімізше, сөйлемдегі осы күні тіркесі біз білетін тілдік тіркестердің ешқайсысына ұқсамайды. Қайта, олардан (түйдекті, салаласқан, тұрақты) өзіндік белгілерімен ажыратылады. Әрине, олардың ұқсас жақтары да бар. Бұл тіркестердің қай-қайсы да сөз тіркесінің, сөйлем мүшесінің бір сыңарлық қызметіне бағынады. Бірақ толық мағыналы екі сөздің (мысалдағы осы мен күні. Бұларды басқа жағдайда жеке-жеке қолдана беруге болады) бір ұғымға ие болуы сөйлем ішінде кездесетін тіркестерге тән белгі. Мұндай жағдайда оны түйіспелі тіркес деп терминдеп танытуды қолға алып жүрміз. Әрі мұндай тіркестердің кездесуі де өте жиі.

Синтаксис саласының қомақты бір түрі – сөз тіркесі синтаксисі. Жоғарыдағы пайымдауларға көз жүгіртсек, тіл білімінің синтаксистік саласы ретіндегі қызмет сөз тіркесінде о бастан-ақ қалыптасқан. Оларда сөзтұлға синтаксисі немесе мәтін синтаксисі деген саралаулар бірен-саранында болмаса, жалпы құбылыстық танымға ие болмаған. Ал сөз тіркесі мен сөйлем мәселесі тіл білімінің о бастағы тұжырымдарымен тарқатылып отырған. Т.Сайрамбаев та осы бір ғылыми негізделген тұжырымды серік етіп, сөз тіркесі синтаксисін барынша дамытуға, толықтыруға еңбек етті. Қазақ тіл біліміндегі сөз тіркесі синтаксисінің күрделі түрін екшеген ғалымның бірі Т.Сайрамбаев десек қателеспеген болар едік. Шын мәнінде де, ол уақытта «Күрделі сөз тіркестері қазақ тіл білімінде ғана емес, жалпы түркі тілдерінде проблемалы мәселенің бірі болып келе жатыр. Түркі тілдеріндегі күрделі сөз тіркестері туралы осы уақытқа дейін бір ғана Н.Базарбаевтың кандидаттық диссертациясы жазылуы мәселенің әлі зерттелмей, жеке қарастырылмай келе жатқанын дәлелдесе керек. Әзірге сөз тіркестеінің құрылымдық белгілері мен түрлері жайлы зерттеулер жүріп жатыр да, олардың күрделену тәсілдері мен жолдары әзір шешімін таппаған» [9, 23]. Ғалым осы мәселелерді анықтай алды. Оның зерделенуінен өткен ғылыми топшылаулар сөз тіркесінің күрделігіне қатысты ғылыми-теория жасауға әкелді. Ғалымның шылау сөзді тіркестер, модаль сөзді тіркестер сияқты ұсынымдары күрделі сөз тіркесін жасаудың арқауы болып табылды. Қазіргі ғылыми үдеріс осы тұжырымды басшылыққа алып отырады.

Қорыта келгенде, Т.Сайрамбаев синтаксистің алғашқы екі саласын барынша тарқатқан деп білеміз. Ғалымның «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі», «Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері» еңбектері оның зерттеу ауқымының арта түскенін көрсетеді. Мұның үстіне ғалым құрмалас сөйлем мәселесіне де бей-жай қарай алмады. Оған осы мақала авторымен бірлесе жазған «Құрмалас сөйлемдер жүйесі» (Алматы: «Қазақ университеті», 2007. – 120 бет) атты оқу құралының ұсынылуы дәлел. Демек, сөйлем синтаксисі мәселесі де ғалым тарапынан зерделенді деуге толық негіз бар деп білеміз.

Әдебиеттер тізімі:



  1. Реферовская Е.А. Синтаксис современного французского языка. – Ленинград: Издательство «Наука», 1969. – 240 стр.

  2. Адмони В.Г. Синтаксис современного немецкого языка. – Ленинград:

Издательство «Наука», 1973. – 368 стр.

  1. Реформатский А.А. Введение в языкознание. - Москва: Учпедгиз, 1955. – 400 стр.

  2. Общее языкознание. Внутреняя структура языка. – Москва: Издательство «Наука»,1972. – 570 стр.

  3. Грамматика русского языка. Том 2. Синтаксис. – Москва: Издательство Академиинаук СССР, 1954. – 444 стр.

  4. Гвоздев А.Н. Современный русский литературный язык. Часть 2. Синтаксис. –Москва: Учпедгиз, 1958. – 300 стр.

  5. Белошапкова В.А. Современный руский язык. Синтаксис. – Москва: «Высшаяшкола», 1977. – 248 стр.

  6. Пешковский А.М. Руский синтаксис в научном освещении. – Москва: Учпедгиз,1956. – 512 стр.

  7. Сайрамбаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Сөз тіркесі. – Алматы: «Арыс»баспасы, 2010. – 640 бет.

  8. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы: Қазмемоқупед баспасы, 1961. – 292 бет.

  9. Исаев С. Қазақ тілі жайында ойлар. – Алматы, 1997. – 224 бет.

А. Тасымов


Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры,

Алматы, Қазақстан

ПРОФЕССОР Т. САЙРАМБАЕВ - ҚАЗАҚ ТІЛІ СИНТАКСИСІНІҢ БІЛГІРІ


Талғат Сайрамбаев аталған тіл ғылымының синтаксис саласының білгірі, әйгілі ұстаз, ҚР Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор Мәулен Балақаевтың сүйікті шәкірті болды. Талғат Сайрамбайұлы ұзақ уақыт Қазақ ұлттық университетінде дәріс оқи жүріп, тіл ғылымының, әсіресе, сөз тіркесі мәселелерін зерделеуді бір сәт есінен шығарған емес. Бұл жол ғылымды басқа бір мақсат үшін емес, ғылымның тек өзіне ғана ынтық, іңкәр болғандықтан, білген үстіне тағы біле түссем екен деген құмарлық, махаббат пайда болғандықтан үйренетін жол. Солай екеніне оның бір-бірімен іштей тығыз байланысты, ортақ желілі ортан қолдай зерттеулерінің тақырыптық ауқымы, теориялық терең талдаулары дәлел. Т.Сайрамбаевтың шығармашылық жұмысының дені – сөз тіркесі мәселелері.

“Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері” атты еңбегінде (Алматы “Қазақ университеті” 1991 ж.) сөйлем мүшелері туралы ережелердің әрқайсысының жетістіктеріне, кемістіктеріне өзіндік талдау жасайды. Сөйлем ішінде келетін оқшау сөздер, айқындауыштар, былайша алғанда, дербес мағыналы сөздер бола отырып, белгілі бір сөйлем мүшесі бола алмайды, бүкіл сөйлемге немесе жеке бір сөзге қатыстылығымен ғана ерекшеленеді. Сондықтан сөйлемнің ішінде жұмсалатын дербес мағынасы бар сөздердің өзін де екшелеп, қайсысы сөйлем мүшесі бола алады, қайсысы сөйлем мүшесі бола алмайды деп топтау да сөйлемге қатысты сөздердің өзіндік қасиетін жан-жақты айқындауда басты шарт болуы керек деп топшылайды (аталған еңбек 11-б.). Сөйлем мүшелері, олардың жасалу жолдары бөлімінде (36-б.) сөйлем мүшелерінің жасалу жолын жеке алып, оны 8 топқа бөліп қарастырған. Қазақ тілі материалдары негізінде фразеологиялық бірліктер туралы І.Кеңесбаев, Р.Сәрсенбаев, Ө.Айтбаев, Т.Қордабаев, К.Қожахметова, М.М.Копыленко, М.Балақаевтардың еңбектерін жүйелі түрде зерделеген.

Ана тіліміздің басқа мәселелерімен қатар профессор Мәулен Балақаевтың аса бір зер сала зерттеп, көп жұмыс тындырған саласы деп, қазақ тіліндегі сөз тіркестері синтаксисін атау ләзім. Профессор М.Балақаев шын мәнінде де, сөз тіркесі аталатын синтаксисіміздің жаңа тарауын дүниеге әкелген зерттеуші болды. Бұл мәселеге қатысты көлемді моногрфиядан бастап, ірілі-ұсақты ондаған еңбек жариялады. Мәкең араласып, атсалыспаған қазақ тілі туралы ғылымның бірде-бір саласы жоқ десек болғандай. Әсіресе, қазақтың ұлттық жазбасының қалыптасуына, жүйелі қазақ емлесінің жасалуына, қазақ әдеби тілінің дамуына Мәкең қосқан үлес, олжаның есесі мейлінше мол да қомақты. Ғалым қаламынан туып, жарық көрген әдеби тіліміздің тарихы, қазақтың тіл мәдениеті туралы монографиялар мен мақалалар ғалымның әдеби тіл проблемасын зерттеуге арналғаны ғылыми ортаға мәлім.

“Шәкіртсіз ғалым тұл“ дейді халқымыз. Профессор Мәулен Балақаев – ғылыммен қатар ұстаздықты да мұрат тұтқан адам. Алматыдан бастап ұлан-байтақ қазақ жерінің түкпір-түкпірінде өнер, білім, мәдениет ұрығын сеуіп жатқан ғалым алдынан тәлім алған білімдар шәкірттер баршылық. Қазақстанның ғылым ордаларында қызмет етіп жүрген Мәкең баулып түлеткен бірнеше ғылым кандидаты мен докторлары мұның кәміл айғағы. Сол шәкірттерінің бірегейі қазіргі кезде арамызда жоқ профессор Талғат

Сайранбайұлы болды. «Орнында бар оңалар» деп, Мәулен Балақаевтың ақыл-кеңесін тыңдаған, сол кісінің шәкірті болып, тәлімін алған Т. Сайранбайұлы қазақ тіл білімін, оның синтаксисін өрге сүйреп, өзгемен терезесі тең ғылымға айналдырды. Өзінің ғылыми жетекші сінің тәрбиесін көріп, тәлімін алды, жұмыс істеу, ой өрнектеу, өз бетімен іздене білу стилін үйренді. Бойына біткен талант та, ғылымға деген құштарлық та, атақты мамандардың ақ жарқын аяулы көмегі де Талғаттың ізденгіштік, іс білгіштік қабілетін құрыштай сомдап, қырандай қанат қақтырды.

Әрбір ғылыми жұмыстың өзіндік көзге ұрып тұратын азды – көпті жаңалығы бар болса – игі. Біз оны Талғат Сайранбайұлының еңбектерінен көре алатынымызды айтамыз. Ғалым қазақ тіл білімі синтаксис саласының ішіндегі сөз тіркесі мәселесімен түбегейлі айналысты. Осы мәселеге өзінің барлық шығармашылық еңбегін, кандидаттық, докторлық диссертацияларын, 15-ке жуық монографиялық зерттеулерін, 230-ға тарта ғылыми мақалаларын оқу құралдарын арнады. Ғылыми еңбектерінің ішінен ерекше атап өтетіні өзінің ұстазына арнайы жазылған «Мәулен Балақаев» атты зерттеу - эсселік монографиясы (2007) жарық көрді.

Ғылым кандидаты, докторлары болып жүрген шәкірттерінің көпшілігі өзінің сабақ берген бұрынғы студенттері. Атап айтар болсақ: 1. Бүркітбаев О. “Қазақ тіліндегі қайталамалардың лингво-стилистикалық жүйесі“ атты докторлық диссертация - 2001ж. 2. Сағындық -ұлы Б. «Тең дәрежелік қатынастағы тілдік бірліктер» (докторлық диссертация) – 2004ж. 3. Елікбаев Б. Қазіргі қазақ тіліндегі есімдер синтаксисі 2009ж (докторлық диссертация), 40-тан астам кандидаттық диссертациялар қорғалды. Профессор Талғат Сайранбайұлының әрбір шәкіртінің қорғаған ғылыми жұмыстарының қай-қайсысында да ұстаздың пікірі өшпестей өріліп жатады. «Ұстаздық қылған жалықпас үйретуден балаға» деп, ұлы Абай айтқандай, Талғат Сайранбайұлы ұстаздықты тікелей мұрат-мүдде ұстанумен қатар ұйымдастыру, басқару саласында да ұзақ жылдар бойы дамылсыз еңбек етті. Оның ерен еңбегі еленбей қалған жоқ. Мәскеуден берілген «отличник высшей школы СССР» және «Қазақстан Республикасы білім беру ісінің құрметті қызметкері» деген атақтарға ие болды.

Білім беру ісінде – ұстаз басты әрі шешуші тұлға. Ұстаздың білімділігі, абыройбеделі оның шәкіртінен көрінеді. «Шәкірттің жақсы болмағы ұстазынан» - деп халық тегін айтпаған. Адамзат баласының дамуында білімнің қажеттілігі сол білімді таратушы, жеткізуші ұстаздық қажеттілігімен бірдей маңызға ие болған. Әлемдік ой алыптары, небір ғұламалар ұстаз алдынан өткен, олар өздерінің ұстаздарына мәңгі борыштар екенін болашақ ұрпаққа өсиет етіп қалдырған. Ұстаз мәртебесінің қаншалықты биік, әрі қасиетті екенін осыдан-ақ көруге болады.

Өзінің саналы ғұмырын ағарту ісіне арнаған ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы: “Білім – біліктілікке жеткізер баспалдақ, ал біліктілік сол білімді іске асыра білу дағдысы” - деп бағалаған еді. “Қыран түлегіне қайырылмас қанат сыйлайды, ұстаз түлегіне алға бастар талап сыйлайды“ демекші білімді ұстаздар білімдерін жоғары оқу орындарында жалғастыруда. Ұлттық тіліміздің, мәдениетіміз бен дәстүріміздің алдыңғы қатарлы үлгілерін, орасан зор байлығын студенттердің жан дүниесіне сіңіру, сол арқылы өркениеттің өріне шығып, одан нәр алу – бүгінгі күннің талаптарының маңыздысының бірі болып саналады. Адам ұстаздан үйреніп, шәкіртпен озады. Алла тағала әркімге әр түрлі бақыт береді екен... Тәкеңдей сыйлас, қадірлес адамды адамымызды алып кетті. Табиғаттың бұлтартпас қатаң заңына көнбеске, мойынсұнбасқа лаж жоқ. Біз әріптесіміз Талғат Сайрамбайұлын еске алғанда, оның азаматтығы, ақ жарқын мінезі көз алдымызға елестейді. _________________


  1. Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі. Алматы, 1987.

  2. Балақаев М.Б. Тіл мәдениеті Және қазақ тілін оқыту. Алматы, 1989.

  3. Омарбеков С. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері. Алматы, 2007.

  4. Айтбайұлы Ө. Тіл ғұмырлар. Алматы, 2011. 5. Сайранбаев Т, Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Алматы, 1991.

Т. Н. Ермекова


ф.ғ.д., профессор, ҚазМемҚызПУ,

Алматы, Қазақстан

CИНТАКСИСТІК ЖҮЙЕ ЖӘНЕ ОНЫ ЗЕРТТЕУШІ ТҰЛҒА


Қазақ тіл ғылымының синтаксис саласы ерекше бағы бар сала. Қазақ лингвистика ғылымының негізін қалаушылар А.Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжоловтар салған сәулетті соқпақтан бастау алып, қазақ тіл ғылымындағы тұңғыш академик Н. Сауранбаевтың докторлық диссертациясының құрмалас сөйлемге арналуы, профессор М.Балақаевтың сөз тіркесі синтаксисін қалыптастыруы, дүниеден өткен қазақ тіл білімінің көрнекті тұлғалары М. Серғалиев, Т. Сайрамбаев, Ә. Аблақов, Қ. Есеновтер мен бүгінгі корифейлері Р. Сыздық пен Р. Әмір, сондай-ақ профессор Б. Шалабай мен Ж.Жақып сынды таланты ғалымдарының қалам тезіне түскен сала! Кеңестер Одағы тұсында бір саладан 7-8 докторы болған қазақ тіл білімінің саласы кемде-кем. Мұндай ғылыми әлеует түркі тілдес өзге мемлекеттерде де некен-саяқ еді. Құрылымдық грамматика үстемдік құрған өткен ғасыр тілдік зерттеулерді шектеді, тар шеңберде қарады, тек соңғы жылдары келген антропоцентристік парадигма ғана кең өлшемді, толыққанды зерттеулерге жол ашты деп жатамыз. Ал адамзаттың сөйлеу прцесінен туындайтын объектіні нысан ететін грамматиканың синтаксис саласы сол ғасырдың өзінде-ақ ғалымдарды әлдеқайда «жанды» салаларға жетеледі. Алғашқы ғылым әлеміндегі қадамдарын синтаксистен бастаған ғалымдар М. Балақаев, Р. Сыздықова, М. Серғалиев, Б. Шалабай еңбектерінің тіл мәдениеті, стилистика, мәтін теориясы т.т. сияқты адам арқылы зерттелетін салаларға ауысуы кездейсоқ құбылыс емес. Сондықтан да қазақ синтаксисінің мектебі қашан да өзекті, қашан да мәртебелі!

Осы қазақ синтаксисі мектебінің дамуына профессор Т. Сайрамбаевтың қосқан үлесі зор. Ол жөнінде ғалым Б. Шалабай былай дейді: «Т.Сайрамбаев – қазақ тілі синтаксисінің ірі маманы, ол – ұстазы, қазақ тіл білімінде «Сөз тіркесі» ілімінің негізін салушы және сөз тіркесі синтаксисінен өзінің мектебін қалыптастырған ірі ғалым, профессор Мәулен Балақаевтың ілімін ары қарай дамытушы, соны жалғастырушы шәкірттерінің бірі, тіпті бірегейі деуге болады»[1]. Расында да ғалым Т. Сайрамбаев өз ұстазы М. Балақаевтың сөз тіркесі синтаксисіне қатысты теориялық тұжырымдарын одан әрі дамытты. Әсіресе Т.Сайрамбаев есімі қазақ тіл білімінде сөз тіркесінің жалпы мәселелерімен бірге күрделі сөз тіркестерімен байланысты аталады. Докторлық диссертациясына арқау болған бұл тақырыпқа қатысты бірнеше көлемді зерттеу еңбегін арнады. «Күрделі сөз тіркестерінің кейбір мәселелері», «Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері», «Структурно-семантические типы сложных словосочетаний в современном казахском языке» деген атпен жарық көрген еңбектерінде күрделі сөз тіркесінің типтері мен байланыс формаларына, тіркестің күрделену процесіне қатысты ашқан жаңалықтары мен тілдік фактілер негізінде жасаған тың тұжырымдары кеңестік ғалымдар тарапынан да қолдау тапты.

Ұзақ жылдар бойы зерттеу жүргізу нәтижесінде ұсынған докторлық диссертациясы мен соның негізінде жазылған монографиясында күрделі сөз тіркестерін есімді күрделі сөз тіркестері және етістікті күрделі сөз тіркестері деп екі топқа бөліп, әр топтағы тіркестердің құрылымдық-семантикалық, функционалдық ерекшеліктеріне мән береді. Бұл кезде, әсіресе күрделі зат есімді тіркестерге қатысты еңбектер мардымсыз еді. Профессор М. Балақаев тілде мұндай сөз тіркестерінің бар екендігін атап өтсе [1], К. Бейсембаева оның кейбір түрлеріне ғана тоқталған болатын [2]. Ал Т. Сайрамбаев қарастырған үш не одан да көп зат есімдердің қабыса байланысуы түркі тілдеріндегі зат есімді тіркестерді, әсіресе изафетті тіркестерді зерттеген С. Майзель еңбегінде де қарастырылмаған [3]. Ғалым Т. Сайрамбаев нақты тілдік фактілер негізінде үш немесе көп сөзді зат есімдердің әрбір екі бағыныңқы сыңарлары, өзара түйдекті тіркес құрай келіп, бір-бірімен сатылана байланысу негізінде күрделі сөз тіркесін құрау мүмкіндіктерін айқындап, оның семантикалық топтарына талдау жасайды. Ғалым осы еңбегінде сол кезеңде қазақ тіл білімінде талас тудырып жүрген –ғы/-гі формалы синтаксемалар мен де көмекші етістігімен, сондай-ақ нумеративті сөздер мен шылаулардың қатысы арқылы жасалған тіркестердің лигвистикалық мәртебесінің айқындалуына айтарлықтай үлес қосты [4].

Көрнекті ғалым А.Ф. Иоффе: «Ғылыми жұмыс өмірдің мазмұны мен мақсатына айналғанда ғана жемісті болмақ», - деген екен. Т. Сайрамбаев та ғылымды өмірлік мақсатына айналдырған жан деуге болады. Қазақстанның іргелі жоғары оқу орнындағы ұстаздық қызме тінде өзінің ғылыми жұмысы мен оны практикада интеграциялау нәтижесінде ұзақ жылдар бойы республикамыздың жоғары оқу орындарының филология факультеті студенттеріне арналған оқулықтар мен оқу құралдарын, жалғы ғылыми қауымға монографиялар жазды. Соның бірі – «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі» атты еңбегі. Автор бұл еңбегінде орыс тіл біліміндегі кейбір ғалымдардың сөз тіркесінен номинативті мән іздеуін сынға ала отырып, қазақ тіл біліміндегі жанаса байланысу формасы және оның жасалу жолдарын айқындап берген, сөз тіркесінің басыңқы сыңарын ортақ басыңқы түрін қосу арқылы байытқан, ал сөздердің байланысу тәсілін бұрынғыдай аналитикалық және синтетикалық деп бөлудің барлық тіркестердің табиғатын аша алмайтынын дәлеледеу негізінде оны үшінші тип – аналитика-синтетикалық тәсілмен толықтырады. Бұл еңбекте сондай-ақ тілдің қазіргі қолданыс аясында қалыптасқан түрлері – жаңа тіркесімділіктер мен тілдік экономияның сөз тіркесі мен сөйлемге қатысы, бір байланыс формасының екінші байланыс формасына ауысуы сияқты теориялық мәні зор тақырыптар қамтылып, тың тұжырымдар жасалған.

Ғалым мұраларының ішінде өзіндік орны бар еңбегінің бірі – 1991 жылы жарық көрген «Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері» атты еңбек. Атына қарасаңыз, «таңданарлық ешнәрсе жоқ, бастауыш пен баяндауышты кім білмейді?» деген күдік туындайтыны анық. Бірақ ХХ ғасырдың басында басталған сөйлем мүшелеріне қатысты ғылыми айтыстар, әртүрлі көзқарастар күні бүгін де толас тапты деп айтуға болмайды. Бұл, бір жағынан, синтаксис ғылымының динамикалық табиғатынан туындайды. Ғалым қазақ тіліндегі сөйлем мүшесіне берілген ережелерге талдау жасай келе: «... бұл пікірлердің кейбірі сөйлем мүшелері үшін қажет болса, бірі керісінше ойлануды қажет етеді. Кейде бір сөйлем мүшесі ережесіне жаңадан пікір қосуға немесе кейбір пікірлерді алып тастауға әкеп тірейді. Сөйлем мүшесі дегенімізде, ең алдымен, нендей мәселелерді қамтиды, оның объектісіне нелер қатысты деген мәселені де негізге алу керек сияқты», дей келіп, сөйлем мүшесіне тән 5 белгіні айқындайды да, аталған синтаксистік категорияның жаңа сипатты анықтамасын ұсынады[5]. Бұл – қазақ тіл біліміндегі бастауыш пен баяндауышқа арналған тұңғыш іргелі еңбек. Сондықтан да аталған еңбекте тұрлаулы мүшелердің лингвистикалық сипаттамасы барынша кеңінен талданады, синтаксистер тарапынан ескерілмей келе жатқан аталған екі мүшенің коммуникация процесіндегі жаңа қырлары айқындалады. Осы еңбекте ғалым сөйлем мүшелерінің жасалу жолдарын қарастыра келе, сөйлемнің де сөйлем мүшесі болу туралы өзбек ғалымы Ш. Шаазизов, татар ғалымы М. Закиевтің пікірлерін қолдамайды және бұл мәселеде қазақ синтаксисінің бұл мәселеге қатысты тұжырымының әлдеқайда озық екенін А. Байтұрсынұлынан бастап өзіне дейінгі пікірлерді саралай отырып нақты дәйектермен дәлелдейді. Ғалым осы жұмысында басталған кейбір мәселелерді індете зерттеу үшін өз шәкірттеріне тақырып етіп бергенін білеміз. Сөйлемнің анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш мүшелерінен басқа, парцелляция құбылысы, сөзсөйлемдер т.т. туралы идеялар да осы еңбекті жазу барысында туындаған болар. Кейіннен ғалымның шәкірттері аталған тақырыптарды сәтті қорғап шықты.

Қазақ тіл біліміндегі соңғы жаңалықтарға да Т.Сайрамбаев лайықты үлес қоса білді. Бұл жөнінде ғалымның әріптес шәкірттерінің бірі, ғалым Б. Шалабай жоғарыда аталған мақалада былай дейді: «...соңғы кездері синтаксисті дәстүрлі құрылымдық зерттеуден өзге функционалдық тұрғыдан зерттеуге, тілдік тұлғаларды мәнмәтіндік аяда қарастыруға да көңіл бөле бастап еді. Сол тұрғыдан бірнеше мақалалар жазумен қатар, «Тіркесімділіктің дистрибуциясы» (2004), «Жақ категориясының функционалдық көрінісі» (2005) атты көлемді еңбектерін де қалдырып кетті. Студенттер мен магистранттарға оқыған дәрістерінде синтаксистік бірліктердегі жаңа құбылыстарға ден қойып, зерттеу жүргізе бастап еді»[1]. Ғалым Т. Сайрамбаев ғылымдағы жолын сөз тіркесі синтаксисінен бастап, жай сөйлем синтаксисі, кейіннен құрмалас сөйлем синтаксисіне де қатысты (шәкірті профессор Б. Сағындықұлымен бірге) еңбек жазып, синтаксистің бұл саласы бойынша да шәкірт тәрбиелеген ғалым. Олай болса, ғалым Т. Сайрамбаев мұрасы – бірінебірі жалғасып, бірінен-бірі туындап жататын синтаксистік жүйені тұтастыра қарау мұратынан туындаған қыруар еңбек, сапалы биіктер.

Ғылымда 40 астам шәкірт дайындап, өзінің ғылыми мектебін қалыптастырған Т.Сайрамбаев саналы ғұмырын ұрпақ тәрбиесіне, еліміздің білім беру жүйесіне, маман даярлау ісіне өмірінің соңына дейін аянбай тер төккен, әсіресе Қазақстан жоғары оқу орындарының альмаматері – әл-Фараби атындағы Қазақ ҰУ-да кафедра меңгерушісі, профессор, қазақ және түркі тілдері мамандығы бойынша докторлық кеңестің төрағасы ретінде аянбай еңбек етті. «Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді» деген халық даналығы тегіннен тегін айтылмаса керек. Өзінің, өзінің ғана емес, қазіргі қазақ лингвистерінің үлкен ұстазы, мақтан етер тұлғасы болған профессор М. Балақаевтан алған өнегелі өмір жолында профессор Т. Сайрамбаевтың есімі қазақ синтаксисінің білгір маманы, парасаты мен жайсаң мінезді мейірімді тұлға ретінде отбасының да, ұжымы мен шәкірттерінің жадында мәңгі қалары сөзсіз. Отбасының берекесін келтіріп, ғалым мұрасына көзінің қарашығындай қарап, ағай еңбегінің келешек ұрпаққа да қалтқысыз қызмет етуіне күш-жігерін аямай келе жатқан Гүлзада апай мен ұрпақтары барда, ізбасар шәкірттері барда, қазақ ғылымы барда Т.Сайрамбаев есімі ұмытылмайды, ал оның қазақ синтаксисіндегі онсыз да биік тұлғасы одан әрі биіктей берері хақ.

______________



  1. Шалабай Б. Ғылымдағы сара жол. «Ана тілі» газеті, 29.12.2010 ж.

  2. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1961.

  3. Майзель С. Изафет в турецком языке. – М., 1957.

  4. Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тіліндегі зат есімдердің жалғаусыз тіркестерінің кейбір түрлері. – А., 1974.

  5. Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. А., 1991.

С. Қ. Әлісжан филология ғылымдарының докторы,

Назарбаев Университетінің профессоры,

Астана, Қазақстан

ПРОФЕССОР Т.САЙРАМБАЕВ ЖӘНЕ СӨЗ ТІРКЕСІ СИНТАКСИСІ


Профессор Т. Сайрамбаев қазақ тіл білімінде, оның ішінде қазақ тілінің сөз тіркесі синтаксисін, сөйлем синтаксисін зерттеудегі өзіндік орны бар, өзіндік үні бар айтулы ғалым. Ғалым көптеген шәкірттер дайындады, олар қазір еліміздің түкпір-түкпірінде білім беру саласында қызмет етуде. Ғалым шәкірттерінің арасында арнайы синтаксис мәселелерімен айналысушылар да, сондай-ақ тіл білімінің басқа саласында ізденіс жүргізетіндері де жетерлік. Жастарды ғылымға баулуда, тәрбиелеуде профессор Т. Сайрамбайұлының еңбегі ерекше.

Сөз тіркесі – проф. Т. Сайрамбаев бүкіл ғалымдық өмірінде үзбей айналысқан тілдің саласы. Осы мәселеге арналған ғалым еңбектерін шолып шыққанның өзінде сөз тіркесінің ғылыми жағынан ең жанды деген тұстары жетік сөз болғанын аңғарамыз. Сөз болып қана қоймай алдағы уақытта зерттеле түсетін қырларына бағыт-бағдар жасалады, ғылыми болжамдар айтылады, ғылымдағы ізбасарларына арқау етеді. Сөз тіркесінің құрылымдық ерекшеліктері, тарихи өзгерістерге сай дамуы, жаңа тілдік деректермен толысуы, сөздердің тіркесімділігі т.т. қадау-қадау жайттар ғалым еңбектерінде шынайы көрініс тапқан. Мынаны ескерген жөн, қазіргі кезде тілші ғалымдардың арасынан құрылымдық лингвистика өз межесіне жетті деген пікірлерді ауық-ауық естіп қаламыз. Бір қарағанда, жаны бар сөз, тілдің қазіргі заманғы зерттеу барысында тиімді нәтиже берер өзге де зерттеу аспектілері қажеттілігі сөзсіз. Дегенмен тілдік құрылымның қалың қаттауы әлі де толық ашылып бітті айтуға болмайды. Бұл сөз тіркесімділігіне де, сөздің сөйлем ішіндегі қолданысына да, мағынаға да қатысты жайт. Осы тұрғыдан келгенде, проф. Т. Сайрамбаевтың еңбектері тілдік құрылымды қарастыру үшін көп зерттеулерге әлі талай үлгі-өнеге болары анық. Ғалым тілдік құрылымның зерттеушілерге белгісіз тұстарын қыран көз сақшыдай тап басып, дәл анықтайды.

Проф. Т. Сайрамбаев ең әуелі, сөз таптарының тіркесімділігіне назар аударған [1; 2, 3-44 бб.]. Соның ішінде сын есім мен етістіктен құралған сөз тіркестеріне, олардың байланысу түрі мен ерекшеліктеріне, басқа тілге аударылу жай-күйіне тоқталады. Тек сын есім емес, сан есімді етістіктердің тіркесу жайын да ғалым назардан тыс қалдырмайды. Аталған сөз таптарының бір-бірімен тіркесу ерекшеліктері жалаң сөз болмайды, бай тілдік деректерге сүйене отырып зерттеледі. Құрылыммен мағына қатар алынып, бір-бірімен байланыста қаралады. Мәселен, сөз таптарының жеке тұрғандағы, сондай-ақ тіркесім ыңғайындағы мағыналары, олардың басқа бір сөзбен тіркесу қабілеттілігі, өзара мағына үйлесімділігі барынша тәптіштеліп баяндалады. Сын есімдердің сапалық және қатыстық сын болып бөлінетіні белгілі. Бұл екеуі өздері анықтайтын етістік атаулымен жапатармағай тіркесе бермейді. Ғалым еңбектерінде сапалық сынның өзінің етістіктермен тіркесімділігінің әр алуандығы сөз болады. Айталық, сапалық сын есімдердің негізгі және туынды болып келуі осы тіркесімділікке де өз нақышын салады. Түбір күйіндегі сапалық сындар етістікпен мол тіркеседі, ал жұрнақ негізінде жасалған туынды сын есімдер оларға қарағанда тіркесу жиілігі бәсең болады. Мысал ретінде толық (толық жабылды, толық ашылды), берік (берік тігілді) тәрізді қатыстық сын есімдерден сапалыққа ауысқан сындарды атауға болады. Әрине, сапалыққа қарағанда қатыстық сындардың етістіктермен тіркесімділігінің аясы тар. Дегенмен, мұндай тіркестер мүлде тілдік қолданыста кездеспейді деп айтуға тағы болмайды. Әсіресе, тіл дамуының қазіргі жағдайында (орыс тілінің ықпалынан да болар) стильдік иіннің кейбір түрлерінде жиі кездесе бастады (Мысалы, жарнама тілінде сенімді сақтайды (депозитке қатысты) тәрізді тіркестің қолданылуы).

Ғалым өзінің әр зерттеуінде тілдік деректің шығу тегіне, тарихи құбылыс екендігіне тоқталмай кетпеген. Тарихи шолу ғалым еңбектерінде сөз тіркестерінің дамуына қатысты әрдайым сөз болып отырады. Осы салада жазылған арнайы ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, сөз тіркесінің дамуындағы еленбей жүрген құбылыстарға тоқталып өту ғалымның қай еңбегін алып қарасаңыз да орнын тапқан. Мына жолдар сөз тіркесі құрамындағы тарихи өзгерістерді тап басып, дәл берген деп санаймыз: «Сөз тіркестері құрамындағы өзгерістер олардың құрылымдық ерекшеліктерінен, яғни байланысу формасынан, байланысу амалдары мен құрылымдық түрлерінен көрінеді. Сөз тіркесінің байланысу формалары мен тәсілдерінде гі өзгерістер, шындап келгенде, морфологиялық, яғни әрбір сөз тобы құрамында кейін пайда болған құбылыстармен тығыз байланысты. Екінші сөзбен айтқанда, сөз тіркесіндегі өзгерістер, түптеп келгенде, әрбір сөз табының тарихи дамуымен тығыз байланысып жатады» [3, 12-б.]. Аталған жайттар сөз таптарының тіркесімділік қабілетінің дамуына да байланысты. Мәселен, сын есімдердің етістікпен тіркесі ежелгі құбылыс. Ғалым өз пікірін тарихи жәдігерлердің, тіл тарихын зерттеген ғалымдардың пікірімен бекітіп отырады. Әр нәрсенің тарихы болатыны тәрізді тілдік құбылыстардың да дамуы, әр дәуірдегі қоғам дамуының сипатына орай өзіндік жаңалықтармен толығу фактілері кездесіп отырады. Алайда қазіргі тілдік зерттеулерде осы жағы көбіне-көп ескерусіз қалады, сондықтан проф. Т.Сайрамбаев зерттеулеріндегі бүгінгі тілді тарихи даму жолымен бірлестікте алып қарастыру үрдісі кейінгі ғалымдарға үлгі етерліктей.

Сан есім және етістіктерден құралған сөз тіркестері де тарихи даму тұрғысынан қарастырылған. Автордың ойынша, жалпы санау тәсілі адамның практикалық қызметімен тығыз байланысты. Санауға байланысты ғалымның салыстыруы да көңілге қонады. Айталық, алғашқы кезде адамдар тек екіге дейін санап, одан арғыларды санау мүмкін емес, оларды тек «көп» деп ұққан тәрізді. Осыны аңғару үшін автор жас баланы мысалға алады. Жас бала ең алдымен затты таниды. Көзіне не көрінсе, соны ұстауға ұмтылады. Бірақ оны санауға талпынбайды. Адам баласы өмір сүре бастаған алғашқы дәуірде де адамның санау қабілеті дәл осы деңгейде еді деген қорытынды жасауы орынды [2, 46-б.].

Сын есімді тіркестерді қарастырудағы жүйе сан есімге қатысты да сақталған. Сан есімді етістікті сөз тіркестерінің байланысу түрлері, синтаксистік қызметі, сан есімнің сөйлем мүшесі ретіндегі жұмсалуы, білдіретін мағыналары т.т. мәселелер зерттеледі.

Сөз тіркесінің құрылымын жаңа сипатта танушылардың алдыңғы легінде проффессор Т. Сайрамбаев тұрды. Бұл ең әуелі, сөз тіркесіндегі бағыныңқылық қатынасты (басыңқы сыңар) қолдау ыңғайында өріс алады. Бағыныңқылық қатынас болғандықтан, сөз тіркесінің бір сыңары басыңқы, екіншісі бағыныңқы болып келетіні белгілі. Мұндағы басыңқы сыңар сөз тіркесінің грамматикалық болмысын айқындайды. Соның ыңғайына қарай сөз тіркесін топтастыру қазақ тіл білімінде бұрыннан бар. Зерттеушілерді қызықтыратыны – басыңқы сыңардың құрамы. Т. Сайрамбаев есімді, етістікті тіркестермен бірге ортақ басыңқылы деген үшінші топты бөледі [3, 26-34 бб.]. Ортақ басыңқы сыңар туралы тілдік деректердің негізінде ғылыми болжамдарын айтады. Айта кеткен жөн, сөз тіркесінің басыңқы сыңарлары ғалым шәкірттері тарапынан кандидаттық диссертация деңгейінде қарастырылуда [4].

Сөз тіркесінің байланысу түрлері ғылыми әдебиеттерде әбден айқындалып, нақтыланған десек те, оның кейбір түрінің аталғаны болмаса көп мәселелері, жасалу ерекшеліктері т.т. жағынан зерттеу нысанына алынбаған. Тіл сырын терең ұғатын ғалымның назары бұларды да жіті аңғарады. Автордың сөз тіркесіндегі байланысу түрі – жанасу жайындағы жазғандарын осыған балаймыз [3, 34-42 бб.]. Тіліміздегі сөз тіркесі түрлерінің құрылымдық жағынан толыса түсетінін де ескеру керек. Әдетте сөз тіркесі ұғымы құрылымдық жағынан еркін сөз тіркесі және тұрақты тіркестер деп ажыратылады. Сонымен бірге ғылыми әдебиеттерде «сөз тіркесі» және «тіркес» ұғымдарын саралай қолданатыны мәлім [5, 13-б.]. Дегенмен сөз тіркесінің құрылымдық түрлерін жоғарыда аталған екі топпен шектеп қоюға тағы болмайды. Әсіресе қазіргі тілдің терминдік лексикамен байи түсуіне байланысты терминологиялық сөз тіркестері сөз тіркесінің құрылымдық бір түрі ретінде еркін және тұрақты тіркестермен терезесі тең бірлік деп қарастыруға сұранып тұр десе болады. Осы орайда да біз проф. Т. Сайрамбаевтың кейінгі зерттеушілерге ой тастарлық ғылыми пікірлерінің ұшын көреміз. Ғалым терминологиялық сөз тіркестерін жеке санат ретінде талдамаса да, оны күрделі сөз тіркестерінің құрамында қарай отырып [Қараңыз: 6, 21-б.], олардың тұрақты тіркестерден төмендегідей айырмашылықтары барын дұрыс көрсеткен. Атап айтқанда, олар: 1) құрамындағы сөздер санының бірден емес, келе-келе молаю процесі басым; 2) мұнда терминдік мәнінің жаңаруына сәйкес қосымша анықтауыш т.б. үнемі қосылып отырады [7, 54-б.]. Бұл белгілер сөз болып сөз тіркесі түрінің құрылымдық табиғатын жаңаша тануға мүмкіндік береді деп санаймыз.

Тіл қатып қалған құбылыс емес, үнемі жаңарып отыратыны белгілі. Тілдегі жаңалық қоғамымызда болып жатқан әр алуан құбылыстарға, қоғамдық тәжірибенің, ғылым мен техниканың дамып өркендеуіне тікелей қатысты болып келеді. Тілдегі жаңалықтың бір саласы жаңа сөз тіркестерінің пайда болуымен тығыз байланысты. Осындай жаңадан қалыптасып жатқан тіркестер де ғалым назарынан тыс қалмаған. Т.

Сайрамбаев аталған «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі» атты еңбегінің «Кейбір жаңа сөз тіркестері туралы» тарауында осындай тілдік жаңа тіркесімдер жөнінде сөз қозғайды. Жаңа тіркестер лексикамызда бұрыннан бар сөздердің және жаңадан енген сөздердің бірбірімен тіркесі нәтижесінде жасалынады. Ғалымның ойынша, тілдің жаңа сөз тіркесімен баюының көздері мынадай: 1)жаңа сөз пайда болады; 2) оның тіркесе алатын сөздері болады; 3) жаңа сөз тіркестері калька арқылы пайда болады; 4) сөз тіркесіне енген сөздер сөз тіркесінің бағыныңқы және басыңқы сыңарында жұмсалады; 5) жаңа сөз тіркесі құрамындағы сөздер өзара меңгеріле, матаса, қабыса байланысады да, олардың генетикалық қабаты да әртүрлі болып келеді (екі сыңары да қазақ сөзі, бір сыңары қазақ, екінші сыңары кірме сөз, екі сыңары да кірме сөз т.т.) [3, 74-б.].

Проф. Т. Сайрамбаевтың сөйлемді құрайтын бөліктерге байланысты зерттеулерінің бір парасы – қаратпа мен қыстырмаларға арналады. Біздің ойымызша, аталған құрылымдарды арнайы қарастырудың теориялық жағынан болсын, практикалық жағынан болсын маңызы зор. Сөйлем адам ойын жеткізудегі басты коммуникативтік тұлға екендігі белгілі. Ал осы қарым-қатынасы құралы – сөйлемнің құрылысы да күрделі. Ол бірыңғай жүйелі бірліктерден құралмайды. Адам ойының, пікірінің әр алуандығы және қандай жағдаятқа байланысты айтылатындығы сөйлем құрамының да күрделене түсуіне себеп болады. Оқшау сөздер – сөйлемнің негізгі құрамымен тікелей грамматикалық байланысқа түспейтін, онымен тек мағыналық қатынаста болатын сөз бөліктері. Бұлар арқылы сөйлемнің құрамы күрделенеді, сөйлем өзін құрайтын органикалық мүшелерден басқа бүкіл сөйлемді әртүрлі мән-мағынамен әрлендіретін сөздермен, оралымдармен толығады. Бұл оқшау сөздердің синтаксистің аясында қаралатын санатқа жататындығы негізгі мағына беретін синтаксистік құрамның шылауында, жетегінде жүруінен, сонымен қабаттаса айтылуынан көрінеді [2]. Міне, осы тәрізді сөйлем құрылымына қатысты мәселелер Т. Сайрамбаевтың еңбектерінде арнайы сөз болған. Бұл жайт синтаксистің сөз тіркесі, я болмаса сөйлем синтаксисі тәрізді дәстүрлі түрінде де, сондай-ақ қазіргі тіл біліміндегі функционалды синтаксис үшін де маңызы ерекше тұрған мәселелер болып табылады. Ғалым ғылыми мәні жоғары осындай бірліктерді көре білген, оны зерттеудің бағдарын алдын ала болжай алған.

Қорыта айтқанда, профессор Т. Сайрамбаевтың қазақ тіліндегі сөз тіркесіне қатысты зерттеулері синтаксис саласындағы маңызды ғылыми пікірлер болмақ. Ғалым еңбектерінің ғылым жолындағы кейінгі ұрпаққа қалдырар өнегесі тілдік құрылымды қазбалап зерттеумен, сондай-ақ зерттеу нысанына орай өзекті тұстарды айқындаумен құнды.

Әдебиет:


  1. Сайрамбаев Т.С. Глагольные словосочетания с прилагательными ичислительными в современном казахском языке. Автореферат ... канд. филол. наук: АлмаАта. 1965.

  2. Сайрамбаев Т. Синтаксистің кейбір мәселелері. Алматы: Мектеп, 1996.

  3. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. Алматы: Рауан, 1991.

  4. Тұрарова А.Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің басыңқы сыңарлары.

Филол. ғыл. канд. ... авторефераты: Алматы. 1999.

  1. Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. Алматы: Санат, 1998.

  2. Сайрамбаев Т. Структурные - семантические типы сложных словосочетаний всовременном казахском языке. Автореферат ... докт. филол. наук: Алма-Ата. 1982.

  3. Сайрамбаев Т. Терминдердің сөз тіркесіндегі құрылымдық ерекшеліктерітуралы // Қазақ терминологиясының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1986.

А. С. Елеуова


Филология ғылымдарының кандидаты,

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің аға оқытушысы, Қазақстан

Т.САЙРАМБАЕВТЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ СИНТАКСИСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ


Қазақ тіл білімінің қалыптасуы, бүгінгі даму қарқыны оның ірге тасын қалап, негізін салған ұлағатты есімдермен тығыз байланысты. Қазақ тіл білімінің тарихында қазақ тілін ғылым ретінде қалыптастырған, оның ғылыми-теориялық негізін қалаған ғалымдардың ерекше орны бар. Осы тұрғыда қазіргі қазақ тілі синтаксисінің қалыптасуы мен бүгінгі жай-күйі, көкейкесті мәселелерін танып білуде профессор Т.Сайрамбаевтың теориялық тұжырымдарын зерттеудің маңызы зор. Қайсыбір ғалымның ғылыми тұжырымдары мен зерттеу бағыттарына сәйкес ұстанымдары көзі тірісінде қолдау тауып немесе кереғар пікір туындатса, ғалым дүниеден озғаннан кейін оның ғылыми бағыты негізгі сынақ – уақыт сынынан өтеді.

Сөйтіп, тіл білімі тарихында қандай да бір ғылыми бағыттың негізділігі, өміршеңдігі уақытпен өлшенеді. Қай халықтың болмасын білім беру ісі мен ғылымының көш басында сол халықтың ғылымына, әдеби-мәдени, саяси өміріне еңбегін сіңірген ерен тұлғалардың тұратыны белгілі. Ғалымның үзеңгілес замандастары, тәлім-тәрбие, үлгіөнегесін алған ізбасар шәкірттері сол ғалымның қалдырған мұрасының салмағына қарап, оның ғылымдағы орнын уақыт елегінен өткізіп, тарихи тұрғыдан таразылап, бағалайды. Қазақ тіл білімінің ғылыми-теориялық және әдістемелік жағынан даму мәселелеріне тоқталып, оның негізгі теориялық бағыт-бағдарын анықтап, қарқынды дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдардың бірі – профессор Т.Сайрамбаев.

Ғалым синтаксис мәселелеріне тоқталғанда, ең алдымен, сөйлемді басты синтаксистік категория ретінде таниды. Сөйлемдердің тілтанудағы синтаксис ғылымының басты зерттеу нысаны болатындығы белгілі. Оның тіл жүйесіндегі ең басты бірлік болып анықталуының өзіндік дәлелді себебі бар. Әр деңгейдегі тілдік бірліктер: фонемалар, морфемалар, лексемалар, сөз тіркестері – түптеп келгенде, ең алдымен, тілдегі сөйлемдерді құрастыру үшін қызмет етуге жұмылады. Толық мағыналы сөздер, яғни лексемалар сөйлем құрылысында белгілі бір грамматикалық позицияларға орналасып, сол арқылы сөйлем мүшелері қызметін атқарса, қосымшалар мен көмекші сөздер сол сөздерді, яғни сөйлем мүшелерін тұлғалары жағынан өзара грамматикалық байланысқа түсіріп, ал мағыналық жағынан сол сөйлем мүшелерінің, тіпті сөйлемдердің арасындағы синтаксистік мағыналарды, қатынастарды көрсетеді. Ал сөйлемдер солардың бәрін жинақтап тиянақтап тұрады.

Сонымен, сөйлемге келгенде, тіл жүйесінің барлық тетіктері өздерінің негізгі, түпкі қызметтік мақсатына қол жеткізеді. Сөйтіп, біріншіден, сөйлеуші адамның айтайын деген ойын белгілі бір шамада тиянақтап жарыққа шығаруды қамтамасыз ететін, екіншіден, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынасты жүзеге асыру үшін тікелей қолданылатын бірліктер – сөйлемдер тілдік жүйедегі негізгі мақсаттарды орындайтын бірден-бір тірек болып табылады. Сөйлемнің осы жоғарыда аталған қасиеттері тіл білімінде оның негізгі белгілері ретінде танылатындығы профессор Т.Сайрамбаев зерттеулерінде орын алған.

Сөйлемнің басты белгілерінің ішіндегі ең бірегейлері ретінде сөйлемдер, ең алдымен, коммуникативтік және предикативтік бірлік ретінде танылып айқындалатыны, осы қызметтері арқылы сипатталып отыратыны белгілі. Бұл жағдай енді предикативтілікті синтаксистік аспектілердің ара қатынасы тұрғысынан қарастыруға әкеледі. Ондай көзқарасты да Т.Сайрамбаев пікірлерінен көруге болады [1:6]. Ғалым сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін зерттеуге арналған еңбегінде предикативтілік категориясы, яғни сөйлемнің предикативтілігін әдеттегі үш синтаксистік аспектіден немесе сөйлем құрылысының үш түрлі ұйымдасуынан – конструктивтік-грамматикалық, семантикалық-логикалық, сонымен қатар коммуникативтік-психологиялық аспектілерінен жинақталып шығып, олардың тығыз бірлігінен көрініс табады деп есептейді. Сөйлемнің құрылымында бұл үшеуі әрқашан бірігіп әрекет етеді. Сондықтан оларды жеке-жеке қарастыру тек қана қағидалық сипатта болады. Ғалым синтаксистегі ең басты категория – сөйлемнің мәнін айқындауды мақсат етіп қояды. Осы бағыттағы ғалымның ізденістері соңғы кезеңде қарқынды дамып келе жатқан коммуникативтік синтаксис мәселелерін қамтитындығын көрсетеді. Ғалым зерттеулерінде сөйлем мүшелерінің теориялық мәселелері де сөз болады. Қазақ тіл біліміндегі сөйлем мүшелерінің зерттелу тарихы, тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелердің жасалу жолдары, грамматикалық табиғаты, сөйлем мүшелерінің құрылымдық типтері

Т.Сайрамбаев еңбектері негізінде зерттелген.

Ғалым Т.Сайрамбаев «Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері» атты еңбегінде: «Баяндауышсыз жалпы (атаулы сөйлем болмаса) сөйлем құралмаса керек. Баяндауыш – қай сөз табынан болмасын бәрібір сөйлемді тиянақтау жағынан, оны сөйлем дәрежесіне жеткізу жағынан қандай тұлғада, қай орында келуіне қарамастан басты тұлға. Дегенмен сөйлемді тиянақтау жағынан баяндауыш мүше басқа сөйлем мүшелерінен жеке дараланады», – деп, маңыздылығын баса көрсетеді және баяндауыштың төмендегідей негізгі қасиеттерін санамалап береді:


  1. Баяндауыштың бастауышқа бағынышты сөйлем мүшесі екендігі;

  2. Баяндауыштың сөйлемдегі ойды тиянақтайтындығы;

  3. Баяндауыш бастауыштың әр түрлі қасиетін көрсететірдігі;

  4. Баяндауыштың бастауышпен жақ, көпше, жекеше түрде үйлесуі;

  5. Предикативтілікті білдіруі;

  6. Сөйлемнің бас мүшесі екендігі [1:93].

Ал ғалымның тұрлаусыз мүшелердің теориялық мәселеріне арналған зерттеулерінде сөйлемнің тұрлаусыз мүшелерінің сипаты, олардың жасалу жолдары тармақталады [2;3].

Т.Сайрамбаев еңбектерінде жай сөйлемнің құрылымдық түрлері, олардың жасалу тәсілдері, интонациялық, грамматикалық белгілері анықталып, сол негізде қазақ тілі білімінде жай сөйлемдердің грамматикалық бірізділігі сақталды. Мысалы, қазақ тілінің синтаксисіне арналған оқулығында ғалым бір ғана толымсыз сөйлемдердің табиғатын тану үшін мынадай анықтама береді: «Ойға қатысты мүшелері түгел айтылмаған олқы сөйлемдер толымсыз болады» [4:226-227]. Бұндай ойға қажетті сөйлем мүшелерінің бірі жоқ болатын сөйлемдер, яғни толымсыз сөйлемдер туралы түрлі ыңғайдағы көзқарастар бар. Толымсыз сөйлемнiң «өмiр сүруiн» контекспен және жағдаятпен байланыстырып, олардан тыс алғанда сөйлемнiң мағыналық құрылымындағы толымсыздықты сол контекстегi бар сөзбен толықтыру арқылы немесе жағдаяттық ыңғайда түсiнуге болады дейтiн пiкiрлер де кездеседi [5:16].

Бұл қысқаша шолу қазақ тіл білімінде толымсыз сөйлемдердің тілдік табиғатын тануға бағытталған сан қырлы зерттеулердің бар екендігін көрсетеді. Ғалым зерттеулерінде тілдегі ықшамдау, үнемдеу заңдылықтары да сөз болады. Қазақ тіліндегі сөйлем құрылысының ықшамдалуына қатысты Т. Сайрамбаев: «… синтаксистік экономияда да, негізінде, біріншіден, толық сөйлемнен толымсыз сөйлемге ауысу процесі пайда болады, екіншіден, белгілі бір сөйлем мүшесі қызметіндегі сөздер түсіп қалуы – басты фактор, үшіншіден, түсіп қалған сөздің қызметін басқа сөздер уақытша атқаруға тиіс болады, төртіншіден, соңғы қызмет атқарушы сөздің семантикасы бұрынғыға қарағанда қалай да молая түседі, бесіншіден, түсіп қалған сөз көбіне сөйлем мағынасынан белгілі болып тұрады, алтыншыдан, ондай экономияға түсетін сөз таптары көбіне зат есімдер, ал зат есім орнына жұмсалатын сөз таптарының көбіне бұрын анықтауыш қызметінде жұмсалуға тиісті сын есімдер, сан есімдер, есімше және кейде кейбір көмекші сөздер түйдекті тіркестер құрамында ғана жұмсалады…», - деп көрсеткен [6:135-136].

Сөйлемнің нақты коммуникативтік бірлік (айтылым) ретінде қолданылуы сөйлемнің қоғамдағы негізгі қызметтерінің бірін құрайды. Ол синтаксистік жүйеде екі жағынан, сөйлем және айтылым арасынан көрінеді. Сөйлемді қатысымдық құрылым (коммуникативтік аспект) тұрғысынан зерттеу дегеніміз, сөйлемді адамдардың пікір алмасуы кезінде пайдаланылатын құрал ретінде қолданғанда болатын логикалық байланыстар ыңғайында зерттеу болып шығады. Сөйлемнің шегі мен айтылымның шекарасы бір-біріне тура келмеуі мүмкін. Біртұтас грамматикалық құрылым хабарлаудың бөлек қатары болып бөлшектенуі мүмкін, бұндай көрініс лингвистикада «парцелляция» деп аталады. Парцелляция – стильдік-экспрессивтік мақсатта сөйлемді ерекше интонация арқылы әдейі жеке бөлшектерге, фразаларға бөліп айту [7:247]. Орыс тіл білімінде жекелеген зерттеулерде бұл құбылысқа қатысты жалпылама түсінік берілгенімен, арнайы зерттеу нысаны болмағаны белгілі. Қазақ тіл білімінде «парцелляция» құбылысының табиғатына Т.Сайрамбаев зерттеулерінде кеңінен түсінік берілген. Парцелляция жеке сөзді, сөз тіркесті, сөйлемді болып, өзі қатысты сөйлемнің, біріншіден, айрылмас бір бөлшегі іспеттес, екіншіден, мағыналық жағынан тиянақтаушы, үшіншіден, сөйлемнің өн бойына, не жеке бір мүшесіне қатыстылығы, төртіншіден, өзіне қатысты сөздермен әдеттегі айқындауыштар сияқты тұлғалық жағынан кейде ұқсас, кейде ұқсас еместігімен де ерекшеленеді. Бұған қарағанда, ондай синтаксистік топтар қалайда өзі қатысты сөйлемнің ажырамас бір бөлігі, айқындауышы тәрізді, олар өз алдына жеке қолданылмайды, алдыңғы сөйлемнен бөліне алмайтын синтаксистік қосалқы топтар. Олардың үш түрлі тұлғада жұмсалатынын тілдік деректер дәлелдейді. Сондықтан парцелляция сөз тіркесі, сөйлем мүшесі және сөйлемдік жағынан топтастырылады. Қазіргі әдеби тіліміздің материалдарына қарағанда, парцелляция мәселесі тілімізге толық енді деп айта аламыз [8:229-230].

Профессор Т.Сайрамбаевтың зерттеулері қазақ тіл білімінің бүгінгі дамуы мен оның өзекті мәселелерін шешуде ғылыми-теориялық құндылығын жоймайды. Біз жоғарыда ғалым зерттеулеріне арқау болған қазақ тілі синтаксисінің кейбір мәселелеріне ғана тоқталдық. Әрине, бір мақала деңгейінде ғалым зерттеулерінің нәтижелері туралы толыққанды талдау жасау мүмкін емес. Ғалымның еңбектері қазақ тілі синтаксисінің теориялық бағыт-бағдарын анықтауда бағдарламалық мәні бар, қазіргі синтаксистің өзекті мәселелерін шешуде баға жетпес мұра. Ендеше, ғалымның қазақ тілі синтаксисінің қалыптасуына сіңірген еңбегінің мәнін ашу, ғылымдағы ұстанымдарын айқындап, жалпы тіл білімінде, соның ішінде қазақ тіл білімінде қалыптасқан теориялық тұжырымдармен салыстыра зерттеу, сөйтіп, ғалым мұрасына лайықты баға беру болашақтың еншісі. _____________


  1. Сайрамбаев Т. Сөйлемнiң тұрлаулы мүшелерi. –Алматы: Қазақ университеті, 1991. –168 б.

  2. Сайрамбаев Т. Есім пысықтауыш. – Алматы: Санат, 1976. – 48 б.

  3. Сайрамбаев Т., Өмірбекова Р. Анықтауыш, оның кейбір жасалу жолдары. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1995. – 41 б.

  4. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Санат, 1997. – 286 б.

  5. Ардентов Б.П. Номинативные предложения в современном русском языке. – Кишинев, 1959. – 211 с.

  6. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Рауан, 1991. – 186 б.

  7. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – 440 б.

  8. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Санат, 2003. – 240 б.

М. М. Төлеуп


Алматы энергетика және байланыс университеті,

Қазақстан

Т. САЙРАМБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СӨЗ ТІРКЕСІ МЕН СӨЙЛЕМ СИНТАКСИСІ


Профессор Талғат Сайрамбаевты қазақ тілі синтаксисінің күрделі мәселелерін терең де, жан-жақты зерттеп, ХХ ғасырдағы қазақ тіл білімінің қалыптасып, дамуына зор үлес қосқан ірі ғалым ретінде танимыз. Ғалымның еңбектері ғалымдар мен ізденушілерден бастап, студенттер мен оқушыларға қазақ тіл білімінен академиялық білім беру құралы ретінде жемісті пайдаланылып жүргені белгілі.

Енді қазақ синтаксисі мәселелерін, оның ішінде, сөз тіркесі мен сөйлемдерге қатысты мәселелерді шешіп, оларды бір жүйеге түсіріп, қазақ тіл білімінде өзіндік із қалдырған ғалымның еңбектерін зерделеп, бағалайтын кез келген сияқты. Профессор М. Балақаевтың шәкірті Т.Сайрамбаев ұстазының жолын жалғастырып, ұстазы қалдырған мол мұраны игеріп, қазақ синтаксисіндегі өзекті мәселелерді анықтап, оларды зерттеу жолында көп еңбек атқарды. Ол еңбектерінің нәтижелері ғалымның өзі жазған көптеген оқулықтары мен ғылыми еңбектері және ол кісінің жетекшілігімен шәкірттері зерттеген ғылыми еңбектер түрінде басылып шықты. Біздің мақаламыздың мақсаты – ғалымның сүбелі еңбектерінің ішіндегі синтаксис мәселесіне қатысты бір-екі еңбегіне тоқталып, оларды саралап, талдау.

Ұстаздың жоғары оқу орындарының студенттері мен мұғалімдеріне арналған «Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері» атты еңбегінде бұған дейін қазақ тіл білімінде сан алуан пікір тудырып келген сөз тіркесі мен сөйлем мәселелерін түбегейлі зерттеп, жүйелеп, олардың айырмашылығын көрсетіп, сөз тіркестерінің негізгі белгілерін ажыратып, қазақ тілінің аталған мәселелерін бір жолға сала білген. Ғалым аталған еңбегінде кез келген сөздер сөз тіркесін құрау үшін олардың қалыптасқан семантикалық мазмұны үлкен рөл атқаратынын, яғни басыңқының семантикасының бағыныңқы мүшенің мағынасына сай келуі шарт екенін атап көрсете келіп, басыңқы мен бағыныңқы мағыналық байланыста бола отырып, бір-бірімен әрі грамматикалық, әрі интонациялық жағынан байланысатынын, яғни грамматикалық тәсілге түрлі қосымшалар арқылы байланыс тән болса, интонация үшін сөйлемдегі сөздердің табиғи орын тәртібі қажет деген түйін жасайды. Сөз тіркестерінің құрылысына қатысты оларды жай және күрделі сөз тіркесі деп бөліп, жай сөз тіркесі кемінде толық мағыналы екі сөзден құралатынын, күрделі сөз тіркесінің құралуы әртүрлі болып келетінін, бірде басыңқы мүше, бірде бағыныңқы мүше күрделі болатынын және сөз тіркестерінің әрбір сыңарының күрделі болуы да мүмкін екенін айтады [1:20].

Күрделі мүшелер: күрделі анықтауыш, күрделі пысықтауыш немесе күрделі толықтауыштар өзара сөз тіркесін құрай ала ма; қосарлы сөздер, негізгі етістіктер мен көмекші етістіктер, күрделі сан есімдер, негізгі сөздер мен шылаулар, біріккен сөздер, қысқарған сөздер, есім мен көмекші етістіктер, фразалық тіркестер сөз тіркесін құрай ала ма деген сұрақтарға күрделі сөз бен сөз тіркесінің айырмашылығын айқындау арқылы: күрделі сөз – сөз жасаудың бір түрі, оның әрбір сыңары бір-бірімен тығыз мағыналық байланыста болады, күрделі сөздің әрбір сыңарында жеке-жеке мағына болуы да, болмауы да мүмкін, жеке-жеке мағынасы болғанымен, тұтас сөздің мағынасы сыңарларының мағынасынан гөрі күңгірттеу болады, күрделі сөздің әрбір сыңарына жеке сұрақ қойылмайды, екеуіне бір-ақ сұрақ қойылады, күрделі сөздің әрбір сыңарының орны жылжымалы емес, тұрақты, күрделі сөз тұтасымен морфологиялық өзгеріске ұшырайды, тұтасымен басқа сөзбен синтаксистік байланысқа түседі; ал сөз тіркесі – синтаксистік категория, оның сыңарлары бір-бірімен синтаксистік байланыста болады, сөз тіркесінің әрбір сыңарының мағынасы айқын болады, оның әрбір сыңары дербес сұраққа жауап береді, сөз тіркесінің әрбір сыңары түрлі морфологиялық өзгеріске ұшырайды және сөз тіркесінің әрбір сыңары жеке синтаксистік байланыста жұмсалады деп, дәлелді, тиянақты жауап береді [1:31]. Осы еңбектің екінші тарауында күрделі сөз тіркесінің құрылымдық түрлеріне тоқталып: есімді күрделі сөз тіркестері, оның ішінде зат есімді, сын есімді, сан есімді, шылаулар қатысты, етістікті, есімшелі күрделі сөз тіркестерін жекежеке талдап; сөз тіркестерінің байланысу тәсілдеріне тоқталып, олардың сөйлемдегі қызметтерін саралайды.

Т.Сайрамбаев бұл еңбегін М. Балақаев, Т. Қордабаев, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, Ы. Маманов, К.Аханов М.Томанов, М. Серғалиев, Ә. Хайдаров, Ә. Әбілқаев, З.И. Будагова, В.В. Виноградов, Н.К. Дмитриев, А.Н. Кононов, Н.А. Баскаков, А.М. Пешковский, Е.И.Убрятова, т.б. көптеген белді-белді орыс, түркі және қазақ тілшіғалымдарының пікірлерін келтіре отырып, олардың көзқарастарын қолдау-қолдамау себептерін көрсете отырып, мол мысалдармен дәлелдеп жазған.

Проф. Т.Сайрамбаевтың «Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі» атты оқу құралында автор сөз тіркесінің тарихына тоқталып, Н.З.Гаджиева, А.М.Щербак, А.Ысқақов, М.Томанов, т.б. тілші-ғалымдардың пікірлерін ой елегінен өткізіп, өз қорытындысын жасайды. Байланысу тәсілдерінің ішкі ерекшеліктеріне тоқталады: синтетикалық тәсілдің төрт жалғаудың қатысы арқылы жүзеге асатынын, септік және көптік жалғауларының сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарына қатысты болатынын және сөз бен сөзді байланыстыруда жұрнақтардың да рөлі ерекше екенін дәлелдей келіп, бірақ жұрнақтар арқылы байланысу жалғаулар арқылы байланысудай активті емес екенін атап көрсетеді және қазақ тіліндегі синтетикалық байланысу тәсілдерінің осы ерекшелігін ескеріп, оны қосымшалар арқылы байланысу деп атауды жөн көреміз деп қорытындылайды. Сөздердің байланысуының аналитикалық тәсіліне көмекші сөздер, сөздердің орын тәртібі және интонация арқылы байланысуды жатқызады. Ал аналитикалық-синтетикалық байланысу тәртібі шылаулар, көмекші есімдер, көмекші етістіктер, модаль сөздер арқылы байланысуды қамтитынын дәлелдейді. Оқу құралының жаңа тіркесімділік туралы бөлімінде еліміздегі сыртқы әсер мен ішкі даму үдерісінде жыл сайын жаңа мамандықтар түрлерінің пайда болуына байланысты сол салаларға қатысты жаңа зат, құбылыс, ұғым, іс-әрекеттердің атаулары, яғни кәсіби сипаттағы жаңа терминдер мен терминдік топтардың тілімізге көптеп еніп жатқандығын айта келіп, оларды: компьютер, ЭЕМ, физика, техника, ауыл шаруашылығы, әлеуметтік сала, т.б. деп, саласалаға бөліп және лингвистикалық терминдерді де ұмытпай, ол атаулардың байланысу тәсілдерін зерттеп, қорытындылайды [2:41,42]. Келесі тарауларда шартты рай, оның синтаксистік ерекшеліктері, оның сөйлемде қандай мүше қызметінде қолданылатынына және пысықтауыштардың түрлеріне тоқталып, олардың мағынасын анықтайды, оларды функционалдық синтаксис тұрғысынан зерттейді. Ғалым тілдегі экономия, байланысу формаларының бір-біріне ауысу үдерісін де зерттейді. Бұл мәселе қабысудың қиысуға, қабысудың матасуға ауысу, қабысудың меңгеруге, меңгерудің қиысу ауысу және бір сөйлем мүшесінің екінші сөйлем мүшесіне ауысуы, қазақ тіліндегі салт-сабақты етістіктердің меңгерілуі дәлелденген бөлімдерде қарастырылады.

Проф. Т.Сайрамбаевтың «Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері» атты еңбегінде сөйлемнің негізгі белгілері ажыратылып көрсетіліп, шақ, жақ, рай, модальдылық категориялары зерттеледі. Осы еңбектің І тарауында автор сөйлем мүшелерінің теориялық мәселелерін дәлелдеп, оның қорытындысы ретінде «сөйлем мүшесі деп сөйлемде бірнеше сөздер тобының басқа сөздермен синтаксистік қатынастар арқылы арнайы бір сұраққа жауап беріп, грамматикалық мағынаға ие болатын түрін айтамыз» деген анықтама береді [3:13]. ІІ тарауда грамматикалық, логикалық бастауыш деген ұғымдарға түсінік беріледі, бастауыштың жасалу жолдары көрсетіліп, сөз таптарының бастауыш қызметінде жұмсалуы, баяндауыштық тұлға ретінде қандай сөздер қолданылатыны, баяндауыштың жасалу жолдары, түрлері, етістікті, есімді баяндауыш, үстеудің, еліктеуіш сөздердің, модаль сөздердің, бар, жоқ сөздерінің, көмекші сөздердің баяндауыш қызметінде жұмсалу ерекшеліктері, құрама баяндауыштар жан-жақты зерттеледі. Т. Сайрамбаев өз еңбектерінде тіл білімінің қомақты саласының бірі синтаксистің, оның ішінде қазіргі қазақ тілі синтаксисінің өзекті мәселелерін дөп тауып, синтаксис теориясы мәселелерінің негізі қалануына, филология ғылымының осы саласының жекелеген тарауларының қырсырының толық та, жан-жақты зерттелуіне сыни ғылыми көзқараспен қарап, өзекті мәселелерді дәйекті түрде негіздеп, нақты мысалдармен, теориялық фактілермен дәлелдеп, өз анықтамаларын береді.

_____________



  1. Т. Сайрамбаев. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері (Жоғары оқу орындарының студенттері мен ұстаздарына арналған). –Алматы: Мектеп, 1981. – 197 б.

  2. Т.Сайрамбаев. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. –Алматы: Рауан, 1991. -174 б.

  3. Т.Сайрамбаев. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. –Алматы: Қазақ университеті, 1991. -167 б.

Г. Жылқыбай


ф.ғ.к., доцент,

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан

Т.САЙРАМБАЕВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СӨЗ ТІРКЕСІ ТЕОРИЯСЫ


Қазақ тіл білімінде кенжерек дамыған сала ретінде саналатын сөз тіркесі жөніндегі зерттеулер қазіргі шақта едәуір биікке көтерілді деуге болады. Жалпы сөз тіркесінің жүйелі қарастырылуына бірталай елеулі еңбек еткендердің басында С.Аманжолов,

Р.Әміров, Ә.Аблақов, М.Серғалиев, М.Балақаев, Т.Сайрамбаев, Е.И.Убрятова, Н.А.Баскаков, Н.К.Дмитриев, Қ.Басымов сияқты тілші ғалымдардың тұрғандығы сөзсіз. Дегенмен түркі тілдеріндегі сөз тіркестері жөніндегі ең алғашқы таза теориялық туынды профессор М.Балақаевтың еңбегінен басталған болатын. Олай деуіміздің себебі, ғалымның 1954 жылы шыққан «Қазіргі қазақ тілі» деген кітапқа енген «Сөз тіркесі» бөліміндегі мақаласы мен 1957 жылы жарық көрген «Основные типы словосочетаний в казахском языке» еңбегіне дейінгі зерттеулердің «тек мектеп грамматикаларының көлемінде айтылып келгендігін», «онда да сөз тіркесіне толық анықтама беріп, оның түрлі жақтарын егжей-тегжейіне дейін зерттеген ешкім болмағандығын» оның ізбасар шәкірті Т.Сайрамбаев өз еңбегінде атап өтеді. Ғылымға ең алғашқы қадамын сөз тіркестеріне байланысты ғылыми мақаласымен бастап, тіл білімінің синтаксис саласына жарты ғасырлық ғұмырын арнаған ф.ғ.д., профессор Т.Сайрамбаевтың елеулі еңбектерінің мол бөлігінің жетекшісі М.Балақаев қағидаларынан бастау алатындығымен қоса онымен үндес екендігін байқау қиын емес. Мәселен, «Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері» атты монографиясын негізге алсақ болады. Аталған еңбекте автор М.Балақаев пен т.б. ғалымдарының зерттеулерінен тыс қалған, тіпті түркі тілдері бойынша еш сөз болмаған мәселелер жөнінде алғаш зерттеу жүргізген болатын және бұл дүниелердің орнын баса алатын еңбектердің қазірде жоқтығын сеніп айта аламыз.

Қазақ тіліндегі сөз тіркесі саласы туралы ХХ ғасырдың 20 жылдарынан кейін сөз қозғала бастағанымен, жалпы тіл білімі бойынша ХІХ ғасырдың басында пайда болған қисындық бағыт өкілдерімен байланысты. Сол ғасырдың орта кезеңіне дейін беделін жоғалтпаған бұл бағыттың әр түрлі ойлары кейінгі зерттеушілер тарапынан қате деп табылғанымен, сөз тіркесін сөйлеммен қатар синтаксистің қарамағында қарау қағидасы жоққа шығарылмай-тын мәселе болып қала берді. Олар синтаксистік ұғымдарды формалды логиканың мүддесі тұрғысында, соған тәуелді мәнде қарады, синтаксистің міндеті логикалық категориялардың тілдегі баламасын айқындау деп түсінді. Сөйлемге болсын, оның мүшелеріне болсын анықтама беруде бірден-бір сүйеніш – қисын заңы деп білді. Сөйлем – қисындық пайымдаудың көрсеткіші, ол екі мүшелі ғана болады: оның бірі

– субьект, екіншісі – предикат. Бұл екі категорияның тілдегі көрсеткіштері – бастауыш пен баяндауыш дегенді айтты. Көптеген олқылықтары барлығына қарамастан қисындық бағыт ХІХ ғасырдың ортасына дейін елеулі беделге ие болып келді. Оның сарқыншағы күні бүгінде де кездесіп қалады. Тіпті, сол кезден бергі жарық көрген грамматикалық әдебиеттердің барлығында да синтаксисті грамматиканың бір саласы ретінде қарау жүйесі бүгінгі шақтағы ғылымымыздың да сипаты. Соншалықты ұзақ тарихына, түрліше кезеңдеріне қарамастан, синтаксистің негізгі обьектілерін айқындауда әлі күнге дейін пікір қайшылықтары кездесіп қалады. Өткен ғасырдың аяғына дейін синтаксистің ең негізгі және бірден-бір обьектісі сөйлем делінген болса, үстіміздегі ғасырдан бастап оның қарауына сөздер тіркесі де жатады дейтін пікір пайда болды. Тіпті, орыс тіл білімінің көрнекті өкілдері Ф.Ф.Фортунатов пен оның шәкірті М.Н.Петерсон секілді ғалымдардың тарапынан сөздер тіркесі – синтаксистің бірден-бір обьектісі, сөйлемнің өзі де сөз тіркесі құрамына енеді дейтін қағидалар пайда болған болатын. Бұл бағыттағы ғалымдардың пікірінше, синтаксистің түйінді мәселесі, негізгі обьектісі – сөздер тіркесі. Сөйлем дегеніміз сөздер тіркесінің бір түрі ғана. Сондықтан синтаксистің қарауына тек сөз тіркесі түріндегі сөйлем ғана жатады деп есептейді [1.28]. Қай пікірдің, зерттеудің болмасын сөз тіркесі тіл біліміндегі ең негізгі тұлға екендігін көреміз. Орыс тілінде сөз тіркестерін алғаш қолға алғандардың бірі В.В.Винградов сөз тіркестерінің түрлері, байланысу формалары және олардың құрылысы тіл білімінің ең басты бөлімі екендігін айтады [2.179]. Ғалым Т.Сайрамбаевтың айтуынша, орыс тіл білімінің белгілі зерттеушісі И.П.Мелиоранский «Краткая грамматика казах-киргизского языка» деген еңбегінде сөз тіркесі туралы арнайы тоқталмағанымен, «простое предложение» деген бөлімінде бастауыштың баяндауышпен қиыса байланысатынын дұрыс көрсеткен [3.1-2]. Ал септіктерге жеке-жеке тоқтай келіп, онда әрбір етістіктің мағыналық топтарының қайсысы қандай сөздерді меңгеретінін анықтаған.Ал қабыса байланысу туралы ешбір сөз қозғалмайды. Бірақ автордың «Определение» деген бөліміндегі мынадай мысалдар: «ақ тас – белый камень; жақсы кісі – хороший человек; үшінші жыл – третий год» дегенде сөздердің қатар келіп орналасатынын сөз етеді». Мұның өзі қабысу терминінің жалпы орыс тілінде де көп уақытқа дейін енгізілмеу себебіне байланысты ма деп ойлауға болады.

Қазақ тіл білімінде сөз тіркесі синтаксисі жеке ғылым болып елуінші жылдары профессор М.Балақаевтың әсерімен қалыптасты дегенімізбен, синтаксисті сөйлемнің қандай түрлері болатынын, қандай бөлшектерден құралатынын қарастыратын грамматиканың бір саласы деп анықтаған қазақ ғалымдарының алғашқыларының бірі, профессор Қ.Жұбанов синтаксистің қарауына сөздер тіркесі де жататындығын отызыншы жылдары айтқан болатын. Алғашқы зерттеулердің бірі С.Аманжоловтың да сөйлем, сөз тіркесіне қосқан пікірлері әлі күнге маңызын жоймаған оның еңбектерінде біршама сөз болады. Ол 1940 жылы «Қазақ әдеби тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы» деген кітабын он жылдан кейін «Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы» деген атпен қайта бастырғанда, әдейі «Сөздер тізбектері» [5.10] деген тақырыппен берілген болатын. Әрине, бұл кітапта тіліміздің барлық сөз тіркесін сөйлемге берілген анықтамалардың ыңғайында атап жүрді. Сондықтан да, С.Аманжоловтың пікір-тұжырымдары өз уақытысындағы ғылыми еңбектердің ұстанымына сәйкес келуі мүмкін еді, Мәселен; «Тиянақты ойды білдіретін сөзді я бірнеше сөз тіркесін сөйлем дейміз», «кейбір сөз (сөйлем мүшесі) басқа сөзді анықтап, толықтырып, пысықтап немесе түрліше қиюласып, бірін-бірі керек ету жолымен байланысады. Мұндай байланыстарды сөйлемдегі сөздердің тіркесі дейміз», - деген өзіндік пікірлері осының айғағы. Қалай десек те, ХХ ғасырдың алғашқы бөлігінде оқулықтар жазып, ой айтқан профессорлар Қ.Жұбанов,

С.Аманжоловтар сөз тіркесі тіліміздегі елеулі категория екенін жақсы түсінгендіктен аз да болса өз еңбектерінің нысанына айналдырды. Сөздер тіркесі синтаксистің қарауына енетінін жоғарыда айтып өткендей кейінгі жылдары М.Балақаевтың еңбектерінде өте жүйелі айтып өтеді. Ол өзінің жай сөйлем синтаксисіне арналған зерттеуінде «синтаксис сөйлемнің грамматикалық жүйесін құрамын, сөздердің тіркесуін қарастырады» - десе, соңғы еңбектерінде одан гөрі айқындаңқырап, сөз тіркесін синтаксистің бірінші обьектісі дәрежесіне дейін көтереді [6.140]. М.Балақаев пен Т.Сайрамбаевтың пікіріне сүйенсек егер сөйлем қарым-қатынас жасаудың, адам ойын білдірудің негізгі формасы болса, сөз тіркесі және сөз – сөйлем құраудың материалдары, яғни, бұдан шығатын қорытынды сөздер тіркесі синтаксис қарауына жататын мәселелердің бірі екені даусыз. Ол сөйлеммен тығыз байланыста қаралуы керек. Бірақ сөз тіркесі синтаксистегі тұлға емес, оның негізгі тұлғасы – сөйлем. Сөз тіркесі, көптеген ғалымдардың көрсеткеніндей, сөйлемнің бір бөлшегі – сөйлем құрауға қажетті материал. Мұндай сөз тіркесі мен сөйлемнің арасындағы айырмашылықтарды тану мәселесі тілші ғалымдардың көбіне ой салған болатын.



Сөз тіркесін сөйлемнен ажырату – жалпы тіл білімінде негізгі мәселелердің бірі. Осыған орай ғалым Т.Сайрамбаев «Сөз тіркесіне синтаксистік топ құрайтын барлық сөздердің тіркесін жатқызамыз ба, әлде предикативті қатынасты жатқызамыз ба?» деген сауалға жауап іздеп, осының негізінде бұл күні жоққа шығарылған қағидалардан бастап, қазіргі жүйеге себеп болған ұстанымдарды салыстырып, саралап, жинақтайды. Мысалы, кейбір ғалымдардың, атап айтқанда Фортунатов, Пешковский тағы да басқалардың толық мағынасы бар грамматикалық тіркестердің барлық түрін сөз тіркесіне жатқызуы тілге тиек етіліп, қате ұстанымын айқындауға тырысады. Оның айтуынша: «Фортунатовтың пікірі бойынша, сөйлем дегеніміз сөз тіркесінің бір түрі (разновидность), көрінісі. Бұлардың пікірінше, сөйлем мен сөз тіркесінің ешбір айырмашылығы болмайды». Ал «Керісінше, кейбір ғалымдар Буслаев, Потебня, Шахматов т.б. сөз тіркесін жоққа шығарды. Олардың пікірі бойынша, негізгі етіліп сөйлемнің теориясы және сөйлемнің мүшелері алынады. Сөйтіп сөз тіркесі туралы мәселе тек түркі тілдеріне ғана емес, басқа тілдерде де түрліше қаралады»,- [3.8] дейді. Сондай-ақ, сөйлем мен сөз тіркесінің айырмашылықтары мен өзіндік ұқсастықтарына аса назар аударған ғалым бұдан басқа Н.К.Димитриев, Б.А.Убрятова, Н.А.Баскаков, Г.И.Инжековой-Грекул, В.В.Виноградов сынды т.б. ғалымдардың зерттеулерін негізге ала отырып аталмыш мәселеге өз көзқарасын білдіріп, кей тұстарға келіспейтіндігіне толықтай ғылыми дәлел айтады. Егер бастауыш пен баяндауыштық қатынастан болмай, олар тиянақты ойды білдірсе, сөйлем деп, егер бастауыш пен баяндауыштық қатынас болмай, олар тиянақты ойды білдірмесе сөз тіркесі болады»(Н.К.Дмитиев, Б.А. Убрятова т.б.) [7.202-203], соңғы сөз (басыңқы сөз) есімше не көсемше формасында тұрса ғана сөз тіркесі де, ал етістіктің басқа формаларында келсе, сөйлем (Н.А.Баскаков, Г.И.Инжековой-Грекул т.б.) [8.464] деген пікірлер мен соған орай сөз тіркестерін предикативті және предикативті емес деп бөлінуін аса қолдай қоймайды. Өйткені «сөз тіркестерінің әрбір сыңарларын бұлай қарау, олардың қасиетін толық аша алмайды. Сөз тіркесі мен сөйлемді ажырату немесе олардың арасына жоғарыдағыдай шек қою дұрыс болып шықпайды. Өйткені мұндай шек қою негізгі критерий бола алмайды. Ол үшін сөз тіркесі мен сөйлемдердің әрқайсысының зерттелетін негізгі обьектілерін ашу керек сияқты [9.11] дей келе В.В.Виноградовтың кейінгі еңбектеріндегі сөйлем мен сөз тіркестерінің айырмашылығы мен ұқсастықтарын дұрыс байқағандығын атап өтеді. Бұл принципке қарағанда сөйлемнің сөз тіркесінен бір өзгешелігі – біріншіден, әрбір сөйлемнің интонациясы болады. Бұл қасиет сөз тіркесінде болмайды. Екіншіден, негізінде сөйлемдерге тән нәрсе, олар көбіне бастауыш пен баяндауыштық қарым-қатынастан құрылып, біршама аяқталған ойды білдіруі. Бұл құбылыс та сөз тіркесінде үнемі бола бермейді. Сөз тіркесі толық мағыналы сөздерден құрала отырып, сөйлемнен осындай айырмашылықтары болғанымен олардың өзіндік ұқсастықтары да бар. Сол сияқты сөз тіркесі сөйлемнің негізінде жасалады. Мысалы: кітап оқыды бұл әрі сөйлем, әрі сөз тіркесі. Олай болса, бір сөз табы басқа сөз таптарына ауысып отыратыны сияқты, бұл екеуі бір-біріне ауысып отырады. Әрі екеуі құрылысы жағынан кейде ұқсас келеді. Сөйлем де, сөз тіркесі де екі немесе одан да көп сөздерден құрала отырып, сөйлемдермен сәйкес келе береді. Сонымен, қорыта келгенде, сөз тіркесі және сөйлем жалпы тіл қатынасы, ой қатынасы бола отырып, әрқайсысының өзіндік объектілері бар. Сөйтіп, Т.Сайрамбаевтың пікірінше: сөз айналадағы обьективтік шындықтың адам басындағы сәулесі (отражения) ретінде жеке-жеке ұғымды (понятие) білдірсе, сөз тіркесі олардың грамматикалық қарымқатынасын және мағыналық тобын білдіреді. Ал сөйлем жеке ұғымдардың синтезі ретіндегі байымдауды (суждение), хабарлауды, сұрауды, модальділікті білдіреді. Сөз де, сөз тіркесі де - сөйлем құраудың негізгі материалы. Бірақ әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері барын ғалымдар тарапы ертеден-ақ аңғарған, ол туралы бағалы еңбектер де аз емес. Дегенмен, сөз бен сөз тіркесінің ұқсас және айырым белгілерін айқындау үшін, алдымен сөздің негізгі түрлерін ажыратып алуды ескерткен ғалым, әсіресе, сөз тіркесі синтаксисінің үлкен мәселесінің бірі күрделі сөздер мен сөз тіркестерінің сыртқы тұлғасының ұқсастық белгілеріне және айырмашылықтарына аса назар аударады. Ол күрделі сөз бен сөз тіркестерінің ұқсастығы олардың жасалу жолында емес, сөз санының көбінде, саны жағынан екеуі де екі немесе одан да көп сөздерден құралатындығын [9.36] атай келе, олардың арасындағы бірталай айырмашылықтарды да түсіндіре түседі. Бұл үшін сөздердің тілде атаушы қызмет атқарып, тілдің номинативті құралдарының қатарына жататындығы сияқты, сөз тіркестері де заттардың, сапа-белгілердің, іс-әрекеттердің атаулары ретінде қолданылып, тілдің номинативті құралдарының қатарына жатқызатын К.Ахановтың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік тұтастық белгілеріне қарай ажыратқан классификациясына сүйене отырып дәлелдейді. Синтаксис мәселелерінің ішіндегі сөз тіркесінің күрделенуіне дербес мағыналы сөздермен (сөз таптары) бірге кейде дербес мағыналы күңгірт сөздердің де қатысты болатындығын дәлелдеп, түбегейлі нүкте қойған еді. Оның пайымдауындағы сөз тіркесінің аясын кеңейтуде әр сөз тобының күрделі түрі; көмекші есім; көмекші етістік; модаль сөздер; шылаулар; нумеративті сөздер; түрлі қосымшалар; фразеологиялық тізбектер т.б. факторлар шешуші орын алады деген тұжырымы да айқындалып барып жарияланған еді. Бұл күрделі сөз тіркестерінің жасалу табиғатын терең зерттеу үшін сөз тіркестерінің күрделену процесіне ықпалы бар, ықпалы жоқ тілдік бөлшектердің кез келгенінің қасиеттерін зерттеуіне тура келетіндігін көрсетті.

Т.Сайрамбаев өзіндік ерекшелігі бар синтаксистік байланыс түрі матасудың қиысу мен меңгеруге ұқсастығын мойындайды, сондай-ақ ең алғаш дөп басып айтқан М.Балақаевтың матасу жөніндегі матаса байланысу тек сөз тіркестерінде жұмсалады деген пікірін қолдайды. Шындығында да, матасу ілік жалғаулы сөздің тәуелдік жалғаулы сөзді қажет етуі жағымен, бірінсіз-бірі қолданыла алмайтынын айқас байланысу жағымен анықтауыш пен анықталушы сөздің анықтауыштық қатынаста жұмсалу ерекшелігінен, бағыныңқы, басыңқы сыңар қызметтерінде зат есім немесе зат орнына жүретін сөздердің қолданылуымен өзге синтаксистік байланыс түрлерінен оқшауланады. Матаса байланысатын сөз тіркестерінің әрбір сыңарының жасалуына қарай оларды бағыныңқы сыңардың күрделі түрі, басыңқы сыңардың күрделі түрі, кейде екі сыңардың күрделі түрі деп қарастыру керек сияқты [9.131] деп атап көрсетеді. Ғалымның бір ғана сөз тіркесінің құрамындағы үш немесе одан да көп зат есіммен келетін күрделі қабыса байланысу түрінің болатындығын дәлелдеуі біраз мәселенің басын ашып бергендігі сөзсіз. Мысалы, аю төс ене, мұз балақ қыран, жылан бас тастар, қошқар мұрын жігіт, қошқар мүйіз ою,мая жүн шекпен т.б. Өйткені «бірнеше зат есімнің орын тәртібі арқылы жалғаусыз тіркесі тек профессор М.Балақаевтың еңбегінде бірер сөзбен айтылғаны болмаса, арнайы зерттеудің обьектісі болған емес» [9.89] еді. Сол сияқты өзіне дейінгі еңбектерде сөз болмаған таза сын есімді күрделі сөз тіркестерінің топтары жөнінде айтып ізге салған Т.Сайрамбаевтың көзқарасы көпшілік ғалымдар тарапынан сол кезде-ақ қолдау тапқан болатын. Өйткені екі не одан да көп сапалық сын есімдердің түйдектеле қолданылуы, заттың сапасын күшейту үшін қолдану құбылысының қазақ тіліндегі үлгілерін жүйелеудің басы саналатын бұл еңбектердің маңызы зор болды. Әрине, сапалық сын есімдер жөнінде морфологиялық жағын зерттеп «сөз арасында ғана затқа қатысты қолданылатынын екі немесе одан көп сапалық сын есімнің күрделі түрде тіркесіп сол тобымен заттың анықтауыштық қызметінде жұмсалатындығы жөнінде Т.Сайрамбаев еңбектерінен бұрын айтылмады дей алмаймыз, бірақ оларда сын есімнің жай сөз тіркесі, күрделі сөз тіркесі тұрғысынан арнайы зеттелмеген болатын. Сөз тіркестерінің тіл білімінде қалыптасқан есімді сөз тіркестері және етістікті сөз тіркестері деген жүйемен қарастыра отырып ғалым « ...бірақ тіліміздегі барлық сөздердің тіркесі осы екі түрдің айналасында топталады деп тұжырымдауға болмайтын сияқты. Тіл-тілде барлық сөзде үнемі есімді, етістікті сөз тіркестері ретінде келе бермей, өзіндік ерекшеліктерімен топталатыны бар. Мәселен, тұрақты тіркес тобы мен түйдекті тіркестер тобын алайық. Олар сол тобымен немесе етістікті не есімді тіркестерге қатысты болмай-ақ сөз тіркестерінің бір сыңары ретінде жұмсалатындығы айқын» [3.152] деп есептейді.

Сол сияқты сөз тіркестері мен сөйлем мүшелерінің арасындағы қарымқатынастардың болатындығын былай түсіндіреді: Еркін сөз тіркестерінен күрделі сөйлем мүшесіне ауысу процесі барлық тілде үнемі жүріп отыратын құбылыс. Бүгін, кемпірқосақ, баспасөз, келісап, жезқазған сияқты біріккен сөздер уақытысында кемінде екі сөзден құралып, өзара еркін сөз тіркесі болғаны белгілі. Сонда олар бұл күн, кемпір қосақ, баспа сөз, келі сап, жезді қазған сияқты әрі есімді, әрі етістікті сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңарының әлсіреуіне байланысты енді күрделі лексикалық топ құрайды да, сөз тіркесі жағынан бір-ақ сөйлем мүшесі дәрежесіне жетіп отыр. Мұның өзі әдеттегі сөз тіркестері енді өзара бірігу арқылы сөз тіркесі қасиетінен айрылып сөз тіркесінің бір сыңары бола отырып, бір сөйлем мүшесі дәрежесіне ауысуы. Кейде сөз тіркестерінің басыңқы сыңарына түрлі жұрнақтардың жалғануынан олардағы грамматикалық қатынасы жойылып, сөз тіркесінің күрделі сыңарын құрайды. Мысалы, 15-20 қойлы ауыл деген де қой басыңқы сөзіне лы қатыстық сын есімінің жұрнағының жалғануы енді ол сөздегі басыңқы сөз бағыныңқы қызметке, яғни, сол тобымен анықтауыштық қатынаста жұмсалатын дәрежеге ауысып отыр. Мұның өзі жалпы сөз тіркестерінің сөйлем мүшесіне ауысу процесіндегі өзіндік бір құбылысы. Бұдан сөз тіркестеріне қарағанда сөйлем мүшелерінің аясының кеңдігін, екіншіден, мағыналық жағынан да мол ауқымды екенін көруге болады т.б.

Қорыта айтқанда, профессор Т.Сайрамбаев синтаксис саласының өзекті мәселелерінің бірі саналатын сөз тіркестерін қазақ тіліндегі кез келген құбылысқа байланыстырып зерттеп, қатысты, қатыссыз дәрежелерін, ұқсас тұлғалардың айырмашылықтары мен ұқсастық белгілерін айқындап, бұрынғы ғалымдар қалыптастырған қағидалармен ғана шектелмей, елеусіз қалған көптеген құбылыстардың бетін ашты. Яғни, жай және күрделі болып құрылысына қарай бөлінетін сөз тіркестерінің түрлеріне байланысты ауқымды екі бірдей жинақталған, атап айтқанда «Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері», «Сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисі» монографиялары тіл білімінің синтаксис саласындағы күрделі мәселелердің бірталайының шешімін тауып бере алды.

______________


  1. Петерсон М. Очерки синтаксиса руского языка, М., 1923

  2. Виноградов В.В. Вопросы изучения словосочетаний. «Вопросы языкознания», 1954, № 3

  3. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. А., 1981

  4. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы А.,1994

  5. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. А.,1966

  6. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М., 1948. Убрятова Е.И. Исследования по синтаксису якутского языка. М. –Л., 1950.

  7. Баскаков Н.А.и Инкижековой-Грекул Г.И.Хакасско-русский словарь. М.,1953.

  8. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі және жай сөйлем синтаксисі.

  9. Сайрамбаев Т. Структурно-семантические типы сложных словосочетаний в современном казахском языке. А., Қазақ университеті, 2002

М.Балаубеков


Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан, Қазақстан

Т.САЙРАМБАЕВ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ТҮЙДЕКТІ ТІРКЕСТЕР МӘСЕЛЕСІ

Жалпы сөз тіркесінің құрылысы әр түрлі бола беретіндігін жоғары да біршама атап өттік. Осыған сәйкес ғалым Т.Сайрамбаев өзіне дейінгі зерттеушілердің еңбектеріндегі ұстанымдар мен пікірлерді бағалай, саралай отырып, әрі сөз тіркесіне ұқсас, сөйлемде бірнеше компонентті құрап бір ғана сөйлем мүшесі қызметін атқаратын біріккен сөздер, қысқарған сөздер, қосарланған (қос) сөздер, күрделі сөздер, тұрақты тіркестер, салалас сөздер т.б. салыстыра келе олардың сөз тіркесінен басқа құрылымдар екендігін айқындады. Шындығында сөз тіркесі секілді сөйлемде бір ғана сөйлем мүшесі қызметін атқаратын мұндай тұлғалар жөнінде бұған дейін профессор М.Балақаев еңбектерінде атап өткен болатын. Тіпті, М.Балақаев мұндай жағдайдың барлығын түйдекті тіркес деп дәлелдейді [1.21].

Ал бұдан шығатын қағида, өзара байланыста тұрып, тобымен сөз тіркесінің құрамына енетін тіркестер түйдекті тіркес болады десек, сол түйдекті тіркестің өзі бірнеше компоненттен тұруы мүмкін. Алайда түйдекті тіркестің өзі сөйлемде бөлініп дербес сөйлемнің бір мүшесіне ие бола алмайды.

Міне мұндай қасиеттің айналасында кейбір ғалымдар атап ғана өткені болмаса, М.Балақаев секілді жеке бір термин қалыптастырып, сөз тіркесінің құрылысына жіті мән бергені өте кем болатын. Тіпті, бұл құбылыстың негізіне дүдәмал күй танытқан ғалымдар аталған ғалымның термині түгілі, сол бұрынғы лексика-семантикалық тұрғыдан қарап сөз тіркесінің құрамындағы мұндай құбылыстың синтаксистік құрылымына аса көңіл бөле қоймады. Тек, шәкірті саналатын Т.Сайрамбаев ұстазының бұл принципін ары қарай дамуына тікелей үлес қосты деп айта аламыз. Ол негіз ретінде біріккен сөздер, қосарланған сөздер, қысқарған сөздер, күрделі сөздер, тұрақты тіркестер т.б. құрылымдар сөз тіркестерін құрай алады ма? – деген сауалдардың төңірегіне жауап іздеп, біраз мәселенің мәнін ашады. М.Балақаевтың еңбегіндегі түйдекті тіркес қалпында айтылатын сөз тобының құрылысы, негізінде мынадай болады, - деп, күрделі етістіктер тобы, есім мен көмекші етістіктері тобы, қосарлы есімдер тобы, күрделі есімдер тобы, тұрақты тіркестер тобы деп қараған жігіне байланысты айтылған пікірлерден қалыс қалған құбылыстардың айналасында біршама ойларды ізге салды. Жалпы бұл құрылымдардың «еш уақытта сөз тіркесі бола алмайтындығын» айта келе, «өйткені, сөз тіркесінің заңдылықтарына сәйкес келмейді. Олар сол күйінде сөйлемнің бір-ақ мүшесі қызметін атқарып, сөз тіркесінің бір сыңары ретінде қолданылады. Сол сияқты негізгі етістіктер мен көмекші етістік (айтуға тура келеді, жазып отыр), есімдер мен көмекші етістік және негізгі сөздер мен шылау сөздер де сол түйдекті күйінде сөз тіркесінің бір-ақ мүшесі қызметін атқарады. Кейбір авторлар сөз тіркесі болу үшін, олардың толық мағыналығына қарамай, қабат келген екі сөз болса, сөз тіркестеріне жатқыза береді» деп орыс тілін зерттеуші А.П.Поцелуевскийдің еңбектеріндегі ұстанымдарға өз қарсылығын білдіріп, көмекші сөздердің сөйлемдегі қызметіне айқындауға тырысады. Мәселен, «ол кезде негізгі мағына есім мен етістікте болады да, ал көмекші сөздер оларға қосымша мағыналар үстемелейді. Мысалы; жер үшін, жолдас болу, барған сайын, жеңіл болады т.б. тіркестерде негізгі сөздер жер, жолдас, бару, жеңіл сөздері болса, ол үшін, болу, сайын т.б. сол негізгі сөздерге түрлі көмекші мағына қосып тұр. Сонда үшін, болу, сайын көмекші сөздері мен көмекші етістіктердің мұндай жерлерде өз алдына толық мағыналары жоқ. Сондықтан сөз тіркестерінің негізгі заңдылықтарына сәйкес мұндай толық мағынасыз сөздерді сөз тіркестерінің негізгі мүшесі етіп есептемеу өте орынды. Көмекші сөздер мен көмекші етістіктерді түйдекті тіркестер тобына қоспауымыз – тек олардың көмекші сөздердің толық мағынасының жоқтығы ғана себеп – сол түйдекті тіркес құрауға тиісті сөздеріміз белгілі бір синтаксистік қатынаста, яғни белгілі сөйлем мүшесі бола алмайтыны болып табылады» [1.21] дейді.

Сол сияқты түйдекті тіркестің құрамындағы сөздердің бәрінің немесе біреуінің лексика-семантикалық дербес мағынасы болмайды. Олардың тіркесуінен қосымша лексика-грамматикалық мағына пайда болатындығы айқындалады. Бұдан шығатын ғалымның анықтамасы: лексика-грамматикалық топ болып, сөз тіркесінің бір сыңары қызметінде жұмсалатын тіркесті түйдекті тіркес деп аталады.

Осыған орай түйдекті тіркестер лексикалық және грамматикалық болып екіге бөлінетіндігін көрсетеді.

Лексикалық түйдекті тіркес дегеніміз – екі не одан да көп сөздің тіркесіп, белгілі бір заттың, сапаның, санның, қимылдың әр түрлі белгілерін білдіретін атау. Мысалы: темір жол, қара көк, Арал теңізі; зар илеу, қырғи қабақ болу, еңірегенде етегі жасқа толу, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған, дедек қағу (тұрақты тіркестер) т.б. Лексикалық түйдекті тіркестер түйдегімен сөз тіркесінің бағыныңқы немесе басыңқы сыңары қызметінде жұмсалады.

Грамматикалық түйдекті тіркес дегеніміз екі немесе одан да көп сөздердің тіркесуі нәтижесінде сөздің бұрынғы грамматикалық мағыналарының түрленуі, құрамындағы сөздің мағынасы өз мағынасынан алшақтайды. Ол үшін құрамындағы толық мағыналы сөздердің шылауында көмекші сөздер қолданылады.



Сонымен қатар, Т.Сайрамбаев «қолымыздағы фактілерге қарағанда үш немесе одан да көп жалғаулықсыз зат есімдердің тіркесі жібек халат, арыстан төс айғыр, қынама бел камзол, шұбалаң құйрық ат, қаршыға көз жігіт, мұзбалақ қыран, қаба сақалды жігіт, пұшық мұрын жігіт, қол ұстам жер, жайын ауыз ботинка, қошқар мұрын жігіт іспеттес тіркестер тілімізде жиі қолданылады» дей отырып үш немесе одан да көп зат есімдер арқылы сол қалпында ғана күрделі сөз тіркесін құрайтын бұларға ғылыми еңбектерден т.б. бірталай мысалдар келтіріп, «сонымен үш немесе көп сөзді зат есімдердің әрбір бағыныңқы сыңарлары өзара түйдекті тіркес құрай келіп, бір-бірімен сатылана байланысу негізінде (бұл арада олар жарыспа байланысқа түспейді) күрделі сөз тіркесін құрайды деп жалғаулықсыз қабыса байланысқан зат есімдердің түрлерін:

  1. Қашықтықты білдіреді. Мысалы: Қуғыншылар қол ұстам жерде қалды («Қазақ әдебиеті»)

  2. Бір нәрсенің неден істелетіндігін білдіреді. Мысалы: Сабалы денесіне мая жүн шекпенді желең жамылған (Ә.Нұрпейісов)

  3. Бір нәрсенің неге арналғандығын білдіреді. Мысалы: Бескөл құрастырмалы бетон цехы және басқа кәсіпорындар пайда болды(Ә.Нұрпейісов)

  4. Кәсіпті білдіреді. Мысалы: Ақанмен аңға шыққандар бағанағы күрең қасқа атты төре тұқымынан Жұпынының Әлжаны мен оның жылқышысы – ақынның қасынан соңғы кезде бір елі қалмайтын қалжыңқой серігі Шәкей, әнші жігіт Сұлтанмұрат еді (С.Жиренов)

  5. Бір нәрсені салыстыру ыңғайында көрсетеді. Мысалы: Кебеже қарын шаш алғыш шебер үлкен ақ шүберекті менің басыма әкеліп, сілкіп тұр екен (Ғ.Мүсірепов) т.б. деген бес түрлі мағыналық топтан тұратындығын айтады. Бұдан өзге қабыса байланысқан зат есімдердің қосарлануы арқылы түйдекті күйде жұмсалатын тіркестердің сөз тіркестерінің құрамында маңызды орын алатынын, олардың өзіндік ерекшелігі барын айтып, мынадай сөйлемдерді мысалға келтіреді. Мысалы: Беті үлкен тым-ақ өзге денесінен, бұлаңдап түсіп шығар кемесінен; ішіне қарын-қарын суды құйып, шығады сүңгіп-сүңгіп денесімен (Қазақ халық жұмбағы). Өзен бойлай тағы да үйір-үйір жылқы, қора-қора қой, мөңіреген сиырлар кетіп барады (Ш.Мұртаза) т.б. Осындағы қарын-қарын, үйір-үйір қосарлы зат есімдері де және қосалқы айқындауышты ұстаз – шопан дегендер екі-екі зат есімдерден құрала келіп, күрделі форма жасап отыр, - дейді.

Түйдекті тіркес құрайтын тағы бір құрылым Т.Сайрамбаевтың қағидасына сүйенсек, кейде «алғашқы зат есім міндетті түрде тәуелдік жалғауының 1-жағында өзіне «бір» сөзінен болған анықтауышты қажет етіп, сол тобымен түйдекті тіркес құрайды. Мысалы: Сол үйреншікті әдетімен қазір де бір шағым науаттан бөтен аузына бір түйір нәр салған жоқ (Қ.Ахметбеков) т.б. Мұндай «бір» және т.б. бес, екі сан есімдерді керек етіп тұратын түйдекті тіркестердің тілімізде түрлі мағыналық топтары бар екендігін дәлелдеген ғалым заттың немесе құбылыстың түрлі қасиеттерін, сапасын көрсетуге арнап молынан жұмсалатындығын байқатып, оларды:

  1. Заттың салмақтық көлем өлшемі. Мысалы: Сонда жалғыз көзді дәу: Бір жерге көмген үлкен бір тұлып алтыным бар, соны бере едім, тек өлтірмей жіберсең екен, - дейді (Қазақ ертегілері). «Үйге барғасын балалар қолыма қарайды ғой» деп ойлап, бір уыс жидені үгіп ап, орамал шетіне түйді (Ә.Нұрпейісов)., т.б.

  2. Тамаққа байланысты. Ал, сыртта, есік алдында бір қазан балық пісіп жатыр (Ә.Нұрпейісов). Бір бокал ромды коктейльді сағат жарым сораптап отырғандары («Жалын»)., т.б.

  3. Ұзындық өлшемі. Шалым барда қандай едім, бес аршын ақ жаулықты қарқарадай қып тартып, ақ інгенге мініп шыққанымда, алдыма қатын түсетін бе еді (Ә.Нұрпейісов.)., т.б.

  4. Заттың салмағы. Мысалы: Бір қап астықты арқалап Нұрым келді

(Б.Майлин.)., т.б.

  1. Сұйықтық өлшемі. Мысалы: Жерге баймыз. Шылдыраған бір құлақ суымыз да бар. – Іле-шала бөлмеге Ғалия кіріп, бір графин қымыз, тоңазыған ет пен бауырсақ әкеліп қойды (Қ.Жұмаділов)., т.б.

  2. Жылдамдық өлшемі. Мысалы: Ұзындығы екі жарым метр жіптен дестелер әп-сәтте дайын боп шығып жатыр (Ғ.Сланов)., т.б.

Күрделі сөз тіркестердің құрамында келіп сол тобымен анықтауыш қызметінде жұмсалатын тағы бір түйдекті тіркестер тобы күрделі сын есімдер екендігін жекелей сөз еткен Т.Сайрамбаев оның қатыстық және сапалық түрлеріне қарай дербес алып қарайды. Жалпы сын есімдердің сөз тіркестерінде өте көп қолданылатындығы белгілі. Оның тілімізде жалаң түрде де, күрделі түрде де сөйлемде де, сөз тіркесінде де анықтауыштық мүше қызметінде жұмсалуға табиғаты бейім тұлға.Әсіресе күрделі ссын есімдерге аса көңіл бөлген Т.Сайрамбаев «күрделі сын есімдерде, біріншіден, сөз саны кемінде екі немесе одан да көп бола отырып, екіншіден, ондағы сындар тек қана бір сынның қайталап келуі арқылы емес, бір мағынадағы сындардың өзара мағыналық жағынан топ құрап, сол тобымен заттың күрделі сыны жұмсалады. Мұндай күрделене жұмсалу тіл мфактілеріне қарағанда көбіне түсті білдіретін сын есімдерге тән сияқты. Ондай топтағы сын есімдердің басыңқы сыңары бірыңғай заттар болғанымен, көбіне дара түрдегі зат есімдер ғана болады. Олар дара сындардың тіркесіне қарағанда сиректеу. Сапалық сын есім мен сапалық сын есімдердің тіркесі арқылы жасалған күрделі сөз тіркестерінің өзі затқа қатыстылығы әр түрлі» сипатта көрінетінін айтады [2.95]. Жалпы сын есімдер табиғи заттардың алуан түсін, бояулық реңін танытады. Солардың ішінде екі немесе одан көп сапалық сын есімнің өзара түйдекті топ құрап, заттардың әр түрлі табиғи түрлерін танытатын күрделі түрлері мол.

Міне осы сияқты құбылысты қазақ тіліндегі сан есімдерден де анық байқауға болады деген Т.Сайрамбаев сан есімдерді сөз тіркесінің құрамында түйдектеліп келіп қолданылатын қасиетіне қарап ондай түйдекті тіркестердің құрамына байланысты мынадай пікірін ұсынады. Сан есімдер – затқа қатысты, соған байланысты өрбитін категория. Сондықтан олар көбінесе санауға болатын есімдермен тіркесуге қабілетті. Бірақ олар көбінесе санауға болатын есімдермен тіркеседі. Сандар нақты зат есідердің ішінде жалпы есімдермен тіркеседі де, жалқы есімдермен, ауызекі тілде болмаса тіркеспейді. Дегенмен тілдің дамуының барысында сан есімдер тек зат есімдермен ғана емес, етістікпен де тіркесетін болған. Сөйтіп олар етістікпен мағыналық байланысқа түсіп, екі алды,екі рет алды, екі есе орындады сияқты дербес те, түрлі көмекші сөздер арқылы да тіркес құраған. Сөйтіп сан есімдер – есімді де, етістікті де сөз тіркестерінде жиі кездесетін сөз табы [2.114], -деп сан есімді күрделі сөз тіркестерінің құрамындағы сан есімді тұрақты тіркестер, қосарлы түрлерінің болатынын дәлелдеп, бірақ қалайда «сан есімнің қай түрі болмасын зат есімге қатысты қолданылып, солардың тіркесінде сандық мағынасы айқындалады» деп топшылайды. Әсіресе, қосарлы сан есімдердің құрамындағы сыңарлары арасындағы байланыс бағыныңқы, басыңқылық байланыс емес. Бұлар – күрделі лексикалық тұтастық, бірақ сөз тіркесі емес. Сондықтан күрделі сан есімдер қаншалықты бірнеші сөздерден құралғанымен, сол тобымен, яғни сол түйдегімен басқа сөзді анықтап, сөз тіркесінің бағыныңқы қызметінде жұмсалады да, күрделі сөз тіркесін жасайды. Күрделі сан есімдердің түрлі шылау сөздермен қабаттасуы сөз тіркесі құрамын күрделендіре түсетіндігін айтады.

Сонымен қорыта айтқанда, сөз тіркестерінің күрделенуі үнемі түйдекті тіркестер арқылы жүзеге асады екен. Қазіргі шақта күрделену мен сөз тіркесінің аясын кеңейтуде шешуші орын алатын факторлар: а) әрбір сөз табының күрделі түрі; ә) көмекші етістік; б) көмекші есім; в) модаль сөздер; г) шылаулар; ғ) нумеративті сөздер; д) фразеологиялық тізбектер т.б. десек, бұл ғалым Т.Сайрамбаев тарапынан жинақталып, қасиеті ашыла түскен құрылымдар.

Әдебиет:


  1. Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. А., 1992.

  2. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. А., 1981

С. Өтебеков

PhD докторанты

Муғла университеті,

Түркия Республикасы

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ СӨЙЛЕМ СИНТАКСИСІ ЖӘНЕ Т.САЙРАМБАЕВ


Жалпы сөйлем бір сөзден тұрса да, өзара байланысты бірнеше сөзден құралса да, ол дауыс ырғағы жағынан тұтастанып, айналасындағы басқа сөйлемдерден пауза арқылы оқшауланумен қатар, олармен мағыналық қатынасқа еніп, ұласып, ұштасып жатады. Оларға (сөйлемге) тән белгілер, оның грамматикалық сипаттайтын, айқындайтын синтаксистік категориялар – коммуникативтік пен модальдік және предикаттық белгілер. Бұл категориялардың әрқайсысының өздеріне тән ішкі мағыналық және сыртқы материалдық көрсеткіштері бар [1:6], яғни, сөйлем предикативтілік деп аталатын грамматикалық мағынамен, коммуникативтілік деп аталатын қызметімен және бастауышбаяндауыштық деп аталатын құрылымдық үлгісімен сипатталады да, осы жағынан келгенде, ол (сөйлем) әр түрлі айтылыстардан (высказывания) ажыратылады [2:198]. Сөйлемнің бұл айтылған үш түрлі белгісі, категориясы – бір-біріне байланыссыз, бөлекбөлек жатқан дүниелер емес, өзара бірлікте, бір сөйлем ішінде кейде қабаттасып та жүретін белгілер. Коммуникативтік пен модальдық категориялар сөйлем сайын кездеседі. Бұл екеуінсіз сөйлем жоқ. Ал предикаттық категория жоғарыда келтірілген – Тәйт әрі! Мәссаған! Әй-әй-әй! Дегендер тәріздес сөйлемдерде болмайды, яғни сөйлем сайын болуы шарт емес. Бұл айтылғандар – құрмалас сөйлемдерге де тән белгілер [3:7]. Ғалым М.Балақаев сөйлемнің осындай қасиеттерін негізге ала отырып «предикаттық қатынас негізінде біршама аяқталған ойды білдіретін тиянақты сөздер тізбегін сөйлем дейміз»[3:16], - деп анықтама берген болатын.

Ал ғалым Т.Сайрамбаев жоғары да айтылып кеткен көптеген еңбектердегі ережелерді саралай келе өзінің «Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері» атты ауқымды еңбегінде сөйлемдердің негізгі белгілерінің бірі предикативтілікке байланысты қарайды да: «...сөйлемнің негізгі белгісі ретінде предикативтілік, модальділік және интонация үшеуін де бірдей жатқызу орынды деп санаймыз. Оларды бір-бірімен тең немесе біріне-бірі басыңқылық қызметте жұмсалды дейтін пікір олардың ішкі ерекшеліктерін ескермеуден туса керек»[3:5] деп түйеді. 1970 жылы шыққан «Қазіргі орыс әдеби тілінің грамматикасында» берілген «предикативтілік категориясы әрбір сөйлемдерге қатысады және оның грамматикалық мағынасы болып табылады»[4:536-541] дейтін пікірді қолдайтын ғалым «сөйлемде де, оның негізін құрайтын элемент – бастауыш пен баяндауыш. Осы екеуінің негізінде ғана оның модальділік қасиеті айқындалса керек. Сондықтан да, ең алдымен, сөйлемге тән қасиет ол – предикативтілік» дейді.

Жалпы, сөйлемдерді салыстыра келіп предикативтіліктің қасиетін анықтау арысында:

«жалпы, сөйлем бір бас мүшелі, екі бас мүшелі немесе мүшеленбейтін сөйлемдерден құралса, предикативтіліктің ең жоғары түрі екі бас мүшелі сөйлемдерде нақты, ал бір бас мүшелі сөйлемдерде жартылай, ал мүшеленбейтін сөйлемдерде болмайды да. Міне, бұған қарағанда предикативтілік тек бастауыш пен баяндауыш арасындағы таза грамматикалық құбылыс» дейді [3:6]. Демек, сөйлемнің предикативті негізі осы тұрлаулы мүшелер арқылы ажыратылады. Ол жақ, шақ категорияларын предикативтіліктің қасиетіне, ал сөйлемнің бойындағы модальділіктің негізгі көрсеткіштері рай категориясы, модаль сөздер, сол сияқты демеуліктер мен интонация екендігін айтады. Сөйлем синтаксисін зерттеген тарландардың бірі ф.ғ.д., профессоры Р.Әмір өзінің «Жай сөйлем синтаксисі» атты еңбегінде де бұған байланысты Баяндауыш мүшеге балама ретінде жұмсалатын предикативтік констукциялар, Пысықтауыш мүшелердің стильдік түрлері және олардың жұмсалуы атты тараушаларында осы мәселелерге баса назар аударған болатын. Ол да «Қазақ тілінде предикативтік іс-әрекетті бастауыш-баяндауыш құрамындағы тіркес арқылы білдіру амалы бар. Бұл үшін қимылды сипаттайтын етістік сөздер субстантивтік формаға келіп бастауыштық позицияны алады да, баяндауыш болып бар, жоқ сөздері қатысады: алғым бар, айтатыным бар [4:193].

Жай сөйлемнің өзі – хабарлаудың дербес синтаксистік шақтар мен райларды білдіретін арнайы грамматикалық тәсілдердің жүйесін қамтып иеленген ең кіші құрылымдық үлгі [6:543] десек болады. Тіпті, құрмалас сөйлемдердің өзі бірнеше құрылымдық үлгісі бар предикативті единицалардан жасалуы мүмкін. Қазіргі орыс әдеби тілінің граммматикасында бұл жөнінде «құрмалас сөйлем дегеніміз белгілі бір құрылымдық үлгі бойынша құрастырылған және хабарлардың біртұтас единицасы ретінде қызмет атқару үшін жасалған предикативті единицалардың тіркесі» [3:653]. Осыған орай ғылымда екі немесе бірнеше предикативті единицалардың синтаксистік единицалардың синтаксистік тіркесіне негізделген құрмалас сөйлем полипредикативті (көп предикативті) құрылым ретінде қаралады да, ол (құрмалас сөйлем) осы тұрғыдан монопредикативті (дара предикативті) құрылым ретінде қаралатын жай сөйлемдерге қарама-қарсы қойылады. Құрмалас сөйлем жай сөйлемнен бір емес, бірнеше синтаксистік модальдышақтық мағынаға ие болуы жағынан ажыратылады. Предикативтілік жай сөйлемнің грамматикалық мағынасы болып саналса, ол бүтіндей құрмалас сөйлемнің емес, оны құрастырушы компоненттердің сапасы болып саналады [2:203]. Бұған қосарымыз қандай да болмасын бүтін тілдік құрылымды құрастырушы компоненттер, бір жағынан бүтіннің бір бөлшегі ретінде қандай да бір дербестігін сақтап тұрса, екінші жағынан, олар өзара қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде өзі құрамына еніп тұрған тілдік құрылымның бірлікте, тұтастықта болуын қамтамасыз етеді. Құрмалас сөйлемдердің өзі жөнінде тікелей айтсақ – синтез бен анализдің жемісі. Әсіресе, құрмалас сөйлемге қатысты оның компоненттері турасында ғалымдар әр түрлі талдау арқылы түсіндіреді. Ғалымдардың бір тобы оны құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлем (Н.Сауранбаев, Г.Абдрахманов, А.Нажимов т.б.) десе, екіншілері предикативтік бірліктерді біріктіретін құрылым (Г.Ф.Калашникова, Г.Садырова т.б.), үшіншілері форманттық күрделі бөліктің құрылыс материалы (Г.П.Уханов, М.В.Симулик, О.Төлегенов) деп түсіндіреді. Біздің ойымызша да, талас тудырмайтын айқын мәселе құрмаластағы компоненттердің күрделі бөліктің құрылыс материалы екендігі, ал оның құрылыс материалы, сөз жоқ жай сөйлемдер. Жай сөйлемнен кіші тілдік құрылыстың ешқайсысы да құрмалас сөйлемге дербес компонент бола алмайды. Алайда, құрмалас сыңарларын жеке-жеке сөйлемдер ретінде емес, оны синтаксистік мағынасы, коммуникативтік мақсаты – бәрі-бәрі оны құрайтын элементтерге тікелей қатысты.

Коммуникативтік талаптардың синтаксис жүйесін билейтін басты фактор екендігін профессор Р.Әміров көрсеткен болатын [8:11].

Жалпы, «предикат» терминінің бастапқы негізгі мағынасы баяндауыш екендігімен қоса «сөйлемнің негізгі мүшесі» деп, «баяндауышсыз сөйлем болмайды» деп (атаулы сөйлемдерден басқа) қарасақ, баяндауыш предикативтіліктің негізі екендігін кез келген ғалым мойындайды. Дегенмен, баяндауыш логикалық бастауыш болса да жақ, сан бойынша қиысатын, жіктік тұлғаларда тұлғаланып бастауыштық болмыстың белгісіне ыңғайланатын сөйлем мүшесі екендігі даусыз, яғни бастауыш басқа сөйлем мүшелеріне қарағанда ойдың иесі ретінде қолданылатындығы айқын. Бұл жағынан бастауыш басқа сөйлем мүшелерінен айқын ерекшелейді. Бірақ, сонымен қоса бастауыш жеке қолданылып өмір сүре алмаса керек, ол қалайда басқа сөйлем мүшелерімен, оның ішінде баяндауышпен синтаксистік байланыста айтылғанда ғана мағыналары айқындала түседі. Сонда бастауыш болатын сөздер қаншалықты ойдың иесі болуы негізгі шарт екендігі жеке тұрғанда іске аспаса керек. Олай болса бастауыш сөйлемде басты тұлға, бірақ оны бағынбайды деп айтуға келе бермесе керек.[3:66]. Сонымен бірге, предикативтік ісәрекетті, сапаны білдіретін сөйлем мүшесін баяндауыш дейміз. Сөйлем құрауға негіз болатын бас мүшелер, әсіресе баяндауыш, ойды құрастыруға арқау болады. Бас мүшелер болмаса басқа мүшелердің болуы да мүмкін емес. Өйткені анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыштар, алдымен сол екі бас мүшенің маңына топтанады, қала берді бірін-бірі анықтап, толықтырып, сөйлемнің құрамына ене алады. Осыларды ескере келгенде, предикативтілік – барлық сөйлем формаларына тән, сөйлемді қарым-қатынас бірлігіне жатпайтын сөз, сөз тіркесінен ажырататын бірден-бір қасиет, белгі. Предикативтілік туралы тұжырымның екі қағидасы бар: біріншісі – предикативтілік – сөйлемді сөйлем ететін ең басты синтаксистік категория. Предикативтіктің мағынасы мен қызметі сөйлем мазмұнын шындық болмысқа теңестіру болып танылады. Бұл предикативтіліктің ажырамас қасиеттері – модальділік, шақтылық, жақтылық тәрізді синтаксистік категориялары арқылы іске асады; екіншісі – сөйлемді құраушы бөліктер (компонент) арасындағы арнайы қатынас.

Модальділік объективті және субъективті болып екіге бөлінеді. Объективті модальділік – сөйлемдегі хабарламаның (сообщение) шындық болмысқа қатысы. Бұл екі тұрғыда көрінеді: біріншісі – реалды іс-әрекет, қимыл-қозғалыс, оның үш шақта (осы, келер, өткен) өтуі; екіншісі – реалды емес іс-әрекет, қимыл- қозғалыс, яғни, бұйрық, қалау, тілек, қажеттілік тәрізді хабарлама т.б. Реалды модальділік ашық райдың үш шағында көрінеді. Мысалы: Қарашоқыдағы қыстауға келген соң Абай ең әуелі әкесіне бармай, Күнкенің үйіне кірді. Мұнда Абайдың ең жақсы көретін туысқаны – Құдайберді көптен бері науқас болатын. Алдымен соған амандасып, жайын білмек. Құдайберді биік төсек үстінде жөтеліп жатыр екен т.б. (М.Әуезов).

Қазақ тілінде предикаттық қатынас екі түрлі жолмен айқындалады: бірінші, компонентте екі негізгі мүшенің бастауыш пен баяндауыштың қатар айтылуы арқылы, екінші, баяндауыштың тек жіктік формасы арқылы. Мұның алғашқысын предикаттық қатынастың аналитикалық немесе аналитика-синтетикалық тәсіл арқылы көрінуі де, соңғысын синтетикалық тәсіл арқылы көріну дейміз. Мысалы: Сендер тәлтіректеп белестен асып кеткенше, мен көз алмай қараумен болып едім (Б.Майлин). Ақырында осы отырған жұрт Нілді мен Қарағандыны мына Боздақ пен Байжандікі деп тапты да, өзгеміз соған қол көтеріп шықтық (Ғ.Мүсірепов). Мысалдың бірінші сөйлеміндегі бағыныңқы компонент баяндауышы болып тұрған «асып кеткенше» деген күрделі сөз ешбір жаққа тәуелді емес, жеке алғанда оның бойында баяндауыштық қасиет те жоқ. Оны баяндауыштық дәрежеде көрсетіп, белгілі бір жақтық мән беріп тұрған – «сендер» деген бастауыш. Егер ол болмаса, тіркесте сөйлемдік қасиет, яғни предикаттық қатынас пайда болмайды. Предикаттық қатынастың бұл көрінісі – аналитикалық тәсіл көріну деп аталады. Ал мысалдың соңғы сөйлемінде де предикаттық қатынас әр компонент баяндауыштардың (Боздақ пен Байжандікі деп тапты, қол көтеріп шықтық) формасы арқылы да, олардың әр қайсысының дербес айтылған бастауыштары арқылы да (жұрт, өзгеміз) берілген. Бұл тәсіл предикаттық қатынастың екі жақты, яғни аналитикалықсинтетикалық жолмен көрінуі делінеді. Осы арада предикаттық қасиеттің көрсеткіші саналатын жақ категориясы жөнінде де айтып кетсек болады. Ол үшін жақ категоиясының бірден-бір құрылымы етістік болатындығын ескерген Т.Сайрамбаевтың осы мәселенің төңірегінде айтылған пікірі негіз болуға әбден лайық. Ол «синтаксистік жақ категориясы – айтушы, тыңдаушы және ІІІ бір жақта айтылады да, ол көрсеткіш етістік арқылы көрінеді. Етістіктің жақ категоиясы отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктеріне тікелей жалғанады да, ал басқа етістіктерге түрлі қосымшалардан соң жалғана келе, етістік баяндауыштың қай жақта тұрғандығын көрсетіп, әрі сол көрсеткіші арқылы бастауыш та белгілі болады. Мұның өзі баяндауыштағы жақтық көрсеткіші арқылы бастауыштың қай жақта тұрғандығы мен етістіктің де сол жақта тұруы бір-бірімен ұштасып, екі жақты байланысқа түседі де, бірін-бірі толықтырады. Бастауыш та, баяндауыш та екі жақты баяндауыштың бірінде баяндауыш арқылы көрінсе, бастауышта көбіне есімдіктер арқылы көрінеді.

Сөйлемнің ең негізгі қаңқасы предикаттылық десек, одан кейінгі мәселе - сол сөйлем арқылы адамның қуану, шаттану, еркелету, шошу, ашу-ыза, күдіктену, күшейту, әсерлеу, құптау, құптамау, жақтырмау, сену, мүмкіндік, керектілік, болжалдық, т.б. қасиеттері, яғни, олардың семантикалық белгілерін айқындау – екінші орындағы мәселе. Ал сөйлемнің бойындағы мұндай қасиеттердің барлығы да модальділік белгісі арқылы беріледі де, олардың негізгі көрсеткіштері рай категориясы, модаль сөздер мен демеулер және интонация болуы тиіс. Бұл Т.Сайрамбаевтың сөйлемге тән тағы бір қасиет модальділікке байланысты айтылған пікірі. Яғни, модальділік категория сөз иесінің беріліп отырған хабарға өзіндік көзқарасын байқатады. Ол өзінің мағынасы арқылы сөйлемнің айтылу мақсатын, сазын білдіреді. Модальділіктің сипатына қарай сөйлемдер хабарлы (Оқу басталды), бұйрықты (Ертең ерте кел), сұраулы (Мынау кімнің кітабы?), лепті (Қандай тамаша! Көрінбе көзіме!) боп бөлінетіндігі белгілі. Модальділік категориясының сыртқы материалдық көрсеткіші- интонация мен әр түрлі морфологиялық және лексикалық элементтер. Модальділік мағынаның көрінісі, берілуі тілдерде біркелкі болмайды Модальділік мағына материалдық жағынан грамматикалық та, лексикалық та болады. Грамматикалық модальділік белгі сөйлемде негізінде етістік райлары арқылы жасалады. Бұл жағынан алғанда, модальділік категориясы предикаттық категориямен үндеседі десек болады. Ал лексикалық модальділік белгісі көбіне тілдегі модаль сөздер арқылы көрініс табады (Ол оқиды – ол, әрине, оқиды т.б.). Осының ішінде модальділік категориясының көрсеткіштерінің бірі демеуліктердің рай категориясына қарағанда өте эмоциональдық қасиетін таныту жағы басымырақ екенін көреміз.

Жалпы, демеулердің түрлерінің атының өзі олардың ондай сөйлемдерге қандай мағына үстеп тұрғандығын көрсетуімен нақтыланады [9:7].

Қорыта айтқанда, ғалым Т.Сайрамбаев қазақ тіліндегі сөйлемнің негізгі белгілерінің ғылыми теориясының қалыптасуына үлкен үлес қосты деуге толық негіз бар. Ғалымның синтаксистік ғылыми жаңалықтары арнайы қарастыруды қажет ететін мәселелер.

______________


  1. Жубанов Х. Исследования по казахскому языку. Алма-Ата, 1966

  2. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы А.,1950

  3. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. А. 1966

  4. Сайрамбаев Т. Сын есімді етістік сөз тіркестері //Қазақ тілімен әдебиеті. № 1.

1999./ М.Жолшаевамен бірге.

  1. Виноградов В.В. Вопросы грамматического строя, М., 1955

  2. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. А., 1981 7. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. А., 1966

  1. Әмір Р. Жай сөйлем синтаксисі. А.,1998.

  2. Закиев М. Синтаксический строй татарского языка, Казань, 1963.

Дина Алкебаева


ф.ғ.д., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, Алматы, Қазақстан

Т. САЙРАМБАЕВТЫҢ САБАҚ БЕРУДЕГІ ОҚЫТУ ӘДІС – ТӘСІЛДЕРІ ТУРАЛЫ

Т. Сайрамбаевтың өмірбаянына көз салсақ, С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде филология факультетінің қазақ тілі кафедрасында 1971 жылдан бері ұстаздық қызмет ете жүріп, ғылыммен де айналысты. Дайындық факультетінің декан орынбасары, декан, ҚазМУ-дың докторанты, филология факультеті сырттай оқу бөлімінің деканы , қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі, 1999-2002 жылдар аралығында қазақ филологиясы кафедрасының меңгерушісі болып қызмет атқарды.

Оның ғылыми жетекшілігімен синтаксис саласы бойынша кандидаттық және 1 докторлық диссертациялар қорғалды.

Оның қазақ тілінің синтаксисі мәселелеріне қатысты 180-нен астам ғылыми еңбегі басылып шықты. Қазақ тіл ғылымының синтаксис саласы бойынша «Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері», «Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері», «Жай сөйлем синтаксисі» ғылыми зерттеулері бар. Талай жылғы шәкірттерінің бірі болдық, кейін бірге факультетте бірге қызмет еттік.

Т. Сайрамбаев ұстазы Мәулен Балақаевтың ғылым мен білім мектебінен тәрбиеленген. Т. Сайрамбаев Мәулен Балақаевқа арнап жазған ғалымдық , ұстаздық тәлім – тәрбиесінің өзіне өмір сабақтары болғаны туралы біраз жазған еңбектері бар. Қазақ ,түркі тектес тіл білімінде «Сөз тіркесі» туралы көп еңбек еткен негізін салушы артына мектеп қалыптастырған ғалым, профессор Мәулен Балақаевтың ілімін жалғаструшысы болып қана қалмады, осы сала бойынша өзі де көптеген ғылыми еңбектер жазып, шәкірттер дайындады. «Шәкірт болып көрмеген,ұстаз болып жарытпас» дегендей, ол кісі ұстазын сыйлаған жан белгілі М . Балақаевтың ұстаздық мұрасын өз бақшасында өсірген адам.

Қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогикалық ғылым бірі болып табылады. Қазақ тілін оқыту пәнінің қай қайсысы болмасын басқа пәнге айырбастауға болмайды. Қазақ тілін оқыту арқылы ғылымды меңгертуге алған білімін өзінің өмірлік және кәсиби тәжірибесінде пайдалануға бағыт беріледі, олар туралы білімдерін ана тілінде қалыптастыруға , тілдік және сөйлеу дағдыларын меңгертуге үйретеді. Қазақ тілін оқыту әдістемесі -ана тілін сүюге, лингвистикалық және психологиялық тұжырымдамасы ана тілдің әлеуметтік дамуы, тіл мен сана, сөйлеу мен ойлау концепцияларына сүйенеді. "Ана тілі туралы білім адамзаттың рухани болмысының қазынасы» деген ғылыми тұжырымдардың құндылығы да осында.

Қазақ тілін оқыту әдістемесінің қазіргі заманғы теориясы лингвистика мәні, тілдің және оның әлеуметтік функциялары адами қарым-қатынастың маңызды құралы ретінде ой қалыптастыру және оны білдіру тілдік кодының негізгі базалық концепциясы болып есептелінеді. Әдістеме ғылымының міндеті мен ғылыми әдістемесін жасау үшін әрбір оқушының өзіндік тілдік қабілетін кәсіби құзіреттілігінде осы заманға сай , бәсекеге қабілетті барынша икемді зияткерлік әлемнің тұлғасын қалаптастыру мен тәрбиелеуге негіз болады.

Соңғы кезде ғылыми еңбектерде, журналдар беттерінде тиімді оқыту, программалап оқыту, деңгейлік оқыту, модульдік оқыту және сабақты блокпен оқыту әдісі деген әдістер пайда болды. Оқытудың жаңа түрлерінің басты ұстанымы қазіргі оқыту әдістемесінің негізгі қайнар көзі оқытушының тапқырлығы мен өзіндік ешкімге ұқсамайтын өзіндік шеберлігіне байланысты. Белгілі тілші ғалым Ы.Маманов «Қазақ тілін оқыту методикасы» деп аталатын еңбегінде: «…Қазақ тілін оқыту әдістемесі — қазақ тілін оқытудағы мұғалімдердің озық тәжірибелерінің қорытындыларына негізделген оқыту әдістерінің жиынтығы туралы ғылыми пән» деген болатын.

Т. Сайрамбаев көп жылдар бойы университетте синтаксистен сабақ берді.

Ұстаз ретінде Т. Сайрамбаевтың сабақ беріп жүргенде оқыту әдіс – тәсілдері қызық болатын. Оқыту әдістері дегеніміз-мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру» деген ғылыми қағиданы негізге алсақ , Т. Сайрамбаев дәріс оқығанда сұрақ – жауап әдістерін көп қолданатын. Әңгіме әдісі - жаңа материалды түсіндіргенде жүргізілетін әдіс немесе сұрақ-жауап әдісі.

Сұрақ-жауап категориясы-- сөзтану, сөз мәдениеті саласында қарастырылатын мәселелердің бірі. Сұрақ-жауап қабылдаушының ойын түйіндеуге және оның белсенділігін арттырыпға арналған тәсіл болып саналады. Сұрақ-жауаптың жалпы категория ретінде араласпайтын саласы жоқ , алайда лектордың жаңа сабақты түсіндірудегі мақсатына қатысты ерекшелігі жеке қарастырылатын аспектінің бірі.

Т. Сайрамбаев қазақ тілінен синтаксис мәселесіне қатысты жаңа материалды түсіндіру барысында ғылыми фактілерге, анықтамаларға сүйене отырып, сол тақырыптың шығу, не жазған авторлардан бастап әңгімелеу әдісімен түсіндіруге талаптанады. Көбінесе студенттермен емін- еркін араласатын, бас алмай дәрісті айта бермей, көңіл бөлетін тақырыпқа сай өмірлік тәжірибесінен үзінділер айтып беретін, студенттерді күлдіріп , арасында оларды ойландыратын ғылымға сол пәнге қатысты сұрақтар қойып оларды бір – бірімен өз пікірлерін айтуға жағдай туғызатын, қызықты оқиғаларын айтып беріп отыратын.

Әңгіме әдісі - көбіне сұрақ-жауап арқылы диалогтық сөйлеу формасында жүреді. Мысалы, "сөз тіркестерін" өткенде, студенттерді өздігінен іздендіру үшін сұрақтар қойғызып, жақсы сұрақ жауапты өзі жандандырып сонымен бірге оны түзеттіру арқылы жүргізуші еді.

Мұғалімге сөз өз ойын сапырылыстырып айту үшін берілмейді,басқаның ойына қозғау салу үшін беріледі.

Кезекті дәрісінде сөз тіркестерін өтіп жатты. Біздің группада Ерғалиев деген студент болатын. Ол бір күні сөз тіркесстерін өтіп жатқан сабаққа кешігіп келді. Сонда Т. Сайрамбаев « саған түсі суық Ерғалиев деп ат қойдым»-, деді. Студент қапелімде не дерін білмей сасып қалды, ол кісі күліп жібергендіктен, сөздің қалжыңға екенін Ерғалиев сезді . Содан былай ол «түсі суық Ерғалиев» атанып кетті, студенттердің есінде сөз тіркестері жақсы сақталды.

Ана тілі -- танымдық қызметтің, ойлау құралы мен оның дамуының құралы ретінде қызмет етеді. Жақсы сөйлеу дағдысын, өз ойыңды білдіру іскерлігін, тез және дұрыс қабылдау дағдыларын меңгермеген білім алушы заманауи жоғары мектепте қоғамның толыққанды мүшесі ретінде қалыптаса алмайды. Оқыту әдістері жайлы ғалымдарымыздың көп жылғы зерттеу тәжірибесі, айтқан пікірлері мұғалім қауымының жұмыстарына (мақсаты, жолы, міндеттері) үлгі бола бермек.

Соңғы кезде ғылыми еңбектерде, журналдар беттерінде тиімді оқыту, программалап оқыту, деңгейлік оқыту, модульдік оқыту және сабақты блокпен оқыту әдісі деген әдістәсілдер жиі сөз болып жүр. Осы аййтылып жатқан әдіс – тәсілдер бұрынан қалыптасқан оқу жүйесінің жалғасы деп тану керек.

Жалпы ғылым да білім беру қызметінің құрылымдық компоненттерін былайша топтастырылады:

-оқытушының қажеттіліктерін білу, әлеуметтік үрдістер, адамға қойылатын негізгі талаптар;

-кез келген оқытушы адамзат жинақтаған тәжірибесі негізінде ғылыми білім мен дағдыларын қалыптастырады;

-оқытушының педагогикалық білім және білім беру тәжірибесі, шеберлігі, интуиция жоғарғы деңгейде болуы;

- оқытушының жоғары адамгершілік және эстетикалық мәдениетінің үлгілері.

Т. Сайрамбаев дәріс оқығанда студенттің пәнге деген қызығушылығын туғызатын. Тағы да басқа басты тақырыптың мәні мен мазмұнды болуын,тәжірибелік байланысты, логикалық жүйелікті, эмоционалдылық жағдаяттың басымдылығы жиі байқалатын. Шебер лектор студенттерді демалдырады, күлдіреді де, ойлантады да, пәнге деген ынта – ниет орната білуі керек. Осы қасиеттер Т. Сайрамбаевтың дәрістерінде жиі ұшырасатын. Психологиялық көңіл –күй , демалдыру әрі пәнге қызықтыру мен ғылыми – танымдық мәні терең дамытушылық әдісті де жиі пайдаланатын.

Лектордың дәріс берудегі негізгі қағидасы мазмұндылыққа ие болуы шарт. Дәрістің ең басты ғылыми негізіне өз сөзін қысқартып жеткізуге шебер болатын.

Атап айтқанда ,

-- дикция мәселесін 1 орынға қоятын

-- студенттерді жалықтырмауға тырысатын, соған қарай студенттердің көзіне қарап сол арқылы күлдіріп , оның ойын оқу арқылы өтіліп жатқан тақырыппен байланыстыратын.

--- аудиторияны еркін билеп алатын

--студенттердің дәріске қатыстырып өз ойын ортаға салуға мүмкіндік тудыратын.

--- студенттке тосын сұрақ қою арқылы студенттерді жинақылыққа , жауапкершілікке үйрететін

--- сұрақ – жауап тәсілі арқылы студенттің ойлау қабілетін дамытып , сол ғылыми пән бойынша сөйлеу қызметінің басты дағыларына үйрететін.

--студентті өзімен бірге сөйлетіп кейде оның жауаптарын мадақтап , кейде қарсы пікір айтып оларды сыни көзқараспен қарауға шақыратын.

Қазіргі оқыту әдіс – тәсілдерінде көп қарастырылып жүрген мәселелердің бірі -педагогтың коммуникативтік біліктілігі. Педагогтың коммуникативтік біліктілігі түрлі модель арқылы түсіндіріледі.Олардың қатарына жататындардың бастыларына жататындар; қарым- атынасты жеңілдету, мәдени эмпатия, мәдени өзара қарым-қатынас, тұлғаның өзін және мәдениетті сезінуі т.б. Оқытушы мен білім алушының арасындағы мәдени коммуникативтік қарым- қатынас тәжірибесі арқылы ізгіліктендіру қасиеттерге баулу; кәсіби құзіреттілікке бағыттау. Педагогикалық қарым-қатынас бір адам екінші адаммен тәжірибе (білім, икем, дағды, жалпы адамзаттық мәдениет, ұлттық құндылықтар т.б.) өзара бірлескенде жүзеге асады.

Т .Сайрамбаевтың бойында педагогтың қарым-қатынас жасаушы адами қасиеттері көп болатын. Сонымен қатар тілдік және тілдік емес өзге де тәсілдер арқылы ақпарат алмаса отырып, білім алушының өзіне тән ерекше қасиеттеріне болжам жасап, ескере алу қасиеті арқылы әрқайысына жеке қарым – қатынас жасайтын.

Қазіргі уақытта оқыту әдіс тәсілдерінің басты қағидаттарына педагогикалық коммуникация терминін қарастылып жүр. Педагогикалық коммуникация – тұлғааралық қарым-қатынас нормаларын және психикалық жағынан өзін-өзі реттеу мен өзін-өзі танып білуге, өзін- өзі объективті бағалауға, ықпалдасуға дайындығы негізінде қарым-қатынасқа түсушілердің жеке-даралық қасиеттерін сақтай отырып әлеуметтік бірлікке жетуді көздейтін оқытушы мен оқушының өзара байланысының сипатын анықтайтын әдістәсілдердің тұтастығы.

Т .Сайрамбаев педагогтың коммуникативтік біліктілігінің дамуының педагогикалық – ұйымдастырушылық және психологиялық – педагогикалық жүйесінің жағдайына қатысты өзгеріп отыратын әдіс – тәсілдерді жиі пайдаланатын.

Бүгін ақпараттық технологиялар ғасырында компьютерлер, электрондық оқу құралдары, оқулықтар, энциклопедиялар жаңа деңгейге оқу процесін көтеруге мүмкіндік береді. Ақпараттық технологиялар студенттердің танымдық және танымдық қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Нәтижесінде ақпараттық технологиялар саласындағы оқыту, оқушылар өзін-өзі зерттеу тиімді жолдары мен тәсілдерін табу, өзінің шешімі негізгі жолдарын анықтау, түрлі ғылыми көзқараспен олардың сипаттамасын анықтап талдауға және деректер синтезі, коммуникативтік дағдыларға , өз бетінше ойлауға, олардан ақпарат алу мүмкіндігіне ие бола алады.

Оқытудың интерактивті әдістері оқытушы мен студент оқыту интерактивті нысандарын пайдалана отырып, белгілі бір білім беру және талап ету пайдаланылатын дәстүрлі әдістер айырмашылығы ол білімге есігін ашады. Оқытудың интерактивті әдістерідің басты мақсаты–оларды өз бетінше ойлауға және шешім қабылдауға қабілетті, қоғам үшін адамды дайындау үшін студенттік қабілетін дамыту. Оқытудың интерактивті нысандарын қамтамасыз етумен оқытушының негізгі ролі барлық уақытта алдыңғы орында болады.

Қазір ғасыр алмасты, ҚР білім беру жүйесі өзгерді. Қазір ақпараттық қоғам мен жаңа технологиялық ғасыры, сондықтан осы заманына қарай жаңа білім беру үдерісіндегі бұрынғы білім беруден басқаша болуы шарт екені күнденлікті білім беру салаларында талап етіліп жатыр. Білім беру жүйесіндегі әдіс – тәсілдер заманына қарай өзгеріп жатқанмен оның негізгі арналары сол қалпында, аты өзгергенмен заты сол қалпында деуге болады. Алайда қазіргі білім салаларындағы алуан түрлі әдіс – тәсілдер жаңаны синтездеуге, адамның оқытушы – студент деп бірге алып қарастырғанда адамның инновациялық әрекетін ұйымдастыру негізгі басты қағида болып жатыр. Білім беру сапасының мазмұн мен мәні қанша өзгерсе де, классикалық оқу жүйесінің талаптары сол күйінде қалады. Қазіргі жаңа дегеніміз ұмтылып бара жатқан бұрынғы мұралар деп айтуға болады. Қазір оқу –әдістемесі жаңарып, жаңа инновациялық технологиялармен ауысқанмен білім беру жүйесінде оқытушының ролі аруақытта маңызды орнын басқа ешқандай « жаңа технология» ауыстыра алмайды.

Айтарымыз аз уақыт бұрын өмірден озған ұстазымыз Т.Сайрамбаевтың сабақ жүргізу әдістерінің көбі бүгінгі жаңа технологияның талаптарына негізделген деген ой айтқымыз келді.

Пайдаланған әдебиеттер.


  1. Чеботарева И.Г., Гришан И.А. Современные методы преподавания

  2. Кожина М.Е.одиалогичностиписьменной научной речи; Учебное пособие спецкурсу.Пермь 1986.

  3. Интернет материалдары.

Hacı İbrahim DEMİRKAZIK

Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi

Fen-Edebiyat Fakültesi

Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

Türkiye

KARAMANLI NİZÂMÎ’NİN “KAÇAR” REDİFLİ GAZELİNE BİR ŞERH DENEMESİ

ÖZET

Klasik Türk şiiri şairlerinin temel gayesi az sözle çok ve derin manalar ifade edebilmektir. Bu gaye klasik Türk şiiri ürünlerinin çoğunlukla ilk bakışta anlaşılmasına engel olur. Bu sebeple de bu şiirlerin barındırdığı anlamı ortaya koymak için metin şerhi denilen çalışmalar yapılmıştır, yapılmaktadır. Bizim çalışmamız da bu kavildendir. Şerhini yapmaya çalışacağımız şiir 15. yüzyıl şairlerinden Karamanlı Nizâmî’nin yedi beyitten oluşan “kaçar redifli gazelidir. Bu çalışmada söz konusu gazeli oluşturan beyitler önce nesre aktarılmış sonra günümüz Türkçesine çevrilmiş, bunun ardından açıklanmış ve beyitte yer alan edebi sanatlar tespit edilmiştir.



ТҮЙІНДЕМЕ

Классикалық түрік ақындарының негізгі мақсады аз сөзбен көптеген және терең мағыналар білдіру болып табылады. Бұл мақсаттың өзі, классикалық түрік өлеңінің туындыларын көбінесе алғашқы караста ұғынуға кедергі болады. Осы себептен де бұл өлеңдердегі мағынаны ашып көрету үшін «şerh»(талдау) деген жұмыстар жасалған әлі де жасалуда. Біздің жұмысымыз да бұл тәрізді болады. Біздің талдау жасауға тырысқан өлең 15-шы ғасыр акындарының біреуі болған Қараманлы Низаминің ұйқас сөздері «kaçar» (қашар) сөзі болған және 7 бейттен құралған (бір өлеңнің екі жолды бөлшегінбір бейт дейді) ғазелі болады. Бұл жұмыста аталған ғазелді құрайтын бейттер алдымен қара сөзбен жазылғаннан кейін бүгінгі түрік тіліне аударылған, содан соң түсініктеме бере отырылып әр бір бейттегі ауыспалы сөздер мен сөз фигуралары белгіленіп талқыланды.



Giriş

Divan şiiri metinlerinde derin hayal dünyası, çok amaçlı ve çok anlamlı söz dağarcığı, birbiriyle ilintili anlam katmanları, bu öğelerin sağladığı imkânlardan yararlanan şairin etkili ifade tarzı ön plana çıkar [1,VII s.]. Bu sebeple divan şairlerinin husûle getirdikleri metinlerin manasını ortaya koyabilmek ciddi bir dikkat ve birikim gerektirir. Bu durumun tesiri ile klasik Türk şiiri metinlerini izah ve açıklama amacı güden şerh ameliyesi ortaya çıkmıştır. Biz de yaptığımız bu çalışmayla 15. yüzyıl şairlerinden Karamanlı Nizâmî’nin,Adnî’nin(öl. 1474) “kaçar” redifli gazeline nazire olarak yazdığı [2,34-35 s.] şiiriniele alacağız.

Şiirini şerh etmeye çalışacağımız şairin hayatında dair eldeki bilgi oldukça sınırlıdır. Haluk İpekten’intespit ettiği bilgiler ışığında ortaya koyduğu tahminlerine göre Nizâmî, 1435-40’lı yıllarda doğmuş ve 1469’dan sonra 1473’ten önce bir tarihte vefat etmiştir [2, 15/ 21 s.]. Tespit edilebildiği kadarıyla Divan’ından başka eseri yoktur.

Nizamî’nin bu gazelini şerh etmeye bizi iten temel saik; yedi beyitten oluşan bu gazelin altı beytinde, “Bir beytin ilk mısraında bahsedilen şeylerle ilgili olan sözleri ikinci mısrada kullanma.” [3,26 s.], sanatı olan leff ü neşre yer vermesidir. Bunun dışında söz konusu gazelin divan şiirini şekillendiren mazmun ve hayalleri klasik bir üslupla yansıtması da üzerinde durulması gereken diğer bir nedendir.

Şair, şiirinde sevgilinin güzellik unsularından saç, dudak, yüz, yanak ve bunların hususiyetlerinden bahsetmiş; divan şiirinin tiplerinden âşık, sevgili ve zahit üzerinde durmuş; aşkın akla üstünlüğü, sevgilinin mekânınınKa‘be gibi mukaddes olmasından dem vurmuştur.

Şair şiirinde ahenk için “–ândan kaçar” ses grubundan istifade etmiştir. Burada koyu yazılan ”-ân” kafiyeyi; “-dan kaçar” ibaresiise redifi oluşturmaktadır. Şairin gazelde tercih ettiği kafiye türü ise mürdeftir. Nizamî gazelinde vezin olarak fâ‘ilâtünfâ‘ilâtünfâ‘ilâtünfâ‘ilün kalıbını tercih etmiştir.

Gazel yazıldığı devre göre açık ve anlaşılır bir dille kaleme alınmıştır. Şair gazelindeki yedi beyitte yalnızca sekiz Farsça tamlama kullanmıştır: “çâh-ı zenahdândan,kûy-ı ‘ışk,kûy-ı yâr,ta‘n-ı düşmen,hâr-ı mugaylân,ceng-i hüsn,hûrşîd-i tâbân”. Görüldüğü üzere şair Farsça zincirleme tamlamadan hiç istifade etmemiş, ayrıca eserde Arapça tamlamalara da yer vermemiştir.

Ele alınan gazelin metnine esas alınan yayın Haluk İpek’ten 1974 yılında yaptığı çalışmadır.1Şimdi çalışmaya konu olan gazelin şerhine geçelim.

“Kaçar” Redifli Gazelin Şerhi

Vezin:Fâ‘ilâtünfâ‘ilâtünfâ‘ilâtünfâ‘ilün

1. Beyit: Tolaşup dil zülfüñe çâh-ı zenahdândan kaçar Rîsmân bulan kişi elbette zindândan kaçar

Nesre Çeviri:Dil zülfüñetolaşupçah-ı zenahdândan kaçar, rîsmân bulan kişi elbette zindândan kaçar.

Günümüz Türkçesi:Gönül, saçına dolaşıp (senin) çene çukurundan kaçar, ip bulan kişi elbette zindandan kaçar.

Açıklama:

Eskiden suç işleyenler kuyu şeklindeki zindanlara atılırdı. Beyit bu hakikat üzerine bina edilmiştir. Beytin şekillendiren temel unsur ise sevgilinin saçının güzelliğidir.

Divan şairleri sevgilinin çene çukurunu âşıkların gönüllerinin içine düştüğü bir kuyu olarak tasavvur etmişlerdir. Sevgiliye tutulan âşığın gönlü onun çene çukuruna düştükten sonra orada tıpkı kuyu şeklindeki zindana atılmış mahkûm gibi hapsolur. Bu kuyudan çıkmak neredeyse imkânsızdır. Ele alınan beyitte şair, sevgilinin çene çukuruna doğru sarkan saçını zindana sarkıtılan bir ip olarak tasavvur etmiş ve nasıl ki bir mahkûm zindana sarkıtılmış bir ip bulduğunda bu ipe tutunarak zindandan kaçarsa âşığın gönlü de sevgilinin saçına dolanarak onun çene çukurundan firar eder, demiştir.

Beyitte çah-ı zenahdân–zindân, zülf–rîsmân, dil–kişi sözcükleri arasında düzensiz leff ü neşr yapılmıştır. Dil/gönül kelimesinde kişileştirmeylebirlikte, parça bütün ilişkisinden yola çıkılarak mecâz-ı mürselolduğu da söylenebilir. Ayrıca sevgilinin çene çukuru zindana, aşığın gönlü mahkûma, sevgilinin saçı da ipe benzetilerek teşbih yapılmıştır.



2. Beyit: Görse yüzüñ mushafın zâhid karâr itmez gider Gâlibâ şeytândur ol kâfir ki Kur’ân’dan kaçar

Nesre Çeviri:Zâhid, yüzün mushafın görse karar itmez gider, ol kâfir galiba şeytândur ki Kur’ân’dan kaçar.

Günümüz Türkçesi:Zahit, senin yüzünün mushafını görse durmaz gider, o kâfir galiba şeytandır ki Kur’ân’dan kaçar.

Açıklama:

Ele alınan beyit kötü ruhlu kişilerin onları iyiye ve doğruya ulaştıracak imkân ve güzelliklerden uzak durması gerçeği üzerine bina edilmiştir. Beyitte zikredilen ve bu niteliğe sahip kişi zahittir.Divan şiirinde sıkça rastlanan tiplerden biri olan zahit tipini divan şairleri; dini konularda anlayışı kıt, her işin ancak dış kabuğunda kalabilen, derinlere inmesini beceremeyen, ilim ve imanı dış görünüşüyle anlayan, bunu da ısrarla başkalarına anlatan ve durmadan öğütler verip topluma düzen verdiklerini sanan kişiler olarak ele almış ve onu pek sevmemişlerdir [4,577 s.].

Bu beyitte şair zahidin sevgilinin yüzüne günah olduğu düşüncesi ile bakmamasını tam tersi bir şekilde yorumlamaktadır. Şaire göre sevgilinin yüzü mushaftır yani Kur’ân nüshasıdır. Onu gördüğü halde bakmadan çekip giden zahit ise Kur’ân görünce ya da duyunca kaçan şeytana benzetmiştir. Çünkü şeytanın en ziyade korktuğu şey Kur’ân’a bakılarak okunmasıdır[5, 82 s.].Nizâmî, zahidi bu davranışı sebebiyle kâfirlikle itham etmekle kalmaz aynı zamanda onun şeytan olduğu iddiasını da ortaya atar. Beyitte sevgilinin yüzü mushafabenzetilmiştir. Mushaf–Kur’an, zahit– şeytan arasında düzensiz leff ü neşr sanatı yapılmıştır. Ayrıca şair;mushaf, zahit, Kur’ân kelimeleri ile tenasüp yapmıştır. Öte yandan kâfir ve zâhidkelimeleri arasında tezat sanatından söz edilebilir. Beytin ikinci mısraında “a” ünlüsünün sekiz kere tekrarı ile yapılan asonans da dikkati çekmektedir.

3. Beyit: ‘Akl kûy-ı ‘ışkdan niçün kaçar didüm didi Rûstâya şehr içi zindân gelür andan kaçar

Nesre Çeviri:Aklkûy-ı ışktanniçün kaçar didüm, rûstâyaşehr içi zindângelür andan kaçar didi.

Günümüz Türkçesi:Akıl, aşk(ın) mahallesinden niçin kaçar dedim, (o da bana) köylüye şehrin içi zindan (gibi) gelir ondan kaçar dedi.

Açıklama:

Tasavvufa göre aşk akıldan üstündür, çünkü akıl bir mertebeden sonra kâinatı anlama ve yorumlama noktasında yetersiz kalır ve tam bu noktada devreye aşk girer. Aşk, aklın kavrayamadığı hususları ihata ederek kişiyi yüceltir. Tasavvufun bu yaklaşımını reddeden aklı önceleyen kişiler aşktan uzak durmayı kendilerine şiar edinmişlerdir.

Aşkın olduğu yerde akla yer olmadığı düşüncesi ekseninde oluşturulan bu beyit; halk şiirindeyaygın olarak kullanılankarşılıklı konuşma biçiminde, sorulu cevaplı olarak yazılmış “dedim dedi” tarzı[6, 201 s.] ile kaleme alınmıştır.2 Nizami söz konusu beyitte aklı ön plânda tutup aşka yaklaşmayanları şehirde yaşayamayıp köye kaçan köylüler olarak vasıflandırarak hor görmüş ve böylece tarafını belli ederek aşkın akıldan üstün olduğu düşüncesini dile getirmiştir.

Beyitte aşk mahalleye benzetilmiş, akl–rûstâ; kûy-ı ışk–şehr kelimeleri arasında düzenli leff ü neşr, kûy–şehr kelimeleri arasında tezat yapılmış, ayrıca akl insan gibi düşünülmüş ve böylelikle kişileştirmesanatı yapılmıştır. Niçin soru kelimesi ile istifhama başvurulmuştur. İkinci mısrada geçen rûstâya/köylüye şehr içi zindân gelür, ifadesiyle irsal-i mesel sanatından istifade edilmiştir.



  1. Beyit: Kûy-ı yâre ta‘n-ı düşmenden kaçan varur kaçan Ka‘be’ye varmaz şu kim hâr-ı mugaylândan kaçar

Nesre Çeviri:Ta‘n-ı düşmenden kaçan kûy-ı yâre kaçan varur, hâr-ı mugaylândan şu kim kaçar, Ka‘be’ye varamaz.

Günümüz Türkçesi:Düşmanın (eziyet ve) sövmesinden kaçan (kişi) sevgilinin bulunduğu mekâna nasıl varır, (çünkü) deve dikeninden kaçan kişi Ka‘be’ye varamaz. Açıklama:

Kişinin herhangi bir konudaki samimiyeti,o konuda karşılaştığı sıkıntılara tahammülü ölçüsündedir; yaklaşımıyla oluşturulan beyitteki şairin hareket noktası İslam’ın şartlarından ve Müslümanların üzerine farz olan hac ibadetidir. Bu ibadeti gerçekleştirmek için yola çıkanların Ka‘be yolunda çölde karşılaşacakları dikenlere tahammül edememeleri halinde o mukaddes mekâna erişemeyecekleri bir gerçektir. Şair sevgilinin bulunduğu yeri Ka’be’yebenzetip kutsal addetmektedir. Şair, âşığı da Ka‘be yolundaki hacılara teşbih etmektedir. Nizâmî’ye göre hakiki bir âşık için sevdiğini görmek aşkın şartlarındandır ve âşık için farz hükmündedir. Eğer bunu gerçekleştirmek için her şeyi göze almıyorsa ona âşık denemez. Sevgilinin bulunduğu yere ulaşacak kişi her türlü eziyete razı olmalıdır. Çünkü sevgiliye giden yolda onu, tıpkı çölde hacıları bekleyen dikenler gibi düşmanlar beklemektedir. Bu ifadesiyle şair düşmanlarını dikene benzetmiştir. Burada zikredilen düşmanlar elbette ki sevgilinin peşinde olan rakiplerdir. Dolayısıyla şair sevgiliye kavuşmak için rakiplerle mücadele etmeye onlardan gelen her türlü kınama, alay ve kötülüğe göğüs germeye hazır olmalıdır. Beyitte kûy-ı yâr–Ka‘be, hâr-ı mugaylan–düşmen, tan-ı düşmenden kaçan–hâr-ı mugaylandankaçar ifadeleri arasında düzenli leff ü neşr vardır. Kaçan varur ifadesi ile de istifham sanatı yapılmıştır. Beyitte birinci mısrada geçen ve iki farklı manada kullanılan kaçan kelimesi ile de cinasa başvurulmuştur.



  1. Beyit: Tîg alup gelür güneş senüñle ceng-i hüsne lîk Korkusından ditrer endâmı vü meydândan kaçar

Nesre Çeviri:Güneşsenüñleceng-i hüsne tîgalup gelir lîk kokusundan endamı ditrervü meydandan kaçar.

Günümüz Türkçesi: Güneş, seninle güzellik savaşına (girmek için) kılıç alıp gelir fakat korkusundan vücudu titrer ve meydandan kaçar.

Açıklama:

Duyguların algı üzerindeki tesiri ekseninde şekillenen bu beyti şair, sevgilisinin güzelliğine vurgu yapmak gayesiyle kalem almıştır.

Psikolojik bir gerçeklik olarak insan çevresini içinde bulunduğu hâlet-i ruhiyeye göre yorumlar. Aşka düşen şairin de gözü sevdiğinden başkasını görmemektedir. Onun nazarında sevgilisi öylesine parlak ve güzeldir kidünyayı aydınlatan güneş bile sevgilisinin güzelliği karşısında basit ve zavallı kalmaktadır.

Beyitte güneş kişileştirilmiş ayrıca sevgili ile güzellik mücadelesine giren bir savaşçıya benzetilmiş ancak kendisine benzetilen unsur anılmadığı için kapalıistiare yapılmıştır. Şair güneş ışınlarını kılıca benzetmiş ve ışığı zikretmeyerek açıkistiare yapmıştır. Güneşin doğup yeryüzünü aydınlatmasını sevgiliyle güzellik savaşı yapmasına; güneş ışınlarındaki titrekliği onun sevgiliden korkmasına bağlayan; akşam olup güneşin batmasını, güneşin sevgilinin güzelliğinden korkup savaş meydanından kaçması olarak yorumlayan şair; üç farklı hüsn-i tâlil sanatı yapmıştır. Öte yandan tîg, ceng, meydan kelimeleri ve korkusundan, ditrer, kaçar sözcükleri arasında tenasüp bulunmaktadır.



6. Beyit: Ol leb ü had ile kaçsa eşk ü âhumdan ne tañ Kimde kim var şem‘ü şekker bâd u bârândan kaçar

Nesre Çeviri:O leb ü had ile eşk ü âhumdan kaçsa ne tañ, kimde kim şem‘ ü şekker var bâd u bârândan kaçar.

Günümüz Türkçesi: (Sevgili) o dudak ve yanağı ile gözyaşım ve âhımdan kaçsa buna şaşılmaz (çünkü) mumu olan rüzgârdan, şekeri olan (ise) yağmurdan kaçar.

Açıklama:

Divan şiirinde sevgili her zaman âşıktan uzak durur ve ondan kaçar. Pek çok şiirde buna sebep olarak bizzat sevgilinin kendisi ya da rakiplerin hileleri gösterilirken bu beyitte şair hatayı kendisinde görmektedir. O, daima aşkı yüzünden ağlamakta ve âh çekmektedir. Âşığa göre sevgiliyi de kendinden uzaklaştıran budur.

Beyte göre sevgilinin dudağı şeker, yanağı ise kırmızılığı sebebiyle yanan bir mum hükmündedir. Şairin gözyaşı yağmur, âhı ise rüzgâr niteliği taşımaktadır. Nasıl ki mumu olan kişi mum sönmesin diye rüzgârdan, şekeri olan kişi ıslanmasın diye yağmurdan kaçarsa sevgili de dudağını ve yanağını âşığın âhı ile gözyaşından sakınmak için ondan uzak durur. Beyit leff ü neşr sanatı ekseninde kurgulanmıştır. Buna göre leb–şeker, had–şem’, eşk–bârân, âh–bâdsözcükleri arasında düzensiz leff ü neşr vardır. Şair, “kimde kim var şem‘ü şekker bâd u bârândan kaçar” yanimumu olan rüzgârdan, şekeri olan (ise) yağmurdan kaçar, ifadesiyle irsâl-i mesel yapmıştır.

7. Beyit: Ey Nizâmî ol sanemden kaçsa zâhid tañ degül Neylesün huffâşdur hurşîd-i tâbândan kaçar

Nesre Çeviri: Ey Nizâmî, zâhid ol sanemden kaçsa tañdegül, hurşîd-i tâbândan kaçar huffâşdur, neylesün?

Günümüz Türkçesi:Ey Nizâmî, zahidin o put gibi güzel sevgiliden kaçmasını kınama, (çünkü zahit) parlak güneşten kaçan (bir) yarasadır, neylesin?

Açıklama:

Yukarıda izah edildiği üzere zahit dinin kurallarını katı bir biçimde uygulamayı adet edinmiş bir tiptir. İslamiyet puta tapmayı yasaklamıştır. Bu sebeple dindar kişiler putlardan rahatsız olurlar ve onlardan uzak dururlar. Beyitte belirtildiği üzere zahit puta benzeyen sevgiliden uzak durmaktadır. Nizâmî zahidin bu tavrını, Ziya Paşa’nın Terkîb-i Bend’indeki“rencîde olur dîde-i huffâşziyâdan” [7, 97 s.] yani yarasanın gözü ışıktan rahatsız olur şeklinde ifade ettiği gibi yarasanın parlayan güneşten rahatsız olup kaçması olarak yorumlamaktadır.

Beyitteki zâhid–huffâş/yarasa ve sanem/put–hurşîd-i tâbân kelimeleri ile düzensiz leff ü neşr yapılmıştır. Bilindiği üzere doğu edebiyatında put, güzel ve genç sevgili manasında kullanılır [8, 148 s.]. Bu beyitte de sevgili puta benzetilmiştir. Beyitte, kendisine benzetilen dışında teşbihin hiçbir öğesi anılmayarak açık istiare yapılmıştır. Nizâmî, sevgilisini parlak güneşe benzeterekteşbih-i beliğ, zahidi ise yarasaya benzeterek yine teşbih-i beliğ yapmıştır. Şair ey edatıyla kendisine seslenerek nida sanatından istifade etmiş,neylesin soru sözcüğü ile de istifhama başvurmuştur.

Kaynakça

[1]Zavotçu, Gencay (2012).Divan Şairlerinden Gazeller I, Kocaeli.



  1. İpekçi, Haluk (1974).Karamanlı Nizamî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı, Ankara.

  2. Külekçi, Numan (2011).Açıklamalar ve Örneklerle Edebi Sanatlar, Ankara: Akçağ Yayınları.

  3. Pala, İskender (1995).Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.

  4. Kotku, MehmedZahid (2010), Hadislerle NasihatlerII, İstanbul.

  5. Batislam, Dilek (2000). “Divan Şiiriyle Halk Şiirinde Ortak Bir Söyleyiş Biçimi (Mürâca’a-Dedim-Dedi)” Folklor/Edebiyat, Cilt/Sayı: VI/22, Ankara, s. 201-211).

  6. Ziya Paşa (1992). Terci-i Bend, Terkib-i Bend, (Haz: Hüseyin Yorulmaz), İstanbul.

  7. Onay, Ahmet Talat (1996).Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, İstanbul: Mili Eğitim Bakanlığı Yayınları.

Oktay Selim KARACA


Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi

Fen-Edebiyat Fakültesi

Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

Türkiye

KAZAK VE TÜRKİYE TÜRKÇELERİNDEKİ İSİM CÜMLELERİ


ТҮЙІНДЕМЕ

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕ ЕСІМДІ СӨЙЛЕМДЕР

Бұл баяндамада екі бауылас қауым болатын қазақ және түрік тілдеріндегі есімді сүйлемдерге талдама жасалып, ерекшеліктер күрсетілді. Баяндаманың жаңалығы еки тілде де күні иүгінге дейін сүз болмаған есімді сүйлемдерді шақ және рай категориялары тұрғысынан салыстыру болуында жатыр. Бұл мәселе туралы әрі казак әрі түрік ғалымдарының көз қарастары да салыстырылып, оқсастықтары мен айырмашылықтары да көрсетілді. Қазақ және түрік тілдерінде есімді сөйлемнің баяндауысын құрайтын көмекші етістіктер де салыстымлы түрде талданды. Қазақ және түрік тілдерінде есімді сөйлемнің «келер шақ, бұйрық рай, қалау рай, шартты рай» деген шақ және рай категорияларының да бар екендігін қаза тілінден келтірілген мысалдар көмегімен көрсетуге тырыстық.



  1. Giriş- İsim Cümlesi Sorunu

Bu bildiride Kazak ve Türkiye Türkçelerindeki isim cümlesi anlayışı ile iki lehçe arasındaki bazı anlayış farklılıkları ve bu iki lehçede isim cümlesi sayılması gereken bazı yapılar örneklerle ortaya konmaya çalışılacaktır.Bugüne kadar her iki lehçe araştırmacılarının da konuyu yeterince incelemediği, bunun da özellikle yöntem ve yaklaşım sorunundan kaynaklandığı görülmektedir. Her iki lehçe için de yerli ve yabancı araştırmacılar ya meseleyi morfolojik açıdan ele almış veya sentaktik bakımdan incelemiş oldukları halde konu ile ilgili pek çok soru ve sorun cevabını bulamamıştır.Özellikle isim cümlelerinin işlevleri ve anlam öellikleri dikkate alınmadığından bazı isim cümleleri fiil cümlesi olarak kabul edilmiş ve edilmeye de devam edilmektedir.

1.1. Türkiye’de Konuya Yaklaşım:

Gramer Terimleri Sözlüğü’nde isim cümlesi,“Yüklemi çekimli bir fiil değil isim veya isim soylu bir kelime olan ve cevher fiil ekleri3 ile hükme bağlanan cümledir” [1] şeklinde tanımlanmaktadır. J. Deny, “İsim cümlesinin yüklemi bir isim (bilhassa bir sıfat) veya fiilden yapılma bir isim siygası (fiilin isimcil şekli) olabilir. İsmin ardınca bir koşaç “copule” gelebilir veya gelemez. Bu isim insiraflı “décliné” veya bir edatla birlikte olabilir.” şeklinde tanımlayarak isimleşmiş fiil şekillerini de sim cümlesine dahil etmiştir [2/776]. İki tanım aynı gibi görünmekle birlikte, Deny’nin tanımında fiil şekillerinin (isim fiil, sıfat fiil şekilleri kastedilmektedir) de isim cümlesi yüklemi olabileceği dikkati vardır.

Türkçe gramerlerde konuya genellikle morfoloji bölümünde, isim cümlesinin yüklemini oluşturan “isim fiili” (veya ek-fiil, cevher fiil) bahsinde, birleşik çekim vesözdiziminin isim cümlesi bölümlerinde yer verilmektedir. İsim fiilinin isim cümlesi oluştururken şimdiki zamanda, görülen geçmiş zamanda, öğrenilen geçmiş zamanda ve şart kipinde isim cümleleri oluşturduğu; şimdiki zamanda isim fiilinin bugün şahıs eklerinden (< er-ür + şahıs eki şeklinden isim fiili ve zaman göstergesinin düşmesi neticesinde) ibaret olduğu ve bildirme ekleri dendiği; şimdiki zamanda üçüncü şahıslarda –dır (

Türkçede klasik yaklaşımdan farklı bir yaklaşım Talat Tekin’de bulunmaktadır. Tekin, isim fiili yerine “bağlayıcı” (Rusça “svyazka” nın tercümesi olsa gerek) terimini kullanmakta ve konuya isim cümlesi bahsi yerine “Ad Asıllı Yüklem” başlığı altında yer vermektedir. Tekin, eski Türkçede er- (> i-) ve bol- (>ol-) fiillerini isim cümlesi yapan yardımcı fiiller olarak gösteriyor. Ayrıca bugün isim fiilinin şimdiki zamanını oluşturan şahıs eklerinin Eski Türkçede şahıs zamiri şeklinde olduklarını ve bazen bunlar olmadan da “ad asıllı yüklem”lerin oluşabildiğini örneklerle gösteriyor [5/207-208].

Bunlardan çıkan netice şudur: Türkçede bugün ekleşme eğilimi gösteren hatta bazen tamamen düşen i- (< er-) fiili, tamamen ekleşmiş bulunan -dır (< tur-) eki ve ol- (< bol-) fiili isim cümlesi oluşturmada kullanılan veya ismi yüklemleştiren yardımcı fiillerdir.

1.2. Kazakistan’da Konuya Yaklaşım ve T. Sayrambayev:

Kazak Türkçesinde M. Balakayev bu tür cümleleri ilk defa inceleme inceleme konusu yapan bilim adamıdır. Balakayev, isim cümlesini bir cümle türü olarak değil, Rusçadaki gibi bir yüklem türü olarak görmüş, yüklemleri “fiil yüklem” ve “isim yüklem” olarak ikiye ayırmıştır. Onun isim yüklem ile ilgili görüşü “İsimler, yalın halde ve ek almış halde (hatta hâl eki almış şekilde) oldukça yaygın bir şekilde yüklem olarak kullanılmaktadır. Bu yüklemler, yüklemden kaynaklanan nesne, nitelik ve başka özellikleri bildirmektedir.” [3/143] şeklindedir. Balakayev, çalışmasında isimlerin, sıfatların, zamirlerin ve sayı isimlerinin, hangi türden kelime çeşidinden olduğu konusundaki tereddütlerini belirttikten sonra “bar” (var) ve “joq” (yok) kelimelerinin de yüklem görevinde kullanıldığı cümleleri de isim cümlelerine dahil etmenin mümkün olduğunu belirtmiştir [3/147-148]. “Var” ve “yok” kelimelerinin isim cümleleri oluşturma işlevleriyle ilgili benzer bir yaklaşım J. Deny’de de bulunmaktadır. Deny, “var” ve yok” kelimelerinin isim cümlesinin yüklemi olarak kullanıldığı cümlelerle yüklemi “de-mek” mastarı olan cümleleri “Hususi örnekte bazı isim cümleleri” başlığı altında incelemiştir. Deny’nin “var” ve “yok” kelimeleriyle ilgili verdiği bilgiler doğru olmakla birlikte “de-mek” mastarı ile ilgili verdiği örneklerden “fār(i)sī-de “esb” at demektir” örneğindeki gibi demektiryükleminin “anlamındadır, manasındadır” yerine kullanıldığı örnekler doğrudur. Demek mastarının bir cümle başı edatı olarak “yani” anlamında kullanıldığı örnekler isim cümlesi sayılamazlar [2/786-795].

Balakayev, yapısal bakımdan da “isim yüklemleri” başlıca üçe ayırarak incelemiştir. Tek isimden oluşan basit “isim yüklem”leri kelime çeşitlerine (isim, sıfat, zamir vb.) göre başlıklar altında toplamış, kelime grubu şeklindekileri “karmaşık isim yüklemler” (Ru. Slojnoye imennoye skauyemoye), bir isimle bir yardımcı fiilden oluşanları “birleşik yüklemler” (Sostavnoye skazuyemoye) başlığı altında incelemiştir. Bu başlık altında yardımcı fiillerin zaman, modalite ve görünüş anlamlarını bildirmek ve “bağlayıcı” görevini yerine getirmek üzere isim cümlelerine girdiğini belirttikten sonra “e- (i-), bol- (ol-), kıl-, et-, kör- (gör-)” fiilleri ile “şıgar, bolar, bilem (gibi, galiba)”kelimelerinin yardımcı fiillerden ve modal fiillerden olduğunu yazıyor [3/150].İsim cümlesi kuran modal sözlere siyaqtı, sekildi, tärizdi,(üçü de “gibi” anlamında) kerek(gerek), tiyis (gerek)kelimelerini de dahil ediyor. [3/150]. Kazak Türkçesindeki “emes” (değil) olumsuzluk edatını yardımcı fiil sayıyor [152]. Balakayev’in, “kıl-, et-, kör-” fiillerini “e-, bol” yardımcı fiilleriyle aynı işlevde sayması bizce doğru değildir. Çünkü, bilindiği gibi isim cümlelerinin fiil cümlelerinden en önemli farklarından biri isim cümlelerinin genellikle nesne almamasıdır. “kıl-, et-, kör-” yardımcı fiilleri ise nesne alabilen geçişli fiillerdir. Mesela: Qazaq halqı qazaq tilin küresiniŋ quralı etti “Kazak halkı Kazak dilini mücadelesinin silahı yaptı [152]. Cümlesi bir isim cümlesi sayılamaz.

Kazak Türkçesinde isim cümlesi konusunu özellikle bir araştırma konusu yapan ve bu konuda monografi sayılabilecek bir eser yazan Talğat Sayrambayev’dir. Kazak dil biliminin en önemli sözdizimi araştırmacılarından biri olan T. Sayrambayev, K. Oŋalbayeva ile birlikte yazdığı Esimder Sintaksisiniŋ Keybir Mäseleleri (İsim Cümlelerinin Bazı Sorunları) adlı eserinde Kazak Türkçesinde ve genel olarak farklı dillerde ve Türk lehçelerinde, özel olarak da Kazak Türkçesinde konunun incelenme tarihi [7/43-76], isim cümlelerinin özellikleri[77-88], isim cümlelerinde tonlama [78-92], yabancılara Kazak Türkçesinin öğretilmesinde isim cümlelerinin yeri ve önemi, isim cümlelerinin anlamları, eksiltili isim cümleleri, kelime çeşitlerine göre isim cümlelerinin sınıflandırılması gibi başlıklar altında konuyu incelemiştir [7/43-169].



T. Sayrambayev’in “esimdi söylem” (isimli cümle veya isim cümlesi) terimini kullanması önemlidir. Çünkü daha önceki çalışmalarda buna bir cümle türü açısından değil de yüklem çeşidi açısından bakılıyor ve Rusçadaki gibi “isim yüklem” (imennoye skazuyemoye) terimi kullanılıyordu [3/143]. Bu çok genel bilgilerden sonra bildirinin asıl yazılış maksadını oluşturan Kazak lehçesindeki isim cümlesi örneklerini Türkiye Türkçesi ile karşılaştırarak sorunun çözümünde yararlı olacağını düşündüğümüz tespit ve teklifleri ortaya koyacağız. Her iki lehçe açısından da konuyu bir düzen içinde ortaya koymayı ve sonraki bölümde ileri sürülecek görüşlerimiz açısından isim cümlelerini incelerken zaman ve kip kategorisine göre bir sıralama yapmayı uygun bulduk.

  1. Kazak Türkçesindeki İsim Cümlesi Sistemi ve Bunların Türkiye TürkçesindekiKarşılıkları

    1. Şimdiki Zaman:

Kazak Türkçesinde de isim fiilinin şimdiki zamanı Türkiye Türkçesinde olduğu gibi zamir menşeli şahıs ekleri ile yapılmaktadır: Sen aqıldısıŋ, jılamaysıŋ ä, maqul ma? “Sen aklıllısın, ağlama, tamam mı? [7, 131]. Olumsuzu emes kelimesinden sonra aynı şahıs eklerinin getirilmesiyle; olumlu sorusu isimlerden sonra şahıs eki ve soru edatı ma (me; ba, be; pa, pe) ile; olumsuz sorusu da yine emes, şahıs eki ve soru eki kullanılarak yapılmaktadır. [9/284] . Fonetik farkların dışında iki lehçe arasındaki fark, Kazak Türkçesinde 3. şahıslarda -DIr’ın artık kullanılmıyor olmasından ibarettir. Kazak gramercileri bu durumun artık norma dönüştüğünü bildirmektedirler [7, 111 s.; 8, 212-213 s.]. Eski metinlerde ve halk şairlerinden derlemelerde bizde ekleşen bu fiilin“Dur” şekliyle karşılaşılmaktadır: Orısşa oquv kerek, hikmet te, mal da, öner de ğılım da bäri de orısta tur “Rusça okumak gerek, hikmet de mal da sanat da ilim de hepsi Rusta’dır” [7, 91 s.]. Kim bay dur kim jarlı dur teŋirge ayan “Kim zengindir, kim fakirdir Allah bilir” [111 s.].

    1. Görülen Geçmiş Zaman:

Kazak Türkçesinde esas itibarıyla isim fiilinin görülen geçmiş zamanı e- fiiline görülen geçmiş zaman eki –DI getirilerek yapılmaktave her zaman ayrı yazılmaktadır. Bunların çekiminde iyelik menşeli şahıs ekleri kullanılmaktadır: Men osını tosqan äkeniŋ, ağanıŋ biri edim “Ben bunu bekleyen babalardan, ağabeylerden biriydim.” [144 s.]. Olumsuz çekimde isim ile e- fiili arasına emes sözü girmektedir. Olumlu soruda önce isim, sonra “MA” soru edatı, sonra da şahıslara göre çekimlenmiş edigelmektedir. Olumsuz soruda ise isimden sonra emes sözü, daha sonra soru edatı, en sonda da –e fiilinin şahıslara göre çekimlenmiş şekli gelmektedir [9, 285 s].

    1. Öğrenilen Geçmiş zaman:

Öğrenilen geçmiş zamanın görülen geçmiş zamandan farkı e- fiiline –ken ekinin eklenmesiyle oluşmasından ibarettir [9, 286 s]. Kuruluş bakımından aralarında başka bir fark yoktur: Seniŋ atıŋdı qoyğan adam aqılsız eken “Senin adını koyan adam akılsızmış.” [7, 144 s.].

    1. Şart Kipi:

Kazak Türkçesinde isim fiilinin şartı bol- fiiline –sA şart ekinden sonra. bol- fiiline iyelik menşeli şahıs ekleri getirilerek yapılmaktadır [9, 287 s]. – Öy aqımaq! Ol onıŋ şeşesi bolsa, seniŋ de şeşeŋ “Hey, aptal! O onun annesiyse senin de annen [10, 92 s.]. Burada bu tür cümleler Türkiye Türkçesine aktarılırken bu işlevdeki “bolsa” şeklinin bizde “ise” ile karşılanması gerektiği ve bu şekildeki kullanımın da şart cümlesi oluşturmadığı, sadece bir “bağlama ve kuvvetlendirme edatı” görevinde bulunduğu [4, 360-36 s.] unutulmamalıdır.

Kenan Koç ve O. Doğan’ın hazırladıkları Kazak Türkçesi Grameri adlı eserde, başlıcaları yukarıda verilenler dışında bol- fiiline–AtIn (< tuğın < tur-ğan) ve –Ğan görülen geçmiş zaman eklerieklenmek suretiyle yapılan şekillerin de isimlerle birlikte isim cümlesi oluşturduğu isabetle tespit edilmiştir [9, 285 s.]. Biz de aynı görüşü paylaşıyor ve şu örneklerin isim cümlesi sayılması gerektiğini düşünüyoruz:Et asqısı kelmegen üyge ol bir jaqsı sıltav bolatın “Et yemek istemeyen ev için o iyi bir bahane idi.” [10, 64 s.]; Qastarında, Kökşemenen konıstas bolıŋdar!”degendegi Qunanbaydıŋ işki esebi bolatın “Kunanbay’ın kafasında, yanlarında Kökşe ile komşu olun! dediği zamandaki düşüncesi vardı [10, 64 s.]; Ol jasında nayzager batır bolğan “O yaşında yiğit bir savaşçı idi.” [10, 70 s.]; Bul şuvdıŋ bası tentek Ospan bolğan “Bu gürültünün başı (sebebi) salak Ospan idi.” [10, 91 s.].



Örnekleri çoğaltmak mümkün. Ancak bu bildirinin sınırlarını aşacağı ve yazılış amacının da dışında olduğu daha fazla örnek vermeden burada asıl meseleye geçmek istiyoruz. Asıl mesele, soru şu: İsim fiilinin veya daha geniş anlamıyla isim cümlesinin neden diğer kiplerde örnekleri yoktur veya tespiti yapılmamıştır?

  1. İsim Fiilinin veya İsim Fiilinin ve Bu Görevi Yerine Getiren Diğer İsim

Cümlesinin Dört Zaman ve Kipten Başka Zaman ve Kipleri

    1. Gelecek Zaman(isim gelecek zaman cümlesi veya gelecek zaman kipindeki isim cümlesi): -MAQ eki ile: Bulardı üyretüv jäne ustap turuv üşin şığını s’yezdiŋ qavlısı boyınşa 68960 000 som bolmaq.. “Bunları eğitmek ve beslemek için ödenek kongrenin kararı doğrultusunda 68960 000 Som (Lira) olacak.” [10, 433 s.] Cümlesinde “68960 000 som bolmaq” kısmı grup halinde yüklemdir ve gelecek zaman kipinin 3. teklik şahıs olumlu şeklidir; Olay bolsa, Abay jaman kişi emes, jaqsı kişi bolmaq qoy…“Öyleyse Abay kötü biri değil, iyi bir adam olacak ya…[10, 13 s] Cümlesinde “jaqsı kişi bolmaq” kısmı yüklemdir ve gelecek zaman kipinin 3. teklik şahıs olumlu şeklidir; Janazasın şığarğanşa ölik osında bolmaq “Cenazesini çıkarıncaya kadar ölü burada olacak.” [10, 71]; cümlesinde “osında bolmaq” yüklemi gelecek zaman 3. teklik şahıstır; -ĞALI tur ile: Oramalıŋ tuv bolğalı tur “Eşarbın bayrak olacak.” [10, 165] cümlesinde “tuv bolğalıtur” kısmı gelecek zaman 3. Teklik şahıstır.

    2. Emir kipi (isim emir cümlesi veya emir kipindeki isim cümlesi): Aslında isim fiilinin veya isim cümlesinin yukarıda gösterilen zaman ve kipler dışında bir fiil cümlesinde bulunabilen bütün zaman ve kipleri vardır. Her iki lehçede de örnekleri bulunan bu cümlelerin tespit edilmemesinin sebebi bakış açısındaki bir eksiklikten kaynaklanmaktadır. Mesela, yukarıda verilen “Qastarında, Kökşemenen konıstas bolıŋdar!”- degendegi Qunanbaydıŋ işki esebi bolatın“Kunanbay’ın kafasında, yanlarında Kökşe ile komşu olun! dediği zamandaki düşüncesi vardı.” [10, 64 s.] cümlesinin “Qastarında, Kökşemenen konıstas bolıŋdar!” kısmı bir emir cümlesidir. Ama bir isim emir cümlesidir. Emir cümlesi denince ilk akla gelen fiil cümlesi olmaktadır. Halbuki bu cümlenin yüklemi konıstas bolıŋdar “komşu olun” kısmıdır. Türkiye Türkçesinde i- fiilinin, Kazak Türkçesinde de e- fiilinin emir şekli olmadığı için isim cümlelerinde her iki lehçede de ol- fiili kullanılmaktadır. Şu örnekteki de isim emir cümlesidir: Bola alsaŋ – ol bolma, adam bol! “Olabilirsen o(nun gibi)olma, adam ol!” [10, 64 s.]. Biraq jalğız qatıbas bolayın ba? “Ama tek merhametsiz ben mi olayım” [10, 108 s.] cümlesinde “qatıbas bolayın ba” istek anlamlı 1. teklik şahıs emir kipinin soru şeklidir;Ädil “han” baqqan jurtqa bolma qatal… “Adil “Han” beslediğin halka merhametsiz olma” [10, 414 s.] cümlesinde “bolma qatal” yüklemi 2. teklik şahıs emir kipidir. …Qazaq balasımız, qoldas bolayıq… “Kazak çocuğuyuz, birlik olalım” [10, 402 s.] cümlesinde “qoldas bolayıq” istek anlamlı 1. çokluk şahıs emir kipidir.

    3. İstek (isim istek cümlesi veya istek kipindeki isim cümlesi):Endi köpsiz de köptiŋ biri debolğım kelmeydi “Şimdi çok şeyi olmayan da çoğunluktan biri de olmayayım (olmak istemiyorum) [10, 189 s.]. Cümlesinde “köpsiz de köptiŋ biri de bolğım kelmeydi” kısmı grup halinde yüklemdir ve istek kipinin 1. teklik şahıs olumsuz şeklidir; Şamam kelgenşe qamqor bolğım keledi “Gücüm yettiğince destekçi olayım [10, 309 s.]. “qamqor bolğım keledi” kısmı grup halinde yüklemdir ve istek kipinin 1. teklik şahıs olumlu şeklidir; … Oljabektiŋ izdegen eli osı bolğay-aq “Oljabek’in aradığı memleketi o ola.” [10, 433] “osı bolğay” kısmı grup halinde yüklemdir ve istek kipinin 3. teklik şahıs olumlu şeklidir.

    4. Gereklilik(isim gereklilik cümlesi veya gereklilik kipindeki isim cümlesi):

Kazak Türkçesinde gereklilik kipi morfolojik yolla değil analitik yolla yapılmaktadır.

Yani mastar halindeki bir fiile iyelik eki eklendikten sonra “kerek, qajet, tiyis” kelimelerinden biri getirilerek yapılmaktadır. Bazen fiilin mastar şekline yönelme hali eki eki eklendikten sonra “tiyis” kelimesine şahıs ekleri getirilerek de yapılmaktadır: Osınıŋ keyde şatasatını şın boluvı kerek “Bunun bazen yanılacağı gerçek olmalı.” [10, 164 s.] cümlesinin “şın boluvı kerek” kısmı yüklemdir ve gereklilik kipi 3. teklik şahıstadır; Sonıŋ işinde men de boluvım kerek “Onun içinde ben de olmalıyım.” [10, 194 s.] cümlesinin “Sonıŋ işinde.. boluvım kerek” kısmı yüklemdir ve gereklilik kipi 1. teklik şahıstadır; Qıstavdıŋ maŋı şabındıq boluv kerek “Kışlağın çevresi çayırlık (mera) olmalı.” [10, 226 s.]cümlesinin “şabındıq boluv kerek” kısmı yüklemdir ve gereklilik kipi 3. teklik şahıstadır.



    1. Şart (isim cümlesinin şart şekli veya şart kipindeki isim cümlesi):

Kazak Türkçesinde de şart eki –sA’dır. İsim cümlesinin şartı i- fiiline şart eki getirilerek değil bol- (ol-) fiiline şart eki getirilerek yapılmaktadır. Tabii bu tür cümleleri Türkiye Türkçesine aktarırken şartlı birleşik cümle gibi (yani fiil cümlesi gibi) aktarılmaması gerektiğini bunların çoklukla “ise” ile aktarılması gerektiğini yukarıda vurguladığımızı tekrar hatırlatalım. Örnekler: Ol onıŋ şeşesi bolsa, seniŋ de şeşeŋ “O, onun annasiyse senin de annen” [10, 92 s.]; Urğan jaqsı bolsa, erteŋ oquvdan keler Qalel de “Dövmek iyiyse, yarın okuldan gelir Kalel de. [10, 92 s.]. Örnekler çok ama sınırı aşmamak için bunlarla yetiniyoruz.

Sonuç:

Bu bildiriyi hazırlamamıza ve isim cümlelerinin bugüne kadar tespit edilen zaman ve kiplerden başka zaman ve kiplerde de kurulabileceği, hatta kurulduğu görüşünü savunmamıza sebep olan iki görüşü de burada kısaca anlattıktan sonra bitirelim. Bunlardan birincisi Deny’nin eserinde karşılaştığımız “oğl-um zabit ol-acak” cümlesi ile ilgili şöyle diyor: “Son misalde olduğu üzere öteki Türkçe fiillerden hiçbir suretle ayrısı gayrısı olmayan ol-mak fiilinden yapılma siygalar meselesine gelince, bunların bulunduğu cümleyi isim cümlesi değil de fiil cümlesi saymak mümkündür.”. Bu açıklamanın sonuna eserin mütercimi Ali Ulvi Elöve şöyle bir dipnot koymuş: “olmak mastarı güdük bir fiil olan imek mastarında eksik kalan istikbal siygaları vazifesini de gördükten başka, başlı başına tam bir fiildir; fakat imek gibi o da yardımcı bir fiil olup yalnız başlarına kullanılamaz. O da kendisinden evvel bir isim (sıfat, zamir) alır, ve bu bakımdan o da imek fiili gibi koşaç rolünde olup isim cümlesini teşkil eder. Bunu fiil cümlesi saymak mâna rolüne bakmayıp şekle aldanmak olur fikrindeyiz.” [2, 778 s.]. İkincisi de Muharrem Ergin’in “Bir fiil unsuru ihtiva etmesi itibariyle, şüphesiz, isim cümlesi de bir fiil cümlesinden başka bir şey değildir. Onun için bu cümleyi fiil cümlesinden büsbütün ayrı bir şey sanmamak, bu cümlenin fiil cümlesinin hususî bir şekli olduğunu unutmamak lâzımdır.” [4, 403 s.]. İşte yukarıda Kazak Türkçesindeki bazı örnekler üzerinden isim cümlelerinin sadece bugüne kadarki dört kipinden başka gelecek zaman, emir, istek, gereklilik ve şart kipli şekillerinin de bulunduğu ortadadır.



Bibliyografya:

  1. Korkmaz, Zeynep (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yay., Ankara.

  2. Deny, Jean (1941), Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Çev. Ali Ulvi Elöve, Maarif Matbbası, İstanbul.

  3. Balakayev, M. B. (1959), Sovremennıy kazahskiy yazık – sintaksis, AN KSSR, AlmaAta.

  4. Ergin, Muharrem (2013), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yay., İstanbul.

  5. Tekin, Talat (2003), Orhon Türkçesi Grameri, TDK, Ankara.

  6. Karaağaç, Günay (2009), Türkçenin Söz Dizimi, Kesit, İstanbul.

  7. Sayrambayev, Talğat; Oŋalbayeva K. (2005), Esimder sintaksisiniŋ keybir mäseleleri, Almatı.

  8. Ağmanov, E. (1991), Qazaq tiliniŋ tarihî sistaksisi, “Ravan, Almatı.

  9. Koç, Kenan; Doğan, O. (2004), Kazak Türkçesi Grameri, Gazi, Ankara.

  10. Ävezov, M. (2008), Abay Jolı, I-II, Jazuvşı, Almatı.


жүктеу/скачать 11,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет