Әдістемелік конференция материалдары түркістан, 20 ақпан 2017



жүктеу/скачать 11,96 Mb.
бет4/14
Дата02.05.2018
өлшемі11,96 Mb.
#40395
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14

Mehmet ÖZDEMİR


Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi

Fen Edebiyat Fakültesi

Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

Türkiye


16. YÜZYIL ŞÂİRİ BÜLBÜLÎ’NİN SULTAN AHMED SÛRNÂMESİ

ТҮЙІНДЕМЕ

16- ШЫ ҒАСЫРДЫҢ АҚЫНЫ БҮЛБҮЛИНІҢ СҰЛТАН АХМЕД АТЫНА ЖАЗҒАН

ӨЛЕҢІ (СҰРНАМАСЫ)


Османлы сарай тойларын мазмұн еткен сұрнамалар, жазылған кезеңнің қоғамдық тұрмысына, тойлау мен салтанаттау салт дәстұрына және мәдениет жүйесіне қатысты көптеген мәліметті бүгінге әкелген туындылар болып табылады. Сұрнамалар, османлы падшаларының ұл балалары үшін ұйымдастырылған сүндет тойларын, падшаның қыз балаларының тұрмысқа шығыу дәстұрын немесе бір жеңістен соң жасалған құттықтау мерекелерін бейнелеп түсіндіретен шығармалар. Түрлі өлең жолдарымен, өлең немесе қара сөз үлгісімен жазылған осы шығармалар өз-өзіне бөлек бір шығарма күйінде де бола алады немесе межмұа (қолжазба журнал) деп аталған жиынтқтың (хрестоматия) ішінде де бола алады. Біз танытатын сұрнама тержиибент (әрбір бөлімі сегіз жолдан тұратын өлең түрі) деген түрде жазылған болып, Сұлтан бірінші Ахмед үшін ұйымдастырылған сүндет мерекесін бейнелейді. Бұл баяндамада, 16-шы ғасырда өмір сүрген Бүлбүли атты ақын тарапынан жазлған сұрнаманы ішкі және сыртқы ерекшеліктері тұрғысынан талқыламақпыз.

Giriş

a) Türk Edebiyatında Sûrnâme

Sûrnâme, Farsça sûr “düğün, şenlik” ve nâme “mektup, yazılı şey” kelimelerinden mürekkeptir. Lügatlerde “düğün, şenlik, ziyafet” anlamlarında yer bulmuş, edebî terim olarak ise, daha çok şehzadelerin sünnet düğünlerini, padişah kızlarının doğum veya evlenmeleri münasebetiyle icra edilen merasim ve şenlikleri konu alan manzum, mensur ya da nazım-nesir karışık yazılan eserlerin genel adıdır.

Osmanlı Devletinin kuruluş döneminden başlayarak 19. yüzyıl sonlarına gelinceye kadar padişahlar veya saray mensupları başta şehzadelerin sünnet törenleri olmak üzere padişah çocuklarının doğumları, sultan hanımların ya da saraya mensup kişilerin evlilikleri, şehzadelerin ilk derse başlamaları, kazanılan askerî zaferler, ordunun sefere çıkması gibi sebeplerle yüzlerce şenlik ve tören düzenlemiştir [1,158 s].

Osmanlıda tertiplenen şenlik ve merasimler arasında en ihtişamlıları şüphesiz şehzadelerin sünnet merasimleridir. Sûr-ı hıtân da denilen sünnet düğünleri, Osmanlı Sarayının haşmetini göstermenin aracı olarak da düşünüldüğü için en ihtişamlı şenlikler bu törenler için tertip edilmiştir. Daha sonraki dönemlerde Osmanlı’da, en meşhuru III. Mehmed’in şehzadeliğinde 1582’de babası III. Murad tarafından adına tertip edilen sünnet düğünü olmak üzere pek çok sünnet düğünü tertip edilmiştir [2, 436-439 s]

Müstakil sûrnâmeler dışında, Nev’î, Cevrî, Hayalî Bey, Yahya Bey, SeyyidVehbî, Reşid, Kamî, Figanî, Nesib, Râzî ve Samî gibi şairlerin divanlarında ya da mecmualarda yer alan ve içlerinde şenliklere ait tasvirlerin bulunduğu “sûriyye kasideleri” de yazılmıştır. Sâdi, Aynî ve Cevrî, Şeref Hanım gibi müellifler ise “sûriyye tarihleri” yazmışlardır. Bunların eserlerden başka içinde sûrnâme niteliği taşıyan bölümler bulunan eserler de vardır. [3, 118-130 s]

Sûrnâmeler, Osmanlı sarayının ve toplumun belirli günlerdeki hayatını, zevk ve eğlence anlayışını, kıyafetlerini, törenlerini, mûsikisini, oyun ve eğlence şekillerini, dönemin geleneklerini anlatması bakımından kültür tarihi, sosyoloji ve halk bilimi açısından kaynak değeri taşımaktadır. Yazıldığı devrin kelime, deyim ve terim varlığını, kullanım özelliklerini göstermesi sûrnâmeleri dil ve edebiyat bakımından da önemli kılmaktadır. Divan edebiyatında sûriyye kasideleri ve tarih manzumeleri dışında bu türe dâhil edebileceğimiz on dokuz eser tespit edilmiştir. On bir farklı merasimi konu alan bu eserlerin dokuzu evlilik, altısı sünnet, ikisi hem sünnet hem evlilik törenlerini, ikisi ise padişah kızlarının doğumunu anlatmaktadır. [4, 566 s]



Türk edebiyatında manzum ya da mensur olarak yazılan belli başlı sûrnâmeleri şu şekilde tasnif edebiliriz:

Manzum Sûrnâmeler

  1. ÂlîSûrnâmesi (Câmi’ü’l-Buhûr Der-Mecâlis-i Sûr): 1582 yılında III. Murad’ın şehzadesi III. Mehmet için tertip edilen sünnet düğününü anlatmaktadır.

  2. NabîSûrnâmesi (Vekâyi-i Hıtan-ı Şehzadegân-ı Hazret-i Sultân Muhammed-i Gâzî):Eser, IV. Mehmed’in şehzadeleri Mustafa ve Ahmet için 1675 yılında Edirne’de tertiplenen ve on beş gün süren sünnet düğününü anlatmaktadır.

  3. RifatSûrnâmesi (Gülşen-i Hürremî):1834 yılında Sultan II. Mahmud’un kızı Saliha Sultan ile Halil Rif’at Paşa’nın düğün merasimlerini konu alan bir eserdir.

  4. Esad Sûrnâmesi:Sultan II. Mahmud’un kızı Saliha Sultan ile Halil Rifat Paşa’nın 1834’te gerçekleşen düğünlerini anlatır.

  5. Hızır Sûrnâmesi:II. Mahmut’un şehzadeleri Abdülmecit ve Abdülaziz için 1836 yılında tertiplenen sünnet düğününü konu alır.

  6. Tahsin Sûrnâmesi:Sultan Abdülmecid’in şehzadeleri Mehmet Murat ve Abdülhamit için 1847 yılında tertip edilen sünnet düğününü anlatmaktadır.

Mensur Sûrnâmeler

  1. FerâhîSûrnâmesi: III. Murat’ın şehzadesi III. Mehmet için 1582’de tertip edilen sünnet düğününü anlatmaktadır. Bu konuda yazılan ilk sûrnâme olma özelliğini taşır.

  2. İntizamîSûrnâmesi (Sûrnâme-i Hümâyûn):III. Murat’ın şehzadesi III. Mehmet için 1582’de tertip edilen sünnet düğününü anlatmaktadır.

  3. AbdîSûrnâmesi:IV. Mehmet’in şehzadeleri Mustafa ve Ahmet için 1675

yılındaki Edirne’de tertiplenen sünnet düğünlerini ve IV. Mehmet’in kızı Hatice Sultan ile Musahib Mustafa Paşa’nın düğünlerini konu almaktadır.

  1. VehbîSûrnâmesi:1720 yılında III. Ahmet’in şehzadeleri Süleyman, Mustafa, Mehmet ve Bayezid için düzenlenen sünnet düğünlerini; Sultan II. Mustafa’nın kızları Ayşe Sultan ile İbrahim Paşa’nın ve Emetullah Sultan ile Sirke Osman Paşa’nın düğünlerini anlatır.

  2. Hazin Sûrnâmesi:1720 yılında III. Ahmet’in şehzadeleri Süleyman, Mustafa,

Mehmet ve Bayezit için düzenlenen sünnet düğünleri ile Sultan II. Mustafa’nın kızları Ayşe Sultan ile İbrahim Paşa’nın ve Emetullah Sultan, Sirke Osman Paşa’nın düğünlerini anlatır.

  1. Haşmet Sûrnâmesi (Vilâdetnâme-i HibetullahSultân):Koca Ragıp Paşa’nın emriyle yazılan eser, III. Mustafa’nın kızı Hibetullah Sultan’ın 1759 yılında doğumu üzerine yapılan şenlikleri anlatan mensur bir eserdir.

  2. Melek İbrahim Sûrnâmesi (Vilâdetnâme-i HadîceSultân):I. Abdülhamit’in 1776 yılında doğan kızı Hatice Sultan için yapılan şenlikleri anlatmaktadır.

  3. LebîbSûrnâmesi:II. Mahmut’un emriyle kızı Mihrimah Sultan ile Ferik Mehmet Paşa’nın düğünlerini ve şehzadeAbdülmecit ile Abdüllaziz’in sünnet düğünlerini anlatır.

  4. NâfîSûrnâmesi (Peyâm-ı Sûr):Abdülmecit’in kızları Cemile Sultan ile Mahmut Celalettin Paşa’nın ve Münire Sultan ile İbrahim İlhamî Paşa’nın 1858 yılında yapılan düğün merasimlerini anlatmaktadır.

Türk edebiyatında, yukarıda adları zikredilen sûrnâmeler dışında müellifi bilinmeyen manzum ya da mensur sûrnâmeler de vardır.

b) Şair Bülbülî Kimdir?

Bülbül Çelebi adıyla bilinen şair Bülbülî’in hayatı hakkında bilgiler oldukça sınırlıdır. Müstakimzâde Süleyman Sadeddin, Mecelletü’n-Nisâbfi’n-Nisbive’l-Künâve’l-Elkâb adlı eserinde Bülbül Çelebi'yi “şâir-i Rûmî” olarak tanıtır. Bülbülî’nin bugüne kadar bilinen tek eseri Güzelce Mahmut Paşa Çeşmesi için yazdığı bir manzum tarihtir [5].

Yaptığımız araştırmalar neticesinde el yazması bir mecmuada Bülbülî’nin I. Ahmed için yazdığı terciibent, kaside ve gazel formunda şiirlerine ve yine terciibent nazım şekliyle yazdığı manzum sûrnâmesini tespit etttik. Bülbülî’nin hayatı hakkında tezkirelerde ve kaynak eserlerde herhangi bir bilgiye rastlanmamıştır. Vekâyi-i Ali Paşa adlı eserin bazı manzumelerinde şiir başlıklarında Bülbülî-i Gülşenî adını kullandığından Gülşenî tarikatına mensubiyeti ve Ali Paşa’ya yakınlığı sonucuna ulaşmamız mümkündür.

Bülbülî, Mısır’da yaygın Gülşenî tarikatına mensup bir şairdir. Bülbülî, 1601-1603 yılları arasında Mısır valiliği yapan Yavuz Ali Paşa için kaside, gazel, tarih vs. olmak üzere pek çok şiir yazmıştır. Şiirleri tetkik edilince kendisinin Ali Paşa’ya yakın bir isim olduğu anlaşılmaktadır [6, XVII]. Şairin hayatı ile ilgili bildiklerimiz burada yer verilen bilgilerle sınırlıdır.



Bülbülî’ninSûrnâmesi a) Şekil Özellikleri

Şiir başlığı kaside olarak yazılsa da Bülbülî’ninsûrnâme türünde yazığı şiiri, terciibent nazım şekliyle yazılmıştır. Manzum sûrnâmelerin genellikle mesnevi nazım şekli ya da kaside nazım şekliyle yazıldığı bilinmektedir. Bu yönüyle Bülbülî’ninsûrnâmesi daha önce yazılan manzum sûrnâmelerden farklılık göstermektedir. Bu yönüyle şiir terciibent nazım şekliyle yazılan nadir örneklerden biridir. Toplam yedi bentten oluşan şiir, terciibent nazım şeklinin şekil özelliklerini taşımaktadır. Her bendi sekiz dizeden oluşan ve son iki dizesi nakarat olan şiir aaaaaaaAA, bbbbbbAA, ccccccAA …şeklindemütekerrirkâfiyeleniş özelliği göstermektedir. b) Muhteva



Yedi bentten oluşan şiiri bentler halinde günümüz Türkçesiyle nesre aktarmak gerekirse şiirde anlatılmak isteneni şu şekilde özetleyebiliriz:

  1. Bent: Sultan Ahmed’e Allah yardım etti ve bugün peygamberin sünnetini icrâ ettirdi. Mahşer günü sualden uzak olmak için bir kuluna güzel talihi devlet yıldızı yaptı.Sultan Ahmedşenlik vesilesiyle insanlara nice altın gümüş kesesini saçtı ve zengin ve fakir ayırmaksızın ziyafetler verdi. O padişah, saltanat denizinde (hazinede) devşirilen cevheri, vezirinin başının tâcına mücevher yaptı.

  2. Bent: O padişah kullarını ziyafet için davet etti. Önce vezirler geldiler; sonra şeyhülislam ve kazasker de davete icabet ettiler. Divan hizmetinde olanların her biri gelip usulünce protokolde yerlerini aldılar. Önlerine ziyafetler konuldu ve yemeleri için davet edildiler. O padişah, saltanat denizinde (hazinede) devşirilen cevheri, vezirinin başının tâcına mücevher yaptı.

  3. Bent: Padişahın saltanatında sunulan ziyafetle doydular. Yemek sonrası misk kokulu şerbetler içtiler. Yemek sonrası dualar edildi ve davetliler bu ziyafetle izzet buldular. O padişah icra ettirdiği şenlik ziyafetiyle kullarına övünç elbiseleri giydirdi. Allah, onlar için bu ziyafet merasimini mübarek kılsın.O padişah, saltanat denizinde (hazinede) devşirilen cevheri, vezirinin başının tâcına mücevher yaptı.

  4. Bent: O şenlik gününde keselerle nice sayısız altın ve cevherler geldi; süslü kumaşlar ve elbiselerle saray dolup taştı. Şenliğe gelen herkes hediyelerle zengin oldu. O padişah, saltanat denizinde (hazinede) devşirilen cevheri, vezirinin başının tâcına mücevher yaptı.

  5. Bent: Bir sabah devlet burcundan o şeref güneşi (Sultan I. Ahmed) doğdu ve dünya haklı kederden, sıkıntıdan kurtuldu. Ferahlık veren kös mutluluk müjdesini duyurdu. O gün mehr akdine başlandı. Bir hümâ kuşunu (hanımı) bir şahbaza (padişaha) zevce ettiler. Şeyhülislam hutbesini okuyup baktı. O padişah, saltanat denizinde (hazinede) devşirilen cevheri, vezirinin başının tâcına mücevher yaptı.

  6. Bent: O Padişah, saltanat kasrına devletle çıktı ve sarayda sayısız yeniçeri erlerini topladı. Altın ve gümüş tepsilerle onlara nice altın ve gümüşler saçtı. Saçılan altın ve gümüşü elde etmek için izdiham oluşturan haklı gören padişah bundan büyük bir keyif aldı. O padişah, saltanat denizinde (hazinede) devşirilen cevheri, vezirinin başının tâcına mücevher yaptı.

  7. Bent: Ey Bülbülî, o padişaha sen mütemadiyen dua et ki nimet sahibi Allah sözünü mübarek kıla. Dünya halkı böyle muhtrem/muhteşem bir sevinç, şenlik yaşamadı. Bin yıl dahi geçse bu şenlikte halkın kavuştuğu nimeti tarif edip anlatabilmem mümkün değil. O padişah, saltanat denizinde (hazinede) devşirilen cevheri, vezirinin başının tâcına mücevher yaptı. c) Metin

Kasîde-i BülbülîBerây-ı SultânAhmed Han

[Terci-i Bend]

[fâ‘ilâtünfâ‘ilâtünfâ‘ilâtünfâ‘ilün]

I

OldıSultânAhmed’üñAllâhTe‘âlâyâveri



Kim bugün itdirdiicrâ sünnet-i peygamberi

Olmağıçünrûz-ı mahşerde su’âlinden berî

Bir kulınanecm-i devlet itdi bir nîkahteri

Sarf idüp bu yolda niçekîsesîmile zeri

Toyladı bay u gedâyıbe lidüpni‘metleriẕ

Saltanat bahrinde hâsıl olınan bir gevheri

Kıldı ol şehâsafınuñ gevher-i tâc-ı seri

II

İtdida‘vettoylamağa kulların ol pâdişâ



Geldiler sadr-ı vezâretde olanlar evvelâ

Müfti ile kâzî‘askerler de geldi bâ-safâ

Hıdmet-i dîvânidenlerden kamu bay u gedâ

Yollıyolıncagelüp her biri tutdı anda câ

Kondı nimet öñlerineyimegeoldı salâ

Saltanat bahrinde hâsıl olınan bir gevheri

Kıldı ol şehâsafınuñ gevher-i tâc-ı seri

III


Pâdişâhuñ devletinde yidilerçünni‘meti

Ni‘metüñüstineiçdilermümessek şerbeti

Devşirildi sofralar oldıdu‘â-yı devleti

Anda da‘vetkıldugı kullara idüp ‘izzeti

Her birisine o şehgeydirdifâhir hilati

Hak tapusınamübârek ide bu cem‘iyyeti



Saltanat bahrinde hâsıl olınan bir gevheri Kıldı ol şehâsafınuñ gevher-i tâc-ı seri

IV

Geldi ol gün hem nişân hoş şevketileşânile



Had bilinmezdi cevâhir kısmına iz‘ânile

Bî-‘aded idi gelen altunhodhemyânile

Taşınupdîbâvüzîbâakmişe ‘unvânile

Toptolıoldıserâyesbâb-ı bî-pâyânile

Hep neşânile gelen bay oldılarihsânile

Saltanat bahrinde hâsıl olınan bir gevheri Kıldı ol şehâsafınuñ gevher-i tâc-ı seri

V

Burc-ı devletden şeref mihri çütoğdı bir sabâh



‘Âlemüñ halkına virdi gussavü gamdan felâh

Şâdlıktebşîrinitdidehrekûs-ı irtiyâh

‘Akd-i mehre ol gün içinde olundıiftitâh

Bir hümâyıitdiler bir şâhbâza hem-cenâh

Müfti-i İslâm okuyup hutbesin kıldı nigâh

Saltanat bahrinde hâsıl olınan bir gevheri Kıldı ol şehâsafınuñ gevher-i tâc-ı seri

VI

Devletileçıkdıkasr-ı rif‘ate ol şehriyâr



Yeñiçeri kulların cem‘ itdi anda bî-şümâr

Sîm ü zer tebsîlerilesîm ü zer itdinisâr

Akçe vüaltuniçün olup o dem bî-ihtiyâr

Biri birin kıldılar yağmâ içinde hâksâr

Seyridüpitdisafâ anda o şâh-ı tâcidâr

Saltanat bahrinde hâsıl olınan bir gevheri

Kıldı ol şehâsafınuñ gevher-i tâc-ı seri

VII


Bülbülî eyle du‘â ol pâdişâha dem-be-dem

Kim ide sözinmübârek ol İlâh-ı zü’n-ni‘am

Görmedi halk-ı cihân bir böyle sûr-ı muhterem

Nimetileoldılarbây u gedâ hep muğtenem

Görmedükyokdur bu cem‘iyyetde ol şehden kerem

İdememhakk-ı edâbiñ yıl egervasf eylesem



Saltanat bahrinde hâsıl olınan bir gevheri

Kıldı ol şehâsafınuñ gevher-i tâc-ı seri [7, 35-36 s]

Sonuç

Sûrnâmeler, Osmanlı sarayının ve toplumun belirli günlerdeki hayatını, zevk ve eğlence anlayışını, kıyafetlerini, törenlerini, mûsikîsini, oyun ve eğlence şekillerini, dönemin geleneklerini anlatması bakımından kültür tarihi, sosyoloji ve halk bilimi açısından kaynak değeri taşımaktadır. Yazıldığı devrin kelime, deyim ve terim varlığını, kullanım özelliklerini göstermesi Sûrnâmeleri dil ve edebiyat bakımından da önemli kılmaktadır. Bülbülî’nin terciibent nazım şekliyle kaleme aldığı sûrnâme de bu kabil eserler arasında yer almaktadır. BülbülîSûrnâmesi, diğer müstakil sûrnâmeler kadar hacimli ve ayrıntılı bir eser olmasa da şu ana kadar Sultan Ahmed’in sünnet merasimini anlatan tek eser olması bakımdan belge niteliği taşımaktadır.



Kaynakça

  1. Levend, A. Sırrı (1944). Nabi’nin Surnâmesi. İstanbul : Burhaneddin Matbaası.

  2. Önal, Ahmet (2015). “Payitaht İstanbul’da Osmanlı Merasimleri”. Antik Çağdan XIX. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi (s. 404-449), İstanbul: İSAM.

  3. Arslan, Mehmet (2008). Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri I:

ManzûmSûrnâmeler.İstanbul: Sarayburnu Kitaplığı.

  1. Aynur, Hatice (2009). “Sûrnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 37, s. 565567). İstanbul: TDV.

  2. Aksoyak, İ. Hakkı (2015). “Bülbülî/Bülbül Çelebi”. Eski Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=6665[erişim tarihi: 08.02.2017].

  3. Demirsoy, Soner (2010). Vekâyi-i Ali Paşa (inceleme ve metin). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

  4. Mecmûâ-i Kasâid, Fransa Ulusal Kütüphanesi, El Yazmaları Bölümü, Türk Supplement 1035. (Bibliothèquenationale de France, Départementdesmanuscrits, Supplémentturc 1035).

Arş. Gör. Serdar ŞİMŞEK


Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi

Türkiye

KIRGIZLARDA PİR İNANCI VE KÖPEĞİN PİRİ KUMAYIK

Özet


Günümüz Kırgızlarının inanç dünyasında eski Türk dininin unsurlarını taşıyan ve kısmen İslamî bir renge boyanan oldukça güçlü bir pir inancı mevcuttur.Söz konusu inançta pirler, koruyucu özelliklere sahip olan ve insanlara yardım eden kutsal ruhlar hüviyetine sahiptir. Kırgız Türklerinin inanç dünyasında önemli bir yeri olan pir inancı,sözlü edebiyatlarına da yansımıştır.Özellikle destan, masal, efsane, bata gibi sözlü edebiyat türlerinde pir inancına oldukça sık rastlanmaktadır. Bu bildiride Kırgız Türklerinin pir inancı içinde değerlendirilen köpeğin piri Kumayık, muhtelif yönleriyle incelenmişve Kırgız sözlü edebiyatındaki yansımaları ele alınmaya çalışılmıştır.

ТҮЙІНДЕМЕ


Қырғыздардың сенім дүниесінде көне түркі динінің фактілерін көрсететін және біршама Исламдық реңе бояуланған күшті бір «пір» деген сенім бар.Бұл сенімде пір аталғандар сақтағыш ерекшеліктеріне ие болады да адам баласына жәрдем береді сонымен қоса рухани ерекшеліктерге де ие кісілер болып табылады. Қырғыз түріктерінің сенім дүниесіндегі пір ұғымы олардың ауызеки әдебиеттеріне де саулесін түсірген. Әсіресе дастан, аңыз, бата беру салты тсс.ауызеки әдебиет туындыларында пір туралы сенім жиі кездеседі. Бұл баяндамада Қырғыз түріктерінің пір сенімі шеңберінде бағаланатын және иттің пірі есептелетін Құмайық, түрлі бағыттардан зерттелінген және қырғыз ауызеки әдебиетіндегі бейнелерін қарап шығуға тырысылған.

Giriş

Bilindiği gibi Türklerin tarih sahnesine çıktığı günden itibaren çeşitli kaynaklar aracılığıyla takip edilebilen ve araştırmacılar tarafından Tengricilik, Gök Tanrı, Şamanizm gibi ifadelerle tanımlanan eski Türk inanç sistemi, günümüzde farklı coğrafî sahalarda meskûn olan ve değişik dinleri benimseyen Türk boylarının inanç dünyasını etkilemeye ve şekillendirmeye devam etmektedir. Söz konusu inanç sistemi, kabul edilen yeni dinile tamamen ortadankaybolmamış; aksine eski dinin bazı unsurları yeni dinin kavram ve düşüncesiyle birleşerek hayatiyetini sürdürmüştür. Bugün İslamiyet, Hristiyanlık gibi semavî dinleri kabul eden Türk boylarının inanç dünyasında atalar ve tabiat kültlerine ait kabuller, doğum, evlilik, ölüm gibi geçiş dönemlerinde icra edilen uygulamalar, benimsenen yeni dinin bünyesinde yeni mana ve şekiller kazanmış olsa da hâlâ canlılığını korumaktadır.

Türkistan bölgesinde yaşayanKırgızlar da İslamiyeti kabul etmekle birlikte geleneksel inanç ve değerleriniya olduğu gibi yada İslamî bir renk altında devam ettiren Türk boylarından biridir.Örneğin; Kırgızlarda eski Türk dinindefarklı amaç ve niyetlerle Kökö Teñir, yer-su, atalar ruhu adına kesilen kurbanlar, İslamiyet’in tesiriyle Alda (Allah) ve Kuday (Hüda) adına da kesilmesine rağmen, bazı kurban ritüellerinin İslamiyet ile ilgisinin olmadığı, eski inançların kabullerine göre icra edildiği görülür (Orozobaev, 2011:192). Aynı şekilde eski Türk inanç sisteminde önemli bir yer işgal eden “iye” kavramı, Kırgızların inanç dünyasında “ee” adıyla yaşamaya devam etmiştir.

Eski Türk inancındakoruyucu ve cezalandırıcı hususiyetleri olan ve çoğunlukla insan olarak tasavvur edilen iyeler, tabiattaki her şeyin bir sahibi olduğu düşüncesi etrafında şekillenir.Bu tür bir tasavvurun, dünyanın farklı bölgelerinde yaşayan Türk topluluklarının gelenekselhayatlarında da önemli bir unsur olduğu müşahede edilir. Örneğin; geleneksel dini inanç ve kabullerinigüçlü bir şekilde devam ettiren Altay Türklerinde ateş, iyeli ve kutsal kabul edilir. Dolayısıyla ateşe karşı sergilenecek davranışlarda dikkatli olunması gerekir. Böyle bir dikkat,“ateşe kötü bir şey saçılmaz, ona bıçak, makas gibi sivri uçlu aletler çevrilmez, su ve kan dökülmez” gibi birtakım yasaklamaları da meydana getirir (Dilek, 2007:42).

Kırgız Türklerinde de, dünyadaki canlı cansız bütün varlıklarınbir “ee”si, sahibi olduğuna inanılır. Tıpkı eski Türk dininde olduğu gibi gizli güçlere sahip olan bu ruhanî varlıklar, dağ, su, ağaç, pınar gibi tabiat unsurlarının manevi koruyucuları olarak kabul edilirler. Kırgız Türklerinde aynı “ee”ler gibi koruyucu özelliğe sahip güçlü bir pir inancı damevcuttur.

Kırgız Türklerinde Pir İnancı

Kırgız Türklerinde “ee”ler ile birlikte ele alınan vetıpkıonlar gibi koruyucu özelliğe sahip pir inancı bulunmaktadır.Kırgız araştırmacı Orozobaev’e (2010:65) göre Kırgızlarda yaşayan pir inancı, hem İslamî unsurları hem de geleneksel eski Türk inancına ait unsurları bünyesinde taşır. Ona göre bu kavram, Gök Tanrı inanç sistemindeki iyelerin İslamiyet dönemindeki devamı ile İslam mitolojisinde yer alan bazı peygamberlerin Kırgız geleneksel inanç sistemindeki konumu ve halk inanışlarındaki etkisi olarak görülebilir. Söz konusu pirlerin Kırgız geleneksel inanç sistemindeki eeler ile aralarında birtakım farklar bulunmaktadır. Eeler ve pirler arasındaki en önemli fark, pirlerin kimliği bilinen varlıklar oluşudur. Diğer önemli bir fark da pirlere kutsallık atfetme ve yardım dileme noktasındadır.Kırgızlara göre eeler,pirler kadar kutsal sayılmazlar. Yine aynı şekilde müşkül durumlarda pirlere sığınılıp yardım istenilmesine rağmen eelerden bir yardım beklenilmez.(Orozobaev, 2014:66).

Pir adıyla tanımlanan ve kutsallık atfedilen bu kişiler, çoğu tarihte yaşamış fakat zamanla halk muhayyilesinin tesiriyle efsanevi karakter hüviyetine bürünmüş şahsiyetlerdir. Eski inanç sisteminde yer alan ve farklı kelimelerle ifade edilen bazı pirlerin, İslamlaşma ile birlikte bazı hayvanların hamileri olan Çolpan Ata, Kambar Ata, Oysul Ata, Zeñgi Baba gibi isimlere dönüşmüştür (Orozobaev, 2014:65). Örneğin; Kırgız Türkçesinde “Şaymerden” kelimesi “yiğitlerin hamisi” anlamında kullanılır. Bu kelimenin İslam’ın dört halifesinden biri olan Hz. Ali’nin şah-ı merdan” kelimesinden geldiği açıktır. Cesaret ve kahramanlığın timsali olarak kabul edilen Hz. Ali’nin lakabının Kırgızlarda “yiğitlerin hamisi”, savaşa giden kahramanları düşmanlardan koruyan, müşkül durumlarda onlarayardım eden bir “pir” olduğu kabul edilir (Orozobaev, 2014:66). Fakat bütün pir isimleri İslami dönemde kaybolmamış, eski Türk dininin önemli unsuru olan Umay Ene gibi isimler“çocukların koruyucusu, hamisi” anlamında Kırgız pir inançlarında yaşamaya devam etmiştir (Orozobaev, 2014:71).

Kırgız Türkeri arasında bilinen pirler şu şekildedir: Kambar Ata (atın hamisi), Oysul Ata (devenin hamisi), Çolpon Ata (koyunun hamisi) Zengi Baba (ineğin hamisi), Umay Ene (çocukların hamisi), Şaymerden (yiğidin hamisi), Kayberen (geyiğin hamisi), Baba Dıykan (çiftçilerin hamisi), Böltök (bıldırcının hamisi), Döötü (zanatkarların hamisi) Dönköy

(köstebeğin hamisi), Caltañkara (atın hamisi), Bavakan (atın hamisi), Mañkayın (ayının hamisi), Kumayık (köpeğin hamisi), Buudayık (kuşun hamisi) Sulayman (suyun piri) gibi birçok pir adı geçmektedir. Fakat Bavakan, Mañkayın, Dönköy gibi bazı pir isimleri sadece ağızlarda yaşamakta olup çoğunun adı unutulmuştur. Halk arasında Çolpan Ata, Oysul Ata, Zeñgi Baba, Oysul Ata,Kumayık, Buudayık gibi pirleryaygın bir şekilde bilinmekte veKırgız folklorunda oldukça sık yer alırlar (Orozobaev, 2014:65-66; Mukasov, 2004:328). Kırgız Türklerinin ünlü destan kahramanı Manas da Kırgız halkının koruyucu ruhu, piri olarak kabul görür (Orozobaev, 2014:72).

Köpeğin Piri Kumayık

Kırgız Türkçesinde Kumayık kelimesi “efsanevi köpek, kuş amiri buudayık, it amiri kumayık (atasözü) (Yudahin, 2011:520), ”destanlarda geçen, gördüğünün peşini bırakmayan avcı köpek ve köpeklere verilen isim” olarak açıklanmıştır (Akmataliyev vd.2010:813; Abduldayev ve İsayev, 1969:360).Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlüğünde ise Kumay kelimesi “dağlık yerlerde yaşayan, 125-150 cm. boylarında 8-12 kg. ağırlığında olduğu sanılan iri, yırtıcı ve efsanevi bir kuş hüma”, ikinci anlamı olarak “çok hızlı koşan bir tür tazı” olarak açıklanmıştır.(Koç vd. 2003:333). Kırgız araştırmacı H.Karasayev’egöre Kumayık kelimesi Kırgızcadaki kumay “Hüma, talih kuşu” küçültme ve sevgi bildiren –(X)k isimden isim yapım ekinin meydana gelmiştir (Orozobaev, 2014: 167).

Kırgızların eski inançlarına göre köpeğin piri Kumayık olarak adlandırılır. Kumayık, olağanüstü hususiyetlere sahip yırtıcı bir kuştan doğan, son derece güçlü bir köpek olarak tasvir edilir. Hakkında anlatılan efsanelere göre Kumayık, başı kartal, vücudu arslan gibi olan mitolojik bir kuştan (bazı varyantlarda kök coru denilenakbaba) doğduğu söylenir. Efsaneye göre akbaba ıssız bir yerde yumurtlayıp yavrusunu bırakıp gidermiş. Pek küçük ve güçsüz olan bu yavru, üç gün içinde bir insanla karşılaşırsa, köpeklerin iyisi, hükümdarı (Kumayık) olup, sahibini zenginlik ve bolluğa ulaştıranve pars, kaplan avlayacak kudrete sahip olurmuş. Eğer bu zaman içinde insan tarafından bakılmazsa akbaba veya Balta Cutar gibi yırtıcı kuş olarak kalırmış. Diğer bir kaynağa göre ise, Kumayık adlı köpeği bulan insan, yedi gün boyunca dinlenmedenKumayık’aiyi bir şekilde bakmazsa, köpek kaybolup gidermiş (Kebekova, 2004:548; (Cusupov, İmanalieyev, 2011:317; Zakirov vd. 1973:74).

Köbök Han adlı efsanede ise Kumayık’ın bulunuşu ve yetiştirilmesi şu şekilde anlatılır: Kırk boydan oluşan Türk yurdunun lideri Kökbök han, bir av sırasında yolda bir enik bulur ve eniğe bakması için kardeşi Karlıgaç’averir. Karlıgaç evinden çıkarmadan ağzı ile süt, eliyle et vererek eniğe bakar ve ona “Kumayık“ adını koyar. Kumayık büyüdüğünde kendilerine huzur vermeyen Ak Bugu’yu öldürür (ME, I.Tom:353-354).

Yukarıda verilen Kumayık hakkındaki rivayetler, dünyanın farklı halklarının mitoloji ve efsanelerinde yer alan olağanüstü özelliklere sahip efsanevi kuşlar ile benzerlik gösterdiğini söylemek mümkündür. Özelikle İran mitolojisinde sahibini zenginliğe ve başarıya ulaştırdığına inanılan Hüma kuşunun özellikleri ile Kumayık’ınözellikleri birbirineyakınıdr (ME, I.Tom:353354).

Kırgız efsanelerinden anlaşılacağı üzere Kumayık, olağanüstü bir kuşun yavrusu olarak dünyaya gelen ve gerekli bakım sağlandığı takdirde pars, kaplan gibi vahşi hayvanlarla mücadele edebilen çok güçlü avcı bir köpektir. Fakat Kırgız geleneksel inanç sisteminde ve sözlü edebiyatında kumayık her zaman için köpeklerin sahibi, koruyucusu olarak düşünülmüş, kutsal insanlar grubunda bir tip olarak yer almıştır.Kırgız halk edebiyatında Kumayık çok iyi bir avcı köpek, insanoğlunu tabiattaki korkunç güçlerden, canavarlardan koruyanbir tip olarak tasvir edilmiştir.Örneğin, Celmoguz, Kaf dağından yeryüzüne çıktığında Kumayık yedi günlük mesafeden onun geldiğini bilir ve canavara saldırırmış. Canavar Celmoguz, kumayık köpeği olduğu sürece eve saldırmaya cesaret edemezmiş. Bu şekildeki Kumayık tipi,Kırgızların sihirli masallarında sıklıkla yer alır(Cusupov, İmanalieyev, 2011: 317-318).

Kumayık hakkında anlatılan efsanelerin izleri Kırgızların diğer sözlü edebiyat ürünlerine de yansımıştır. Özellikle epik karakterli eserlerde kahramanın savaşlarında yanında bulunan, ona müşkül durumlarda yardım eden köpeği, sadık bir dostu vasıflarıyla tasvir edilir.

Kırgız Folklorunda Kumayık

Sözlü edebiyat ürünleri, ait oldukları toplumların dini kabul ve değerlerini, kültürel yapısını aksettirirler. Kırgızlarda pir inancı içinde değerlendirilen Baba Dıykan, Oysul Ata, Buudayık gibi unsurlar Kırgız folklorunun farklı türlerinde çeşitli motif ve tip özellikleriyle yer almıştır. Bilhassa destanlarda bu tür unsurlara oldukça sıkça rastlanmaktadır.

Türk sözlü edebiyatında destan, masal gibi tahkiyeye dayalı anlatılarda kahramanın yanındadaima olağanüstü hususiyetlere sahip birtakım kişi ve hayvanların bulunduğu göze çarpar. Kahramanın bir anlamda biyografisi olarak nitelendirilen destanlarda, kahramanın hayatının her safhasında yanında olan, düşmanlarıyla olan mücadelesinde her zamaniçin onu kollayan olağanüstü at, köpek, kuş gibi hayvanlar bulunmaktadır. Tıpkı destan kahramanı gibi olağanüstü özellikler gösteren bu hayvanların, kahramanın en sadık dostu, kırk yiğidiyle birlikte en büyük yardımcıları olduğuifade edilir.Diğer yandan destan kahramanın epik mücadelesinde gerçek bir kahraman sayılabilmesi için tulpar bir ata,sihirli silahlara, savaş elbiselerine ve olağanüstü hususiyetler gösteren hayvanlara sahip olması gerekir. Örneğin; Manas destanında kahraman Manas’ınyanında “Akkula”,“Akşumkar”, “Celmayan”, “Kumayık” gibi olağanüstü hususiyetlere sahip hayvanlar vardır. Manas’ın ölümünden sonra babasının mücadelesini devam ettiren Semetey’in de benzer özelliklere sahip silah, savaş elbisesi ve hayvanlara sahip olduğu görülür.(ME II, 1995:209).

Manas destanında Kumayık’ın bulunuşu, yetiştirilmesi, efsanelerde anlatılanlarla paralellik gösterir. Destanın Sayakbay Karaleyev varyantında kahraman Manas, bir akbabanın doğurduğu henüz gözü açılmamış bir köpek yavrusunu Mediyan denilen çölün Kum-Bulak bölgesinde bulur.Bu köpeği “hiç günah işlememiş bir kadın bakar” düşüncesiyle Temirkan’ın kızı Kanıkey’everir. Kanıkey kendisine emanet edilen Kumayık’ı gündüz dinlenmeden, gece uyumadan “ağzı ile süt, eliyle et vererek”, kırk arşın derinliğindeki yerde büyütür (ME I. 1995:353) Manasçı Bagış Sazanov’a ait varyantta ise Kumayık’ı Manas’ın çorosu Almambet bulur. Almambet yurdundan haber alma niyetiyle sarala atıyla Kum tepesine çıktığında Kök Coru (akbaba) nın bıraktığı Kumayık’ı bulur ve büyütmesi için han kızı Kanıkey’ e verir. Kanıkey genç bir kısrağın bağırsağını salarak Kumayık’a yedi yıl yeraltında bakar. Kumayık büyüdüğünde kahraman Manas ile birlikte türlü maceralara atılır, ona mücadelesinde yardım eder. Manas öldüğünde ise diğer hayvanlar gibi Kumayık da sahibinin mezarının başında yas tutar. Destanın diğer varyantlarında da Kumayık’ın bulunması ve büyümesi benzer şekildedir (ME I. 1995:353).

Manas’ın ölümünden sonra oğlu Semetey’ye miras kalanlardan biri de köpeği Kumayık’tır. Babasının mücadelesini sürdürenSemetey, türlü maceralardan sonra Üç Koşoy adlı yere geldiğinde onu on iki yıldan beri bekleyip duran babasının köpeği Kumayık’ı görür. Semetey, Kumayık’ı görünce babasını görmüş gibi sevinir (ME II.Tom.1995:223).

Kırgızların kence epos (küçük destan) olarak kabul ettiği ve kahramanının kadın olmasıyla benzerlerinden ayrılan kahramanlık destanı Cañıl Mirza’da da Kumayık’a rastlanır. Destanın Moldobasan Musulmankulov varyantında Kumayık, kahraman Cañıl’ın güçlü, hızlı koşan köpeği olarak tasvir edilir. Destanın ilgili epizotunda kahraman Cañıl, bir gün av sırasında yüksek bir tepedepeyda olan buluta dürbünüyle baktığında bir boz akbaba görür. İhtiyarların anlattığı Kumayık adlı köpeği bu akbabanın doğurduğunı hatırlar. Bahadır Cañıl Mirza, yüksek tepede akbabanın uçup gitmesiyle yavru kuşu ak pamuğa sararark evine getirir. Evinde yanından ayrılmadan ve kimselere göstermeden yedi gün özenle bakar. Sekizinci gün olduğunda boynuna muska takar,ustalara boyunluk yaptırır, hocaları çağırıp kurban kestirir. Bir yıl içinde Kumayık çok güçlü bir köpek olur ve bahadır Cañıl’ın düşmanlarıyla olan mücadelesinde yanında yer alır. (Caynakova ve Kaçkınbay, 315-319:2015)

Kırgız halk edebiyatının diğer türlerinde de Kumayık’a rastlanır.“Kuş törösü Buudayık, İt törösü Kumayık”, (Koyçumanov, 2004:134) atasözü Kırgızlardaoldukça yaygındır. Aynı zamanda akınların birbirlerini sınadıkları bilmeceli atışmalarda da Kumayık yer alır.Örneğin;Talım Kız ile Köbök’ün atışmasında Talım kız, Köbök’e şöyle sorar:


……………….......

……………….......

Kaçırganın kaysagan,

Saldırdığını bırakmayan

İttin çoñu bar beken?

Köpeğin büyüğü var mıymış?

Karmaşkanın kutkarbas

Yakaladığını bırakmayan

Kuştun çoñu bar beken?

Kuşların büyüğü var mıymış?

Köbök, Talım Kız’a şu şekilde cevap verir:

………………....... ……………….......



Kaçırganın kaysagan,

Saldırdığını bırakmayan

İttin çoñu Kumayık,

Köpeğin büyüğü Kumayık.

Karmaganın kutkarbas,

Yakaladığını bırakmayan

Kuştun şeri Buudayık. (İbraimov, 1985:284-285)

Kuşun iyisi Buudayık.

Sonuç

Kırgız Türklerinin geleneksel inanç sisteminde güçlü bir şekilde yer alan pir inancı, eski Türk dini unsurlarındaniye kavramının devamı olmakla birliktebazı hayvanhamilerinin İslam dininin getirdiği unsurlar ile yeni bir kimlik kazandığı söylenebilir. Oysul Ata, Zeñgi Ata, Şaymerden gibi pir isimleri, İslamiyet’in tesiriyle meydana gelmiş isimlerdir. Ayrıca pirlerin eelerden en önemli farkı, pirlere kutsallık atfedilmesi ve kimliklerinin bilinmesidir. Söz konusu pirlerden biri de köpeklerin piri, hamisi Kumayık’tır.

Pir inancı içinde değerlendirilen köpeklerin piri Kumayık, efsanelerde yırtıcı bir kuştan doğan veoldukça güçlü bir köpek olarak tasvir edilir. Efsanelerde anlatılan Kumayık’ın özellikleriİran mitolojisindeki Hüma kuşuyla benzerlik gösterir. Efsanevi Hüma kuşunun Kırgız inançlarında yer alan Kumayık adlı efsanevi köpeğin adı ve hikayesininteşekkülüne etkisi olmakla birlikte Kırgız geleneksel pir ve ee inaçlarından ayrı ele alınmaması gerekir.

Kırgız inançlarındaki Kumayık, sözlü edebiyata da aksetmiştir. Kahramanlık destanlarında Kumayık çoğunlukla kahramanın yanında bulunan, ona her türlü mücadelesinde yardım eden, onun en sadık dostlarından biri olarak tasvir edilir.Destanlarda anlatılan Kumayık’ın bulunuşu ve yetiştirilmesi, efsaneler ile parellellik gösterir.



Kaynakça

Abduldayev, E. ve İsayev, D. (1969) Kırgız Tilinin Tüşündörmö Sözdügü, Bişkek Akmataliyev, v.d.(2010), Kırgız Tilinin Sözdügü, Avrasya Press, Bişkek, 2010.

Bayciigitov, Kalıbek, (1985) Kırgız Mifteri, Ulamıştarı cana Legendaları, Frunze.

Cusupov, Keñeş - İmanaliyev, Kanıbek (2011), Kırgızdar, V. Tom, Biyiktik Basması, Bişkek.

Canıl Mirza (2015) (Tüz:AynekCaynakova, Kaçkınbay kızı Aygül), El Adabiyatı Seriyası, IX.

Tom. Avrasiya Press, Bişkek.

Dilek, İbrahim (2007) “Sibirya Türklerinde Ateşle İlgili İnançlar, Törenler ve Bazı Efsaneler” Bilig, Güz, S.43. s.33-54.

İbraimov, Kuttugalı, (1985) Kırgız Tabışmaktarı, İlim basması, Frunze.

Kebekova, Batma (2004) “Mif cana Ulamıştar” Kırgız Adabiyatının Tarıhı, Tom.I, Bişkek. s.533584.

Koyçumanov, Cumaş Ibırayuulu (2004) Makal-Lakaptar, El Adabiyatı Seriyası, Şam Basması, Bişkek.

Manas Enstiklopediyası (1995) I. Tom. Bişkek.

Manas Enstiklopediyası (1995) II. Tom. Bişkek.

Mukasov, Murat (2004) Din Irları” Kırgız Adabiyatının Tarıhı, Tom.I, Bişkek. s.316-350. Orozobaev, Mayrambek (2011) “Kırgızcadaki Pir İnancıyla İlgili Kelimler Üzerine” Bilig, Güz, S5 s.191-202.

Orozobaev, Mayrambek (2014) Kırgızcadaki İslam Öncesi Geleneksel İnanç ve İnanışlarla İlgili Söz Varlığı, TDK Yay. Ankara.

Yudahin, K.K. (2011), Kırgız Sözlüğü (Çev.: Abdullah Taymas),Birleştirilmiş Birinci Baskı, TDK Yay. Ankara.

ҒЫЛЫМИ ПАРАДИГМА МЕН БІЛІМ БЕРУ ПАРАДИГМАСЫНЫҢ

ӨЗГЕРУ ЖАҒДАЙЫ

СЕКЦИЯСЫ

BİLİMSEL PARADİGMA VE EĞİTİM PARADİGMASININ DEĞİŞİMİ PANELİ

Г.Сағидолда


ф.ғ.д., Қазақ тіл білімі кафедрасының профессоры,

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Астана, Қазақстан


ҚАЗІРГІ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ


ҚҰРЫЛЫМЫ: ҮСТЕУ КАТЕГОРИЯСЫ

Қазіргі түркі тілдерінің әр қайсысына арналған зерттеулерде үстеудің сөз табы ретіндегі алатын орны мен атқартын қызметі, лексика-грамматикалық ерекшелігі белгілі бір жүйеге түсті десек те, үстеулердің пайда болуы, қалыптасуы мен даму факторы, тарихи құрамы мен мағыналық құрылымы, өзге сөз таптары единицаларының үстеулер қатарына ауысуы т.б. мәселелер жалпытүркілік тектілдік, ірі тілдік топтараралық мен олардың ішіндегі топшалараралық, я болмаса жекелеген тілдераралық деңгейлерде тереңдеп зерттеуді қажет етеді.Мақалада қазіргі түркі тілдеріндегі үстеулердің құрамдық, тұлғалық және мағыналық ерекшеліктері сипатталып, үстеу сөзжасамы жүйесінде орын алатын ­ ïn/-іn, -la/-le, -ča, -dï/-tï, -tïn/tin, -dïn/-din, -tur/-tür, tïr/-tir -γaru/-gärü, -qaru/-kerü, aru/-erü, -ra тәрізді көнеқосымшалар тарихи дамудың жалпыалтайлық, жалпытүркілік, көнетүркілік деңгейлерінде қарастырылады.

Үстеу – қимылдың алуан түрлі белгілерін, күй-жайын немесе сапаның дәрежесін білдіретін грамматикалық категория. Қимылдың белгісі мен заттың сынының белгісін білдіруі, сөйлем ішінде пысықтауыш, кейде анықтауыш функциясында жұмсалуы үстеуге тән категориялық белгілер болып саналады. Басқаша айтқанда, үстеу сөз табын өзге сөз таптарынан даралап тұратын лексика-семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілері бар. Олар: а) лексика- семантикалық қасиеті – сөздердің мағыналық топтарымен айқындалады (мекендік, мезгілдік, қимыл-сын, себеп, мақсат т.б.); ә) морфологиялық ерекшелігі – түрленбейтіндігі немесе аз өзгеретіндігі, арнайы сөз жасаушы формаларының бар болуы және сөз таптарының барлығымен сөзжасамдық қатынасқа түсуі; б) үстеулердің синтаксистік белгісі – біріншіден, сөйлемдегі қызметі, екіншіден, синтаксистік байланыс формасы яғни, белгілі бір сөз таптарымен байланысу қабілеті.

Қазіргі түркі тілдерінің әр қайсысына арналған зерттеулерде үстеудің сөз табы ретіндегі алатын орны мен атқартын қызметі, лексика-грамматикалық ерекшелігі белгілі бір жүйеге түсті десек те, үстеулердің пайда болуы, қалыптасуы мен даму факторы, тарихи құрамы мен мағыналық құрылымы, өзге сөз таптары единицаларының үстеулер қатарына ауысуы т.б. мәселелер жалпытүркілік тектілдік, ірі тілдік топтараралық мен олардың ішіндегі топшалараралық, я болмаса жекелеген тілдераралық деңгейлерде тереңдеп зерттеуді қажет етеді.

Қазіргі түркі тілдерінде үстеу морфологиялық тұрғыдан жіктелмейтін бастапқы және туынды, яғни қосымшалы және күрделі (соңғысына күрделі, қос және жиі қайталама үстеулер) болып жіктеледі. Қосымшалы үстеулерге есімнің «септік» тұлғасы және көсемшеге генетикалық тұрғыдан барып тірелетін сөзжасамдық модельдер бойынша жасалған үстеулерді жатқызуға болады 1, 256. Бұл жіктелім жекелеген түркі тілдеріндегі үстеулердің морфологиялық құрылымына қатысты зерттеулерде басшылыққа алынатыны байқалады. Мәселен, қазақ тілінде үстеулер морфологиялық құрылымы жағынан негізгі үстеулер, туынды үстеулер және күрделі үстеулер болып үшке бөлінетін болса2, 545, түрік тілінде үстеулерді негізгі, туынды, күрделі үстеулер деп жіктеу, бұған қоса үстеулердің сөз тіркесі түріндегі, сөйлем құрылымды деген түрлерін көрсету орын алады 3, 455.А.Н. Кононов көне түркі ескерткіштері тіліндегі үстеулердің сөзжасамдық жүйесінің төрт түрлі амалын көрсетеді: 1) арнайы аффикстер жалғану арқылы; 2) септік жалғаулары және көсемшенің жұрнақтары арқылы; 3) екі не онан көп сөздердің өзара кірігуі негізінде; 4) адвербиализация үдерісінің нәтижесінде 4, 135-142. Бұл амалдар қазіргі түркі тілдеріндегі үстеу сөзжасамы жүйесінде бастапқы-негізгі, туынды болып келетін құрылымдық моделдерде көрініс береді.

Негізгі үстеулерге морфемалық құрамы жағынан бөлшектенбейтін, сіріленген біртұтас бірлік болып қалыптасқан сөздер жатады. Мысалы: қазақ тілінде әрең, енді, қазір, ерте, кеш, үнемі, жылдам, ақырын, жаңа, ылғи, тым, аса, өте, әрі, бері, төмен т.б.; түрік тілінде: artık«енді, ендігәрі», bazen«кейде», çabuk«тез», esasen«негізінде», geri«кері», gene«қайта, қайтадан», hala«әлі», hemen«тез», hiç«еш», önce«алдымен», şimdi«енді», yalnız«тек» т.б.

Туынды үстеулерарнайы қосымшалар арқылы жасалады. Туынды үстеулер қатарында септік жалғауларының көнеленуі нәтижесінде үстеуге ауысқан сөздер де кездеседі. Есімге жалғанған септік жалғауларының түбірге кірігіп, «сіріленуі», «көнеленуі» арқылы жасалған туынды үстеулер қазақ тілінде де, түрік тілінде де орын алады. Мысалы: қазақ тілінде барыс септігінің -ial-ге, -қal-ке жалғаулары (басқа, артқа, бірге, кешке, әзірге т.б.), жатыс септігінің -dal-де жалғаулары (алда, жаңада, лезде, түнде, күнде, баяғыда т.б.), шығыс септігінің -nan/-nen, -dan/-den, -man/-тен жалғаулары (кеңінен, басынан, әуелден, кенеттен, шетінен т.б.), көмектес септігінің –мen/-nen жылғаулары (шынымен, кезекпен, ретімен т.б. ) үстеулер құрамында кездеседі. Ал түрік тіліндебарыс септігінің көнеленуі boşa«босқа», boşuna«бостан-босқа», öylesine«жай әншейін», inadına«қасақана», жатыс септігі аrada«арада», ikide bir «екіде бір, қайта қайта», birde«бірде» т.б., шығыс септігі birden«бірден», eskiden«бұрыннан», erkenden«ертеректен», çoktan«көптен», birazdan«біраздан», көмектес септігі vaktiyle«уақытымен», hızla«жылдам», zamanla«уақытымен» тәрізді туынды үстеулер құрамында кездеседі. Мұның сыртында түрік тілінде көптік жалғау мен ІІІ жақ тәуелдік жалғауының жалғануы арқылы да үстеуге айналған сөздер баршылық: sabahları«таңертігісін», geceleri«түнгісін», pazarları«жексенбі күндері», yazları«жазғытұрым», kışları«қыс күндері».

Туынды үстеулер қазақ тілінде -ша, -ше (адамша, оларша, биылғыша, қысқаша),

-лай/-лей/- дай/-дей/-тай/-тей (жібектей, шыбықтай, жастай, осылай), -дайыні -дейіні -тайын/ -тейін (бөрідейін, жорғадайын), -шалық/ -шелік (осыншалық, мұншалық, соншалық), -қары/ -кері (ішкері, тысқары, сыртқары), -ын/-ін, -сын/-сін (астыртын, үстіртін, ертеңгісін, кеш- кісін), -лап/-леп/ -дап/-деп/ -тап/ -теп (апталап, жылдап,) -шылап/- шілеп (қонақшылап, қайыншылап) қосымшаларының қатысуымен 5, 339, ал түрік тілінде -ca/-ce, ça/-çe(doğruca«тікелей, турасынан», beraberce«бірге», açıkça«айқын, ашық түрде», günlerce«көп күндер бойы»), -ra/-re, -arı/-eri(sonra«кейін, соң», taşra«сырт», içeri«ішкері», dışarı«тысқары»), -ın/-in/un/-ün(ilkin«әуелі, алдымен», yayan«жаяулап», ansızın«күтпеген жерден»), -lık/-lik/ -luk/-lük(şimdilik«әзірше», bir aralık«бір кезде»), -cak/ -cek(çabucak«тезірек, тездетіп», demincek«жаңа ғана»), -ar/-er(teker teker«бір-бірден», birer birer«бір-бірлеп», üçer üçer«үш-үштен»), -leyin(sabahleyin«таңғысын», öğleyin«түскісін», akşamleyin «кешқұрым», geceleyin«түнгісін») жұрнақтары арқылы жасалады 3, 455.

Чуваш тіліндегі мезгіл мәндіsәrle «түнде» ˂ sәr «түн», xәlle «қыста» ˂ xәl «қыс», kunla ˂ kun «күнде» және мағынасында салыстыру-ұқсастыру реңкі орын алатын ačalla «балаша», kajәkla «құсша», saralla «жалаң аяқ» тәрізді үстеулер құрамындағы-la/-le қосымшасы башқұрт, қарашай-балқар,татар, қарайым тілдеріндегі -laj/-lej (башқ. balalaj «балаша», ajәwδaj «аюша», kŏštaj «құсша»; қарашай-балқ. malkarlïlaj «балқарша», «балқардай», axčalaj «ақшалай», қарайым. čipčïxlej «құсша», otlaj «отша», tünlej «түнде», tanbïlarï vaxilej «таңғы мезгілде»), құмық тіліндегі -lajin/-lejin құрамындағы -laj-/-lej(құм.almalajin «алма секілді»), оңтүстік-батыс тобы тілдеріндегі -lajïn/-lejin (түрік. gejelejin «түнде», түркім. waktlajïn«уақытша») қосымшаларымен мағыналық тұрғыдан жақын болып келеді. Чуваш тілінде -laša сияқты кейбір қосымшалар үстеу мәнді жаңа құрылымдар жасауға қатысады және олардың жарыспалы-сәйкестіктер қатарын татар, башқұрт, өзбек т.б. тілдерде -lap қосымшалы үстеулер құрайды: чув. parlasa «жұбымен», тат. parlap,čәnlasa «дұрысы», «шынымен», тат. čәnlap «дұрысы», «ақиқатында» т.б. Кеңістікке қатысты барыс, жатыс және шығыс септік тұлғаларының süle «жоғары», sülte «жоғарыда», šala «ішке», šalta «ішінде», šalton «іштен», kaššine «кешке», kasine «түнде», vismin «бүрсігүні», irššine «ертемен», malašne «алға», kasalla «кешке қарай» т.б. мезгіл, орын-мекен мәнді үстеу құрамында келіп, «лексикализациялануы» басқа да түркі тілдеріне тән 6, 114.

Түркі тілдерінің ішінде «ең көне тіл» саналатын чуваш тілінде үстеулердің бір бөлігі, әзірше, морфологиялық талдауға көнбейді, екінші бөлігінде есімдердің кеңістік мәнді барыс, жатыс және шығыс септік тұлғаларының «сіріленуі» көрініс береді»  дей келіп, Л.С.Левитская чуваш тілінде үстеулер құрамында «сіріленген» -ȝn/-әn қосымшасы шығу тегі жағынан көне көмектес (инструменталдық) септіктің -ïn/-іn қосымшасына келіп тірелетінін айтады ( Салыст.: түрік. jazïn «жазда», kïsïn «қыста», ilkin «алдымен», ičin ičin «ішімен», «құпия»; қараим. küzün «күзде», jazbasïn «көктемде» т.б.; башқ. әsәnәn «ақиқатында», kәsәn «қыста»)6, 116.

Көп жағдайда түркі тілдерінде туынды үстеулер жасайтын ­ ïn/-іn,-la/-le, -ča, -dï/-tï, -tïn/-tin, -dïn/-din, -tur/-tür, tïr/-tir -γaru/-gärü, -qaru/-kerü, aru/-erü, -ra тәрізді жалпытүркілік форманттар алтай тілдеріне ортақ қосымшалар тұрғысынан түсіндіріледі 1, 259-261.

Мәселен, салыстыру-ұқсату және мезгіл (шектеу) мәнді мәнді -ča қосымшалы türkče«түркіше» үстеуі ХІ ғ. түркі жазба мұралары тілінде, есімді және есімдікті негіздерге жалғанған -ča көне түркі ескерткіштері мәтінінде кездеседі: qanïn, subča jügürti, söŋükün, taγča jatdï «сенің қаның суша ақты, сенің сүйегің тауша үйілді», anca saqïntïm «осынша сағындым» 1, 162.В. Котвич -ča қосымшасының шығу тегін čaγ«уақыт, өлшем» (салыс.: қаз. šaq «кез, уақыт», моңғ. tsag «кез, шақ, уақыт, мезгіл») сөзімен байланыстыратын болса7, 191, Г. Рамстедт -ča қосымшасының теңестіруші мағынасы бастапқы болды, ал салыстырмалы (эквативтік) мағына сол бастапқы мағынадан туындады деп біледі 8, 52.

-la қосымшалыүстеулер көне түркі тілінде сирек те болса кездеседі: körklä «ғажап», qurla «рет», tünlä «түнде». Осы үлгімен жасалған үстеулер қатарына осм.түрік. öjlä «түсте», көне түрк. čïnla «шын», әзерб. danla «таңертеу, ертең», қарайм. jaŋla, janla «қазір ғана, жақында», құмық. taŋala «ертең», ноғ. кітаби. taŋla «ертең»,шағ. taŋla «ертең» сөздерін жатқызуға болады. -la/-le қосымшаларын В. Банг құралдық-адвербиалдық мағыналы аффикс деп те, сонымен бірге есім және ile «мен» демеулігінен тұратын qurla типтес үстеулерге қатысы болуы да мүмкін екенін ескертеді. В. Котвич ile сөзін i+le тұлғаларына ажыратып, -le қосымшасынкөмектес-біргелік септігінің көрсеткіші деп деп санайды 1, 267.-la аффиксінің алтайлық параллельдері анықталмағанымен, түркі тілдерінде үстеу құрамында кездесетін –la жұрнағының моңғол тіліндегі көмектес септіктің –luγa (>-lā>-la-) қосымшасымен байланысы болуы мүмкін екеніне моңғолтанушылар да мән береді 7, 322; 9,17; 8, 47.

Көне түркі ескерткіштері тілінде amtï «енді», qatïγdï «берік», ädgüti «жақсы»тәрізді үстеулер құрамындакөрініс беретін -dï/-tï қосымшасы қазіргі түркі тілдерінен тофалар тілінде (qahtïγdï «берік», ehkidi «жақсы») және саха тіліндегі үстеу қосымшасы tïq/-tik құрамында (uhunnuq «ұзақ», d» ollōxtuq «бақытты») сақталуы мүмкін 10, 249250.Туынды үстеулер жасайтын -dï/-tï қосымшаларын А.Габэн öŋdürti «шығыста», taštïrtï «тысқары» тәрізді көне түркілік үстеулердегі -ti қосымшасымен 11, 165, К. Менгес -dï/-tï қосымшаларын тұңғыстық көмектес септігінің, оның ішінде эвенкилік –t қосымшасымен жақындастырады 12, 115.

Э.В. Севортян көне түрк., хак., тув., am, қырғ., алт. em, еск.-түр. im «енді, қазір» қазіргі түркі тілдерінің көпшілігінде indi/imdi/emdi және т.б. туынды үстеу құрамына кіретінін және мұнда алтайлық жарыспалы-сәйкестіктер қатары орын алатынын көрсетеді 13, 357.

Күрделі үстеулер кем дегенде екі немесе онан көп сөздердің бірігуі, қосарлануы және тіркесуі арқылы жасалады: қаз. бүгін, биыл, ендігәрі, анда-санда, күнде-күнде, оқтатекте, алдын ала,күні бүгінала жаздай, қас пен көздің арасындат.б.; түрік.:gece olsun gündüz olsun «күндіз түні», giderayak «кетіп бара жатқанда», yüzükoyun«етпетінен», kaşla göz arasında «қас пен көздің арасында», yan yana«бірге», bir solukta «бір демде», akşam üstü»кешқұрым, кешке қарай» т.б.

Түркі тілдеріндегі үстеулерді мағыналық тұрғыдан сапалық және пысықтауыштық деп екі топқа бөліп, әрекеттің сын-бейнесіне, сан-мөлшеріне қатысты үстеулерді сапалық, ал мезгіл, мекен, себеп-салдар, мақсат мәнді үстеулерді пысықтауыштық топта қарастыру 1, 257 жекелеген түркі тілдерінде үстеулерді мағынасына қарай мезгіл, мекен, мөлшерөлшем, сын-бейне, күшейту, мақсат, себеп- салдар, топтау үстеулері т.б. деп іштей жіктеуде негізге алынатыны байқалады.

Түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасына қатысты зерттеулерде бастапқы түбір үстеулердің сапалық тобына мөлшер мәнді адвербиалдық бірқатар сөздер (keδ «өте», az «аз», köp «көп», čok «көп», jana«тағы» т.б.), ал пысықтауыш тобына мезгіл мәнді жалпытүркілік, тіптен арғытүркілік ретінде қарастыруға болатын am, äm, «енді, қазір», er «ерте», keč «кеш», baja«әлгіде» т.б. үстеулер енетіні атап көрсетіледі 1, 259.Бұлардың шығу тегі туралы пікірлер де әрқилы болып келеді. Кейбіреулерінің генезисі таза түркілік, қайсы біреулері түркі-моңғолдық, енді бірі жалпыалтайлық деңгейде қарастырылады. Мәселен, қазіргі түркі тілдерінде мезгіл мәнді көптеген туынды үстеулердің жасалуына негіз болатын болатын ēr және kēčтүбір-негіздер түркі тілдері аралық деңгейде салыстырылатын болса (*ēr : түркім. i:r, чув. ir, өзб. диал. ēr, түр. er «ерте, ерте таңертең»13, 369-370; *kēč:түркім. gi:č, аз. geǯ, құм. geč, қаз. keš «кеш», чув. kas «кешке», көн.түрк. keč «ұзақ, кеш», салыс. көн.-түрк. keč- «кешігу, кідіру») 13, 51), түркілік *pek/ bik«өте, тым, берік» моңғол тіліндегі bök«күшті, берік, мықты» сөзімен (түрік. pek «өте, тым, берік, тұрақты», көне түрк., қар., гаг. bek«күшті, мықты, өте», тат. bik«өте, ең», қырғ. bek«мықты, өте», сюг. pïq«күш», әдетте моңғол тіліндегі beki«күшті, берік, мықты өте», ал түркілік бастапқы үстеу āzмоңғолдық aria«әрең», тұңғыс-маньчжур тілдеріндегі arakūkan«баяу, азғана» сөздерімен салыстырылып, алтайлық жарыспалысәйкестіктер қатарында айқындалады 1, 259: түрікм. āz «аз» түр., аз., қырғ., ноғ., көн.түрк. az, алт., хақ., тув., as, башқ., äδ, тат. äz, бұлғ. *ar>мар. or/ur ~ моңғ. aria «әрең», арғымоңғ. *aria ~ эвенк. arakūkan «баяу, азғана», arba«судың төменгі деңгейі» ~ көне түрк. az«аз» т.б.

Семантикалық топ саны үстеу категориясының зерттелуіне байланысты бір тілдің өзінде әртүрлі көрсетілуі мүмкін. Айталық, қазақ тіліндегі үстеулерді мағыналық жақтан А.Байтұрсынов: «нықтаулық, сынаулық, өлшеулік, мезгілдік, мекендік» 14, 256деп беске, Ғ. Әбуханов: «мезгіл, мекен, бейнелік (сын-қимыл), мөлшерлік, күшейткіш үстеулер 15, 167деп беске, А. Ысқақов: «мезгіл, мекен, мөлшер, сын (бейне), күшейту (ұлғайту), мақсат, себеп-салдар, топтау үстеулері» 5, 341деп сегізге бөлетін болса, түрік тіліндегі үстеулерді З. Коркмаз мағыналық тұрғыдан: «мезгіл, мекен-бағыт, бейнелік, мөлшер, сұрау үстеулері» деп беске 3, 453, М.Эргин: «мекен, мезгіл, бейнелік, мөлшер үстеулері» деген төртке бөледі 16, 259, К.М Мусаев қарайым тілінде үстеулердің мезгіл, мекен, қимылсын, бағыт-бағдар, күшейткіш үстеулер деген мағыналық топтарын көрсетеді 17.

Үстеулер лексика-семантикалық тұрғыдан түркі тілдерінің әр қайсысында сол тілдің дербес тілдік ерекшелігіне сай әртүрлі болып жіктелетініне қарамастан, мекен, мезгіл, сын-бейне, мөлшер үстеулері түркі тілдерінің барлығында үстеулердің негізгі мағыналық топтары ретінде көрсетіледі. Үстеулердің тұлғалық өзгерістерге ұшырауы белгілі контексте, коммуникативтік қызмет өрісінде ғана кездеседі. Түркі тілдерінде үстеу шырай жұрнақтарын, көптік жалғауын қабылдайды, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулар арқылы түрленеді. Шырай тұлғалары үстеулердің түрлену жүйесін көрсетпейді. Ол бар болғаны үстеудің кейбір мағыналық топтарын тұлғалық өзгеріске ұшыратып, сол арқылы семантикасына әсер етіп, сөйлемде түрлі қызмет атқаруына ықпал жасайды. Түркі

тілдерінде туынды үстеулер жасауға қабілетті­ ïn/-іn,-la/-le, -ča, -dï/-tï, -tïn/-tin, -dïn/-din, -tur/-tür, tïr/-tir -γaru/-gärü, -qaru/-kerü, aru/-erü, -ra тәрізді жалпытүркілік форманттарды алтай тілдеріне ортақ қосымшалар қатарында қарастыруға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер:


  1. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. – М., 1988.

  2. 2.Қазақ грамматикасы. – Астана: Астана полиграфия, 2002.

  3. Korkmaz Z. Türkiye Türkçesi Grameri. Şekilbilgisi. – Ankara: TDK Yay, 2003.

  4. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (ҮІІ-ІХ вв.). – Л.:Наука,1980.

  5. Ысқақов A.Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ана тілі, 1991.

  6. Левитская Л.С. Историческая морфология чувашского языка. – М., 1976.- 7. Котвич В. Исследования по алтайским языкам. – М., 1962.

  1. Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознание: Морфология. – М., 1957.

  2. Санжеев Г.Д. Сравнительная грамматика монгольских языков. – М., 1953.

  3. Рассадин В.И. Морфология тофаларского языка в сравнительном освещении. – М., 1978.

  4. Gabain A.Altturkische Grammatik. – Leipzig, 1950.

  5. Menges K.H. Turkic Languages and Peopls: An Introduction to Turkic Studies / K.H. Menges. Wiesbaden, 1968.

  6. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: (Общетюркские и межтюркские основы на гласные). – М., 1974.

  7. Байтүрсынов А.Тілтағылымы. – Алматы: Анатілі, 1992.

  8. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. – Алматы, 1982.

  9. Ergin M. Turk DilBilgisi. – İstanbul: BayrakYayinlari, 1999.

  10. Мусаев К.М. Синтаксис караимского языка. – М., 2003.

Ескеева Мағрипа


ф.ғ.д., Қазақ тіл білімі кафедрасының профессоры,

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Астана, Қазақстан

ҮІІ-ІХ ғғ. түркі жазба ескерткіштері тілін зерттеу нәтижелері - көне түркілер тілін антропоөзектік бағытта зерттеудің базалық негізі

Барлық гуманитарлық-қоғамдық пәндер тәрізді тіл білімі де өз бастауын философия ғылымының аясындағы ағымдардан алғаны белгілі. Лингвистикадағы дәстүрлі құрылымдық бағыт пен танымдық-антропологиялық бағыттың қалыптасуы да философия ғылымының структурализм және антропологизм бағыттарының аясында айтылған тіл туралы тұжырымдар мен пікірлерден, гипотезалық ойлардан өрбиді.

ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында гуманитарлық ғылым салаларында (лингвистика, психология, фольклористика, әдебиеттану, этнология, эстетика т.б.) құрылымдық әдісті, модельдеуді, семиотикалық элементтерді, математикалық әдістерді қолдануға байланысты қалыптасқан структурализм мәдениетті таңбалар жүйесінің (тіл, ғылым, әдебиет, өнер, мифология, сән, жарнама т.б.) жиынтығы ретінде қарастырды [1,

1283 б.].

Тілдік құрылымның ерекшеліктерін зерттеуде формула тәрізді нақты тілдік модельдерді қолданған структуралық лингвистиканың әдіс-тәсілдері тілдің танымдық қырларын терең аша алмағанымен, интралингвистикалық заңдылықтарды анықтауда үлкен нәтижелерге жетті. «Кеңестік түркітануда да структуралық лингвистиканың қағидалары мен методологиялық негіздерін басшылыққа алған зерттеулер үлкен нәтиже берді. Түркі тілдерінің фонологиялық жүйесі, морфологиялық құрылымы, синтаксистік конструкциясы, лексикалық құрамы, бір тіл ішінде де, салыстырмалы, салғастырмалы негізде де жан-жақты зерттеліп, әрбір тілдің өзіндік ерекшеліктері мен даму жолы ғылыми талдауға түсті» [2, 257 б.]. ҮІІ-ІХ ғасырларда жазылған көне түркі мұралары - Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тілінің кең ауқымда зерттелуі де құрылымдық бағытта болды.

Көне түркі жазба мұралары Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткіштері тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық ерекшеліктерін зерттеу ХХ ғасырдың алғашқы жылдарынан басталады. Түркі мұраларын тілдік тұрғыдан зерттеу алғашқы жылдары В.В.Радловтың және оның шәкірттерінің тарапынан жүзеге асырылды. 1909-1912 жылдары В.В.Радловтың «Күлтегін», «Білге қаған», «Тониқук» ескерткіштерінің фонетикалық жүйесі, лексикасы, әр ескерткішке тән диалектілік ерекшеліктер жайлы айтқан пікірлері кейінгі зерттеушілердің еңбектеріне негіз болды [3, 11 б.].

ХХ ғасырдың орта шенінде Орхон-Енисей және Талас ескерткіштері тілін зерттеумен С.Е.Малов айналысты. Ғалым осы бағытта бірнеше көлемді монографиялар жазды. С.Е.Малов өз еңбектерінде көне түркі тілінің фонетикалық жүйесіндегі дауысты дыбыстардың қолданысы, дауыссыз дыбыстардың қолданысы, морфологиялық құрылымындағы сөз тудырушы қосымшалар мен грамматикалық форма тудырушы қосымшалардың ерекшеліктері, сөз таптарының бір-бірінен айқын жіктелісі, лексикадағы тұлғалық өзгерістер туралы пікірлерін білдірді [4, 62 б.; 5; 6 , 5-7 б.;].

И.А.Батмановтың және оның шәкірттерінің еңбектері Енисей, Орхон, Талас ескерткіштері тіліндегі дауысты, дауыссыз дыбыстардың қолданыс ерекшеліктерін, комбинаторлық өзгерістерін, сөздердің тұлғалық өзгерістерін талдауға, сөз таптары мен олардың жасалу жолдарын, көптік, тәуелдік, жіктік, септік жалғауларының жасалу жолдарын анықтауға, ескерткіштер тілінің сөздіктерін жасауға арналды [7; 33; 34].

Э.Р.Тенишев ескерткіштер тіліндегі диалектілік ерекшеліктерді қазіргі түркі тілдерінің өзіндік ерекшеліктерімен салыстыра отырып, көне түркі жазба ескерткіштерінің тілін оғыз, ұйғыр, қырғыз, қыпшақ басқа да көне түркі тайпаларының бәріне ортақ тіл ретінде қарастырады. Сондай-ақ түркі қағанаттары құрамындағы әр тайпаның өзіндік ерекшеліктері бар екенін көрсетеді. Ғалымның пікірінше оғыздар мен қыпшақтар j – тiлінде, ұйғырлар d – тiлінде, қырғыздар z – тiлінде сөйлеген [8,165 б.].

Орхон-Енисей ескерткіштері тілінің синтаксистік құрылысының жалпы түркілік сипатымен қатар өзіндік ерекшеліктерінің айқындалуы В.М.Насиловтың еңбектерінен басталады. Зерттеуші сөйлем құрылысын, сөздердің байланысу тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктерін, сөз тіркестерінің жасалуын, сөйлем мүшелерінің орын тәртібін қазіргі түркі тілдері деректерімен салыстыра отырып қарастырады [9].

Көне түркі жазба ескерткіштері тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық жүйесін кешенді түрде зерттеген ғалым А.Н. Кононовтың еңбектерінде Орхон, Енисей жазбаларының тіліндегі дыбыс жүйесінің жіктелуі, олардың артикуляциялық жасалу жолы, буын түрлері, сөзжасам жүйесі, түбір және қосымша морфемалар, сөздердің көпмағыналылығы, сөз таптарының қызметтері т.б.мәселелер жан-жақты талданады [10].

Н.А.Баскаков ескерткіштер тіліндегі диалектілік жіктелістерге ерекше мән береді. Ғалым Орхон, Енисей жазбаларының тіліндегі басым белгілер көне оғыз, көне қырғыз, көне ұйғыр тiлдерiне тән деп санайды [11, 165-166 б.].

Сол сияқты Орхон, Енисей және Талас түркі жазба ескерткіштерінің тілін зерттеумен әр жылдары В. Г.Кондратьев, А.А. Раджабов, К.А. Аширалиев, М.А.Ахметов, М.Махматкулов, И. Н. Шервашидзе, А. А. Кулиев, Г.Г.Левин сынды ғалымдар айналысты. Аталған зерттеушілердің еңбектері кеңестік түркітану ғылымындағы түркі руникалық жазба ескерткіштерінің тілін зерттеудің теориялықметодологиялық іргетасы болып табылады.

Қазақ тіл біліміндегі көне түркі тілі туралы алғашқы пікірлерді С.Аманжоловтың еңбектерінен кездестіреміз. Ескерткіштер тіліндегі диалектілік ерекшеліктер жөніндегі даулы мәселе туралы ғалым «жазба ескерткіштер шын мәнінде көптеген түркі тайпаларының ортақ тілі болған, сондай-ақ көне түркі тілінде кейбір диалектілік өзгешеліктердің орын алғанын теріске шығармаймын» деген көзқарасын білдіреді. Ғалым өз көзқарасын ескерткіштер тілінің деректерін мысалға келтіре отырып, дәйектеп береді. [12, 131-133 б.].

ХХ ғасырдың елуінші жылдарының соңғы кездерінен бастап қазақ тіл білімінде Орхон, Енисей, Талас ескерткіштерінің тілін арнайы зерттеу қолға алынды, көне түркі мұраларының тілі бойынша диссертациялар қорғала бастады. 1959 жылы «Тоникуқ ескерткішінің тілі және қазіргі кейбір түркі тілдеріне қатысы» тақырыбында, 1963 жылы А.С.Аманжолов «Көне түркі жазба ескерткіштер тіліндегі етістікті меңгеру» тақырыбында, 1964 жылы Е.Ағыманов «Көне түркі жазбалары тіліндегі есім-атрибутивті сөз тіркестері» тақырыбында, 1968 жылы А.Есенқұлов «Көне түркі жазбаларындағы сөз тудырушы жұрнақтар» тақырыбында кандидаттық диссертация, 1974 жылы Ғ.Айдаров «Орхон-Енисей және Талас көне түркі жазба ескерткіштері тілінің лексикасы» тақырыбында, 1975 жылы А.С.Аманжолов «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тарихы бойынша материалдар және зерттеулер» тақырыбында докторлық диссертация қорғады.

Бұл зерттеулердің бәрі де монография түрінде жарияланды.

Ә.Құрышжанов пен М.Томановтың 1964 жылы жазылған «Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің зерттелу тарихы мен грамматикалық очерктері» еңбектерінде де көне түркі руникалық ескерткіштерінің сол кезеңге дейінгі зерттелу тарихына сипаттама беріліп, ескерткіштер тілінің фонетикалық, лексика-грамматикалық, синтаксистік құрылымы ішінара қазақ тілімен салыстырыла отырып талданады.

Ғ.Айдаровтың VІІ-VІІІ ғасыр көне түркі ескерткіштерінің тілін зерттеуге арналған

«Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» (А., 1986), «Орхон ескерткіштерінің тексі» (А., 1990), «Күлтегін ескерткіші» (А., 1995), «Тоникуқ ескерткішінің (VІІІ ғасыр) тілі» (А., 2000) т.б. тәрізді қазақ тілінде жарияланған монографиялық еңбектері мен оқу құралдары, мақалалары көне түркі мұраларын қазақ тілімен салыстыра қарастырудың мүмкіндігін кеңейте түсті. Зерттеуші көне түркі жазба ескерткіштері тілінің фонетикалық, лексикаграмматикалық құрылымына толық талдаулар жасаумен қатар, көне түркілерге қатысты тарихи оқиғалар мен олардың әлеуметтік тұрмысына, қағандардың елбилеушілік қызметіне, топонимдер мен антропонимдерге қатысты мәліметтерді де саралап беріп отырады [13,4-7 б.; 14,39-49 б.]

А.С.Аманжолов руникалық көне түркі жазба ескерткіштері тілінде кездесетін кейбір фонетикалық, морфологиялық өзгешеліктерді түрлі тайпалық диалектілердің ықпалына ғана байланысты емес, түркі қағанатындағы негізі диалектінің даму динамикасына да байланысты болғанын көрсете отырып, «Разнообразные ранние диалектные напластования, локальная и хронологическая неоднородность памятников, архаичность древней языковой нормы и ограниченное влияние живой тюркской речи – все это способствовало тому, что язык тюркских рунических надписей и его прямой наследник – язык древнеуйгурских буддийских рукописей (древнеуйгурский литературный язык), как и следовало ожидать, принимают «наддиалекный характер» [15, 34 б.] деген пікірін білдіреді. Зерттеуші руникалық жазба ескерткіштер тілін көне ұйғыр тілімен тікелей байланыста қарастырғанымен, көне түркі мұраларын фонетикалық, грамматикалық белгілеріне байланысты диалектілік тұрғыдан жіктеу және кейбір қазіргі түркі тілдерімен жақындату әлі де шешімі табылмаған мәселе екенін айтады. Сондай-ақ ғалым ескерткіштер тілінде негізгі тайпалық диалектіге тән ерекшеліктер болғанымен, көне түркі руникалық жазба мұралары қазіргі түркі тілдерінің бәріне де ортақ жәдігер екеніне ерекше мән береді. Ғалым еңбектері түркі руникалық жазба ескерткіштері тілін зерттеудің теориялық ұстанымдарын әлемдік рунология мен көне мәтіндерді зерттеудің ұстанымдарымен байланыстыра қарастырады.

ҮІІ-ІХ ғасыр түркі жазба мұраларындағы сөзжасам жүйесін жан-жақты зерттеген А.Есенқұловтың еңбегінде ескерткіштер тіліндегі сөз тудырушы жұрнақтардың қолданыс ерекшеліктері, есім сөздерді немесе етістіктерді жасаудағы қызметтері сараланады. Сондай-ақ, көне түркілік жұрнақтар қазіргі түркі тілдері деректерімен, ішінара жалпы алтай тіл тобындағы жұрнақтармен салыстырыла отырып, этимологиялық талдаулар жасалынады [16]. Орхон-Енисей ескерткіштерінің синтаксистік құрылысын зерттеуге бағытталған Е.Ағымановтың еңбегінде сөйлемдердің жасалу жолы, сөйлем мүшелерінің ерекшеліктері, олардың сөйлем құрамындағы орын тәртібі, сөздердің байланысу тәсілдері, сөз тіркестерінің түрлері жан-жақты талданса [17], Қ.Өмірәлиевтің еңбегінде көне түркі жазба ескерткіштерінің жанрлық және стильдік ерекшеліктеріне айрықша мән беріледі

[18].


1997 жылы қорғалған О.Д.Бекжанның “Жай сөйлемнің теориялық мәселелері және Күлтегін ескерткішіндегі ұйысымдық, типтік сипаттары” тақырыбындағы кандидаттық диссертациясында көне түркі тіліндегі жай сөйлемдердің құрылымдық ерекшеліктері, түрлері қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисімен, сөздердің байланысу заңдылықтарымен салыстырыла талданады.

Орхон ескерткіштерінің тілін зерттеуде өзіндік үлесі бар ғалымдардың бірі – Қ.Сартқожаұлы. Орхон мұраларын түпнұсқадан қайта оқу, аудару мәселелерімен айналысып жүрген ғалым көне түркі тілінің дыбыс жүйесі жайлы тың тұжырымдарын ұсынумен қатар, сөзжасам жүйесі, морфологиялық құрылым, грамматикалық категориялардың жасалу жолы, лексикалық ерекшеліктер, жекелеген лексемалардың этнолингвистикалық сипаты туралы өз пікірін білдіреді.[19,85 б.; 20, 83-85 б.]. В.У.Махпировтың еңбегінде Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тілінің ономастикалық жүйесі талдауға түсіп, көне түркі тіліндегі жер-су атаулары мен антропонимдер құрылымдық тұрғыдан сараланады [21].

Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары ескерткіштер тілі мен қазіргі түркі тілдеріндегі бір буынды сөздердің құрамындағы тарихи дыбыс өзгерістерінің кешенін анықтауға бағытталған “Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері және қазіргі қыпшақ тілдеріндегі моносиллабтардың құрылымдық ерекшеліктері” тақырыбындағы М.Қ.Ескееваның (2007 ж.), көне түркі руникасының шығу тегі мен көне түркі тілінің фонологиялық жүйесін зерттеуге арналған “Байырғы түрік жазуы: Алфавит жүйесі және фонологиясы” тақырыбындағы Қ.Сартқожаұлының (2008 ж.) диссертациялары қорғалды.

Аталған зерттеушілердің еңбектері қазақ тіл біліміндегі ҮІІ-ІХ ғғ. көне түркі жазба ескерткіштері тілін зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздерін құрайды.



Заманауи тіл білімінде лингвистиканың дәстүрлі құрылымдық, яғни тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасымен қатар тілді сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, яғни, белгілі бір тілдің функционалды әлеуетін пайдаланатын этно-ұжымдық ортамен, олар өмір сүретін әлеуметтік қоғаммен, тұрмыс-тіршілігімен, тарихымен, мәдениетімен сабақтастыра зерттеу қолға алынуда. Этностың дара болмысын қалыптастыратын дүниетанымымен, адам санасындағы танымдық процестермен, психологиялық ерекшеліктерімен тығыз байланыста қарастыруды көздейтін антропоөзектік, танымдық бағыттағы тіл білімінің дербес салалары қалыптасты. Бұл адамзат өркениетіндегі адам факторына басымдық беріп отырған заман талабы. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі жылдары дербес мемлекеттік мәртебесін алған түркі республикаларында түркі жазба мұраларын зерттеу жаңаша сипат ала бастады. ХVII ғасырдың соңғы кезеңі мен ХХ ғасырдың соңына дейін әлем ғалымдарының назарын аударып, негізінен еуроцентристік бағытта қарастырылып келген көне түркі жазба мұраларын зерттеу мәселесі ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарынан бастап жаңаша бағыт-бағдар алып, жазба жәдігерлерді мұра иесі – көне түркілердің, олардың ұрпақтары қазіргі түркілердің дүниетанымы негізінде, яғни «түркі әлемі» аясында, барлап-зерделеуге талпыныстар жасалуда. «Бұрынғы кеңестік дәуірдегі қатаң цензураның бұғауынан құтылған түркі халықтары өздерінің ғасырға жуық уақыт қол үзген тарихи мұрағаттармен қайта табысуда» [22, 48 б.], жалпытүркілік таным, жалпытүркілік сана, жалпытүркілік мәдениет , жалпытүркілік руханият, жалптүркілік тұтастық, жалпытүркілік кеңістік мәселелері көтеріле бастады. Соған орай түркі халықтарының өткен тарихынан, мәдениетінен, тілінің жай-күйінен мәлімет беретін Орхон, Енисей, Талас жазба ескерткіштерін түркілік дүниетаным негізінде зерделеу де өзекті мәселеге айналып отыр. Тамырын тереңнен алатын түркі халықтарының этномәдениеті мен ұлттық дәстүрінің назардан тыс қалған тұстары әлем мәдениеті қатарынан өзінің орнын алуы қажет. Түркі әлемінің бізге жеткен ең көне жазбалары, түркі мәдениеті мен бай образды тілінің ҮІІ-ІХ ғасырлардағы көрінісін бейнелейтін ежелгі жазба мұралар – Орхон, Енисей, Талас ескерткіштерінің тілін түркілік дүниетаным негізінде саралаудың қажеттілігі де осыдан туындайды. Орхон, Енисей, Талас ескерткіштерінің құрылымдық бағытта жан-жақты зерттелуі негізінде алынған нәтижелер антрапоөзектік бағыттағы зерттеулерге де арқау болып келеді.

ӘДЕБИЕТТЕР:

  1. Советский энциклопедический словарь. – М. Советская энциклопедия, 1988. –1599 с.

  2. Ескеева М.Қ. Көне түркі және қазіргі қыпшақ тілдерінің моносиллабтық негізі. -Алматы: Арыс, 2007. -360 б.

  3. Кононов А. Н. В.В.Радлов и отечественная тюркология // Тюркологический сборник. 1971. – М. Наука, 1972. –210 с.

  4. Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. – Алматы: Санат,1996.

-128 б.

  1. Кононов А. Н. В.В.Радлов и отечественная тюркология // Тюркологический сборник. 1971. – М. Наука, 1972. –210 с.

  2. Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности (тексты иисследования). – М.-Ленинград: Изд-во АН СССР, 1951. – 452 с.

  3. Батманов И. А., Арагачи З. Б., Бабушкин Г. Ф. Современная и древняя енисейка. –Фрунзе: Изд-во АН Кирг.ССР, 1962. –248 с.

  4. Тенишев Э.Р. О наддиалектном характере языка тюркских руническихпамятников//Turcologica. К семидесятилетию академика А.Н.Кононова. –Ленинград: Наука, 1976.-С.164-172.

  5. Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников. – М. Восточная литература, 1962. -87 с.

  6. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (ҮII-IХ вв.). –Ленинград: Наука, 1980. –256 с.

  7. Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. – М. Наука, 1969. –384 с.

  8. Аманжолов С. Памятники древнетюркской письменности в их отношение к совремменным тюркским языкам // Орхонские надписи. –Семей: Дәуір, 2001. –С. 131-133.

  9. Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. –Алматы: Ана тілі, 1995. -232 б.

  10. Айдаров Ғ. Тоникуқ ескерткішінің (ҮІІІ ғасыр) тілі.-Алматы: Қазақстан, 2000. -120 б.

  11. Аманжолов А. С. История и теория древнетюркского письма. –Алматы:

Мектеп, 2003. – 366 с.

  1. Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткішіндегі қосымшалар. –Алматы:

Ғылым, 1976. -239 б.

  1. Ағыманов Е. Қазақ тiлiнiң тарихи синтаксисi.–Алматы: Ғылым,1986. - 174 б.

  2. Өмірәлиев Қ. ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. –Алматы:

Ғылым, 1976. -270 б.

  1. Сартқожа Қ. Орхон мұралары. –Астана: Күлтегін, 2003.-392 б.

  2. Сартқожа Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. –Алматы: Арыс, 2007. -304 б.

  3. Махпиров В. У. Имена далеких предков. Истоки формирования и особенности функционирования древнетюркской ономастики. –Алматы: Ғылым, 1997.

-245 с.

22 Бүркіт О. Түркітану. –Алматы: Арыс, 2003. -137 б.


Болат Елтайұлы Боранбай


Қорқыт ата атындағы ҚМУ,

Қызылорда, Қазақстан

C.ЖИЕНБАЕВ ЖӘНЕ ҚҰРМАЛАСТАРДЫҢ АЙЫРЫМ БЕЛГІЛЕРІ ЖАЙЫ

С.С.Жиенбаевтың құрмалас сөйлем жөніндегі пікірлері, негізінен, «Синтаксис мәселелері» (Құрмалас сөйлемдерді таптастыру принциптері) атты еңбегінде жинақталған.

Еңбек жалпы алғанда, құрмалас сөйлемдерді таптастыруға арналғанымен, бұнда сонымен қатар сөйлем мәселелері де қоса қамтылған. Бұлайша құрмалас сөйлем мәселелерін жай сөйлеммен бірлікте, байланыстыра қарауын «жай сөйлем мен құрмалас сөйлем арасында белгілі бір байланыс, тетеліслік болу шарт. Сонда ғана синтаксисте система сақталады» [1.3.] деп түсіндіреді. Сол сияқты, «Құрмалас сөйлем синтаксисінде де сөйлем мүшелерінің қызметі қарастырылады. Бірақ құрмалас сөйлем мүшелері деген жай мүше емес, сөйлем мүше» екенін айтып, құрмалас компоненттерінің байланысы екі жай сөйлемнің жай тіркесі емес, бірін-бірі анықтаушы, толықтырушы ойлар тіркесі, яғни сөйлемдер тіркесі екенін дұрыс ескерткен. Еңбек, жалпы құрмалас сөйлем синтаксисіне арналғанымен, бұнда, негізінен, сабақтас сөйлемдерге көп орын берілген. Бағыныңқылардың қызметтерін сөйлем мүшелерінің қызметімен пара-пар қойып, оның мағыналық негізі ретінде алдымен сөйлем мүшелерінің қызметтерін саралауда оның ішінде тұрлаусыз мүшелерді жіктеудегі қиын мәселелерден бастаған. Қазақ тіліндегі тұрлаусыз мүшелердің жіктелуіне, жалпы түркітанудағы тұрлаусыздарды жіктеудегі көзқарастарға (Дыренкова. Грамматика ойротского языка; Санжеев. Граматика калмыцкого языка.), орыс тіліндегі тұрлаусыз мүшелер мен қазақ және түркі тілдеріндегі тұрлаусыз мүшелердің тұлғалық, мағыналық ерекшеліктеріне тоқталып, жан-жақты талдау жасаған. Оның ішінде жалпы түркі тілдерінде көп шатастырылатын мекен пысықтауыш пен толықтауыштарды ажыратуға байланысты ұсыныстарының мәні зор болды.

Синтаксис мәселелері жөніндегі зерттеулерге зер салсақ, құрмалас сөйлем, әсіресе, оның сабақтас түріне байланысты еңбектер өте көп кездеседі. Жалпы, тіл білімінде сабақтастардағыдай қарама-қарсы пікірлер сайысы көп кездесетін сала аз. Ғылымдағы қарама-қарсы ағымдардың түйісетін, ымыраға келетін тұстары да болады. Тілшітүркітанушылар арасында сабақтастарды тануға тұлғалық және мағыналық ерекшеліктерін негізгі алатын екі пікірлер тобын ерекше атауға болады. Олар – тұлғалық және мағыналық (логикалық) бағыттар.

Тұлғалық бағыттар бағыныңқының негізгі белгісі ретінде оның тек баяндауышның тұлғасын алады. Егер баяндауышы бастауышымен қиысса, сөйлем ретінде танып, олай болмаса, оларды тек үйірлі, жайылма, сөйлем тектес мүшелер деп таниды.

Бағыныңқыны мағыналық жағынан танитындар бағыныңқыны танудың негізі (критериі) ретінде тіркестің беретін мағынасын алады: орыс тіліне аударғанда бағыныңқы болатын болса, оның формасының қандай болғанына қарамастан, бағыныңқы сөйлем деп таниды.

Бұдан шығатын қорытынды: біріншілері бағыныңқылардың көбін бұл топтан шығарып тастаса, екіншілері анықтауыштық және предикативтік қатынастар арасына шек қоймайды, яғни тілдің өзіндік ерекшеліктерін (спецификасын) ескермейді.

Бұның алғашқы түрі түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде де орын ала қойған жоқ.

Бағыныңқыны, оның ішінде сабақтастарды тануда қазақ тілшілерінің ішінде екінші бағытты (мағыналық) ұстаушылардың қатарында С. Жиенбаев та бар.

Жалпы «құрмалас сөйлем – компенеттері бір-бірімен органикалық байланыста, берік бірлікте тұратын және бір-біріне бағынышты, өзара шарттас болып келетін мағыналық бір бүтін» [2.148.] болады, яғни ондағыдай сөйлемдер бір-біріне мағыналық, тұлғалық немесе интонациялық жағынан байланысты, бағынышты болады. Екі компоненттің алдыңғы сыңары мағыналық болсын, тұлғалық болсын, интонациялық болсын тиянақсыз болып келеді. Құрмаластарды байланыстыруды олардың алдыңғы сыңарының баяндауышы, сол баяндауыштың формасы негізгі қызметтердің бірін атқарады. Осы ретте баяндауыштардың жалпы тұлғалық ерекшеліктеріне тоқталып өтеді. Есім мен есімше тұлғалы баяндауыштардың қолданыстарын талдай отырып, қазақ тілінде етістіктермен қатар есімдердің де баяндауыш қызметінде көп қолданылатынын атап көрсетеді, сонымен қатар баяндауыштарды жіктік жалғауынан емес, тек мағынасынан айырамыз дейді. Мысалы: Сауытта су бар – Бар су сауытта. «Есімше, көсемшелердің жалпы құрылысы орысшадағыға біраз сәйкес бола тұрса да, олардың синтаксистік қызметі орысшадан көп өзге, онан анағұрлым кең жатыр. Қазақша біз барған ауыл, біз келген ауыл деп бәріне есімшенің бір-ақ формасын жаратамыз және біз келген ауыл дегеніміз біздің келген аулымыз, біздің шыққан аулымыз деген мағынаны да көрсете алады. Орыс тілінің синтаксисі мұндайды білмейді. Мысалы, жоғарыдағы есімшелі сөйлемдерді орыс тіліне аударамыз десек, оған орыстың причастиесі жеткіліксіз, басқа формалар қолдануға тура келеді»–деп[1.7.], өзі үйірліні сабақтастың бір түрі деп таныса да есімше формалы сөздерді қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктерінің бірі екендігін дұрыс көрсеткен.

Құрмалас сөйлемдерді таптастыруға баяндауыштың қызметін «құрмалас сөйлем системасындағы формалық критеридің ең негізгісі, біздіңше – бағыныңқы сөйлемнің баяндауыштық формасы. Жалғыз сабақтаста ғана емес, салаласта да осы белгі (салаласқан сөйлемнің алдыңғысының формасы) зор орын алады. Сондықтан, сөйлем таптастыру жөніндегі әңгімемізді, алдымен, баяндауыштың формасына байланыстыра отыруға тура келеді»–деп[1.9.], ерекшелеп көрсеткен.

Құрмаластағы бағыныңқы сынардың көсемше формасында келген түрін сабақтастарға жатқызамыз ба, салаластар қатарына қосамыз ба деген пікір таластары тек қазақ тіл білімінде ғана емес, жалпы түркітануда да таласты болғаны белгілі. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлемдерде көсемше пысықтауыштық қызметте көп қолданылатын форманың бірі болса, құрмаластарда мағынасына қарай алдыңғы сыңары көсемшеге біткен сөйлемдер бірде тең дәрежеде, бірде екіншісіне бағынышты болып келеді. С. Жиенбаев құрмаластағы көсемше баяндауыштың қызметін логикалық тұрғыдан танып, «көсемшелі құрмаластарымыздағы салалас пен сабақтастарымыздың ара жіктері тым жақын»–деп есептейді [1.10.]. Мысалы: Қайғыдан халқым айырылып, Бақыт құсын ұстадым (Жамбыл). Әуеде жыршы құстар өлең айтып. Қиқу салар көлдегі қаз бенен қу (Абай) дегендер – салаластар; Бастықта жұмысым болып, кеңсеге келдім деген – сабақтас. Бұны қазақ тілінің құрмалас сөйлем системасындағы бір ерекшелік деп таниды. Шындығында да, бұндай формалы сөйлемдерді салалас мәнді болсын, сабақтас болсын, оларды тұлғалық тиянақсыздығына сәйкес шартты түрде сабақтасқа жатқызып жүргеніміз рас.

Міне, осы ыңғайда салыластарды топтастырғанда олардың түр-түрінің қалыпты түрлерінен кейін көсемше баяндауыштар деп қарастырған. Бұл типті сөйлемдерді С. Жиенбаевпен қатар, Қ.Жұбанов та [3.359.], кейінірек Н.Т. Сауранбаев [4.193-194.] пен Ғ.Бегалиевтер [5.4.] де осы мәнде қарастырған. М. Балақаев мұндай сөйлемдерді екі жақты [2.125.] деп қарастырып, шартты түрде сабақтастарға жатқызған. А. Ысқақов тұлғалық жағын негізге алып, сабақтастарға жатқызған [6.]. Ал С. Аманжолов бұларды үлестес сабақтастар деп атайды [7.132].

С. Жиенбаев салаластарды 1.) ыңғайлас салалас, 2.) қарсылас салалас, 3.) талғаулы салалас және 4.) себеп –салдарлы салалас құрмалас сөйлем деп төрт топқа бөліп қарастырады.

Салаластардың негізгі тұлғалық белгісі етіп алдыңғы сыңарларының бастауыш, баяндауыштарының өзара қиысып тұруын алады. Ал көсемшелі құрмаластарды салаластардың ерекше түрі ретінде қарастырады.

Енді осыларды жеке-жеке қарастырып көрейік:

1.) Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем. «Ыңғайлас салаластардың мағыналары бірыңғай келеді. Олардағы уақиға, фактілер я бір мезгілде, я біріне-бірі тете келеді, немесе бірін-бірі анықтап, толықтырып тұрады»–деп[1.11], қазіргі қазақ тілінде мезгілдес, салыстырмалы, кезектес және түсіндірмелі деп жүрген салалас сөйлем түрлерін ыңғайлас құрамында бір жерде қарастырған.

Мысалдарын қараңыз:

1.Жазғытұры қалмайды қыстың сызы, Масатыдай құлпырар жердің жүзі (Абай). 2. Көшелерім көк плющ,

Өмір қызық, көңіл шат (Саяділ). 3. Сен жаралы жолбарыс ең, Мен киіктің лағы ем (Абай). 4. Ел еңсесін көтерген

Шаттық заман кез келді

Өмір берді Сталин,

Бозбаламын мен де енді (Нұрпейіс).

5.Қарабай мен Сарыбай аңға шықты,

Екі дос бірін-бірі сүйді, құшты («Қозы –Көрпеш ...»).

6.Әлібектің оқыған мектебі де – үлгілі мектеп, және де өзі де тырысып оқиды.



  1. Колхозда, бір жағынан, шөп те шабылып жатыр, әрі ерте піскен егінге де орақтүсті.

  2. Арықтың құйысы телегей-теңіз, айдын көл: бұл күріштің егістігі (Әбділдә).

Бұлардың 1,2,5,7 сөйлемдер қазіргі жіктеу бойынша мегзілдес салалас та, 3-іншісі – салыстырмалы салалас, 4-іншісі – себептес, 8-іншісі –түсіндірмелі салаластар. С.Жиенбаевтың түсіндіруінше, «ыңғайлас салаластардың мағыналары бірыңғай келеді, олардағы уақиға, я фактілер –бір мезгілде, біріне-бірі анықтап, толықтырып тұрады». Сонымен қатар, «салаластың ең дағдылы түрі де – осы ыңғайлас сөйлемдер болу керек». Сондықтан тілімізде мұндай конструкциялар да жиі ұшырасады. Қарсылықты мен себепсалдарлы сөйлемдер негізінде тек формалық белгілерінен ғана білінеді, ал мағыналық жақтарына келсек, олар сабақтастарға барып ұштасады (мұндай ара қатынас сабақтаста да бар)–дейді[1.11]. Бұлай деуінің де негізі жоқ емес. Бұлардағы салаластардың мағыналық түрлерінің көбеюін, олардың мағыналарын нақтылайды, дегенмен де, мектеп бағдарламасында олардың санын азайтып, жинақтаған да артық болмас еді. Жоғарыдағы мысалдардан байқағанымыздай, ыңғайлас құрмалас құрамында мезгілдес салаластармен қатар, салыстырмалы, себептес және түсіндірмелі салаластарды да қамтыған. Себептес сөйлемдердің бір тобын ыңғайластар қатарында қарау себебін бұлардағы себептестік мән өте кең жалпылама мағынадағы себептестік деп түсіндіреді. Ал салыстырмалы және түсіндірмелі салаластарды ыңғайластың құрамында қарастыру себептерін оған берген ережеден-ақ байқауға болады [1.11].

Ыңғайлас салаластардың көсемше баяндауыштыларына мынадай мысалдар келтіреді:



  1. Әуеде әнші құстар өлең айтып,

Қиқу салар көлдегі қаз бенен қу (Абай).

  1. Аздан соң ас жиылып, тілмаш кетті (Мұхтар).

  2. Олар ауылда қалып, біз жүріп кеттік [1.11].

2.) Қарсылықты салалас құрмаластар. «Қарсылықты салаластың бірінде айтылған сөз (ой) екіншісіне қайшы келеді. Бұлардың араларына –бірақ, сонда да дегенмен, сүйтсе де деген сияқты жалғаулықтар, я болмаса жалғаулық мәнді сөздер тұрады. Өлеңді сөздер, әсіресе, ауыз әдебиетінде жалғаулықтардың айтылмайтындары да болады»–деп анықтама береді[1.11-12]. Берілген сөйлем қарсылықты болу үшін оның жалғаулықсыз түріне жалғаулық қою арқылы тексеру керек дейді. Мысалы: «Қылыш жарасы бітер, сөз жарасы бітпес» дегенді «Қылыш жарасы бітер, бірақ сөз жарасы бітпес» деп, өзгертуге болады, яғни оның қарсылықты мәні айқын көрініп тұр. Ал, «Ол әрі кетті, мен бері кеттім» дегенді «Ол әрі кетті, бірақ мен бері кеттім» деп айтуға болмайды, оның қарсылықты мәні әлсіз болғандықтан, ыңғайластың құрамында қарастырылуы керек дейді.

3.) Талғаулы салалас құрмалас сөйлем. «Мағыналары я бірыңғай емес, я біріне-бірі қарсылықты емес, екі жақты болып келген сөйлемдер талғаулы салалас болады. Талғаулы деген термин кең мағынада алынады. Дәл мағынасындағы талғаулы сөйлемдер де, бұрынғы кезектес, бейтарап аталып жүрген сөйлемдер де осы талғаулының тобына қосылады» [1.12] деген анықтама береді.

Автордың талғаулы мен кезектесті ажыратпай, екеуін де бір жерде талғаулы салалас деп қарастырудың мәні – олардың бойындағы жалпылық «екі жақты» мағына ұқсастығын алған. Қазір бұлар ажыратылып, жеке қарастырылып жүр. Басты себеп – олардағы оқиға, іс-әрекеттердің орындалу көрінісінің әр жақты болуына негізделеді: жоғарыда көрсетілгендей, талғаулы салаласта оқиғаның орындалуы көрінісінің әр жақты болуына негізделеді: жоғарыда көрсетілгендей, талғаулы салаласта оқиғаның орындалуы компоненттің біреуінде ғана болса, кезектесте –екеуінде де кезектесіп орындала беретін болады [8.43].

4.) Себеп-салдарлы салалас құрмалас сөйлем. «Салаласқан сөйлемдер бір-бірінің себеп нәтижесі болып келсе, себеп-салдарлы болады. Олардың жалғаулығы үйткені, сондықтан, сол себепті және т.б. осы мәндес сөздер» [1.12]. Салаластың бұл түрінде де кейбір салаластарды себептестік мағыналарының кең, жалпылық сипатта болуына байланысты жоғарыдағы қарсылықты салаластардағыдай ыңғайластардың құрамында қарауды ұсынады. Мәселен, «Қоңырау соғылды да, балалар класқа кірді». «Үйге Әлішер келді де, екеуміз киноға бардық» дегендерді ыңғайлас салаластар деп, «Қоңырау соғылмады да, балалар далада тұра берді». «Үйге Әлішер келді де, киноға бара алмадық» дегендерді себеп-салдарлы салаластар деп ажыратады.

Салаластарды жіктеудегі С.Жиенбаев классификациясының ерекшеліктері: біріншіден, оларды неғұрлым жинақылап, топтауға ұмтылуында; екіншіден ерекшелігі салаластарды логикалық тұрғыдан танып, көсемше баяндауышты құрмаластарды тұлғасы жағынан – сабақтас, мағыналық жағынан салаласа байланысқан сөйлемдерді ғылыми әдебиеттерде болса да (мектеп оқушыларына қиындық келтірмес үшін жоғарыда аталғандарды шартты түрде сабақтас құрамында қарастыруға болады деген пікірі бар [1.10] салалас құрамында қарауды ұсынуы. Сонымен қатар, ыңғайластарға көп мән беріп, оларды салаластардың нақтылы түрі ретінде тануы, қарсылықты және себеп –салдарлы салаластарды нақтылай түсу үшін жасаған әрекеттері негізсіз емес деп ойлаймыз. Тіліміздің сөздік қоры молаюымен қатар, оның жаңа стильдік қолданыстарына сәйкес жаңа синтаксистік құрылымдар пайда болды. Сол ыңғайда құрмаластардың мағыналық ауқымдары да кеңейді. Қоғамдағы ғылымның, ойдың дамуы формаларды да дамытатыны сияқты, салаластарға байланысты грамматикалық ұғымдардың кеңеюі де заңды нәрсе. Олай болса, салаластарға да байланысты «С. Жиенбаевтың мынадай қателері болды, мына айтқан ойлары дұрыс емес» деген сияқты сыңаржақтылықтан гөрі, олардың, ғалым пікірлерінің маңызды жақтарын жинақтауға тырыстық.

Құрмаластың салаласынан гөрі сабақтастарына байланысты зерттеу еңбектер жалпы тіл білімінде болсын, түркітануда болсын. өте көп кездеседі. Бұндай ерекшелік, сонымен қатар, қазақ тіл біліміне тән. Және аталмыш категорияға қатысты қайшылықты пікірлер қазақ тіл білімінде де болмай қойған жоқ. Ондай қайшылықтардың туындауына ең басты себеп тіліміздің алғашқы грамматикаларын жазушылар, негізінен миссионерлік бағыт ұстады, соған орай тіліміздің ішкі заңдылықтарына жете мән берілмеді, тек ауыз әдебиеті материалдарына сүйеніп, тіліміздің ерекшеліктерін орыс тіліне аударылған мағынасында түсіндірді. Сонымен қатар, «кеңес үкіметі тұсында қазақ әдеби тілінің қарқынды дамып, осындай дәрежеге жетуімен қатар (өсуімен қатар – Б.Б.), келешегінің күңгірттеніп, құрылымдық-жүйелік сипатының өзгере бастау тенденциясының болғанын, орыс тілінің әсері мейлінше ұлғайып, тек жекелеген сөздердің, терминдердің аударылмай, сол күйінде, орыс тіліндегідей түрінде ғана емес, сонымен бірге сөйлем құрылысында, сөз саптау ерекшеліктерінде, сөз байланыстарында орыс тілінің танымсыз ықпалы байқалып отырды» [9.294].

Жалпы бағыныңқының, немесе сабақтастардың формалық ерекшеліктері құрмалас сөйлемнің даму тарихына байланысты нәрсе. Құрмаластардың даму тарихы туралы С. Жиенбаев: «Қай тілдің болса да ілгері дәуірлерінде сөйлем структурасы онша күрделі болмайды. О бастағы негізгі конструкциялар жай сөйлем болып отырады да, сол сөйлем туады. Лингвистиканың қорытындылары бойынша, құрмаластың сабақтас, салалас түрлерінің өзі қатар тумайды. Құрмаластың алғашқы түрі – салалас құрмалас. Салаластың өзі де – тілдің, онымен қатар, ойлау процесінің біраз күрделіге айналғанының белгісі» -деп[1.11], дұрыс қорытынды жасаған. Профессор П.Ф.Яковлевтің құрмалас сөйлемдердің даму тарихы туралы айтқан пікірлерін келтіре отырып, «тілдердің даму тарихында көп мәселелерле бірыңғайлылық барын ескерте кетпекшіміз. Бұл жалғыз Яковлевтің ұсынып отырған принципі емес, лингвистикада жалпыға танылған принцип» дей келе, тілді зерттеудегі тарихи принциптің маңыздылығын көрсетеді.

Жай сөйлем құрамына енген сөздер бір-бірімен грамматикалық қалай тығыз байланыста тұрса, құрмаластар құрамына енген жай сөйлемдерде бір-бірімен сондай тығыз байланыста болады. Тек мағыналық байланыс арқылы жай сөйлемдердің бастары бірігіп, күрделі бір бүтін болады. Бұндағы жай сөйлемдер байланысы бірде теңдік дәрежеде салаласа байланысса, бірде бір-біріне меңгеріле, бағына байланысу арқылы сабақтаса байланысады. Жалпы құрмалас сөйлемдер бір-бірімен әр түрлі дәнекерлер, амал-тәсілдер арқылы байланысады. Құрмаластардағы компоненттерді бір-бірімен байланыстыратын өнімді жолы – бірінші сөйлем баяндауышының тиянақсыз тұлғада келуі. Осы ыңғайда, С.Жиенбаев та: «Құрмалас сөйлем системасындағы формалық критеридің ең негізгісі, біздіңше – бағыныңқы сөйлемнің баяндауышының формасы»–деп [1.11] сабақтастар жөніндегі талдауларын бағыныңқының формасынан бастайды.

Көсемше арқылы байланысқан құрмалас сөйлемдерді салаластарға да, сабақтастарға да мағыналық тиянақтылығына байлынысты жатқызғанын жоғарыда айттық. Өткен шақтық көсемшенің дәнекерлігі арқылы сабақтастардың бірсыпырасында бағыныңқы компонент басыңқы компонентке тек тұлғалық жағынан ғана тәуелді болады да мағынан жағынан тиянақты, басыңқының ешбір мүшесіне меңгерілмей, онымен салаласа байланысады. Бұндай қатынастағы сабақтастар шартты түрде (формалық тиянақсыздығына қарай) танылған деп түсіну керек сияқты. Бұл туралы Қ.Есенов: «Мұндай мақсат – тұлғалық тиянақсыздықтағы бірізлілікті сақтау» [9.17-18] деп ескерткен болатын

Қөсемшеден басқа бағыныңқы баяндауыштарының формасына келтірілген бірліжарым мысалдары болмаса, жалпы бағыныңқы баяндауыштары «я етістіктен, я есімнен болады» [1.11] - деп қана кетеді.

Сабақтар мен салаластар арасында мағыналық параллельдер болатыны белгілі (қарсылықты бағыныңқы – қарсылықты салалас, себеп бағыныңқы – себеп-салдар салалас, т.б.) Бұлардың ерекшелігі ретінде салаластарда – алдыңғы сыңар баяндауышының бастауышымен қиысуын, сабақтастарда бағыныңқы баяндауышының тиянақсыз болып келуін алады.

Орыс тіліндегі «придаточное предложение» мен қазақ тіліндегі «бағыныңқының» мағыналық сәйкестігі бары, балама ретінде жұмсалатыны белгілі. Бірақ бұлардың арасында елеулі айырмашылықтар да бар, С.Жиенбаев осындай айырмашылықтардың бірі ретінде интонациялық ерекшелікті атайды: «Орыс тілінің бағыныңқылары мен басыңқыларының арасында арнаулы пауза болады және дауыс та құбылып тұрады. Бағыныңқылардың барлығы да онда басыңқыға түрлі көмекші сөздер арқылы жалғасады (что, когда, который, т.б.). Ал біздің бағыныңқыларымыздың ішінде баяндауыштары шартты раймен келгендердің және есімшеге –мен қосымшасы жалғанғандарында ғана айрықша интонация болады да, онан басқаларының айтылуы жай мүшенің айтылуындай, жай мүше сияқты келесі мүшеге жанасып тұрады және араларында жалғаулық дәнекер болмайды» [1.14].

Мысалы: Поезд келгесін, билет сатыла бастады – Билет поезд келгесін сатыла бастады. Шындығында екінші қолданыста, яғни бағыныңқы басыңқының алдына кіріккенде дауыс кідірісі мүлдем білінбейді. Құрмаластың сабақтас түрлеріндегі бағыныңқы сөйлемдердің басыңқыларынан бұрын орналасуы – түркі тілдерінің табиғатына тән құбылыс. Солай бола тұрса да, бағыныңқы компоненттердің басыңқысының ортасына кірігуі, басыңқысынан кейін келуі сияқты құбылыстар жиі кездесіп отырады. Бұндай құбылыстардың мәні:

1.) Жай сөйлемдерді жанаса байланысқан сөздердің айтылмақ ойдағы мәніне қарай баяндауышна бірде алшақ, бірде –қатар орналасуы сияқты құбылыс (Мен ауылдан кеше келдім –Кеше ауылдан мен келдім.) және де бұлар, көбіне, мезгіл бағыныңқы сабақтасқа тән құбылыс, сонымен қатар, бұнда сабақтастың бағыныңқысы басыңқының ортасына кірігеді;

2.) Бағыныңқының басыңқы сөйлем соңынан орын ауысып келуі, инверциялануы, Қ. Есеновтің айтуы бойынша, бұндай сирек кездесетін құбылыс, көбіне халықтық поэзияда, ішінара прозада, мәселен С. Мұханов шығармаларында, кездесіп отырады және шартты сабақтас құрмаластарда болады [8.111], қазақ тілінде, жалпы түрік тілдерінде де, құрмаластардың құрамындағы жай сөйлемдердің орын тәртібі туралы А.Н.Кононов [8.113], А.Ысқақов [10.80], Р. Сыздықова назар аударған болатын, бірақ олар бағыныңқының басыңқыдан кейін келу жайын ғана айтқанды. Жалпы, бағыныңқының басыңқығы кірігуі, онан кейін тұруы сияқты тілдік құбылыстар арнайы зерттеуді керек ететін мәселе деп ойлаймыз. С. Жиенбаев бұл сияқты құбылыстарды мысалға келтіргенде олардың мәнін ашу емес, бағыныңқының басыңқыға кірігуі ыңғайында интонациялық жіктің ары қарай әлсізденіп, тіпті білінбей кететінін білдіруді көздеген.

«Таң біліне ауылдан шықтық» , «ауылдан таң біліне шықтық» , «ауылдан күн көтеріе шықтық» дегендердегі асты сызылғандарды тәуір көру, қадір тұту, ауыз ти, таң қалу сияқты тұрақты тіркестермен шатастырып, жай пысықтауыш деп түсінуге болмайды деген пікірімен келісу керек.

«Күн жоқта күлімсірер жұлдыз бен ай» деген мысалдағы пысықтауыш дейміз бе деген сұраққа бағыныңқы сөйлем деп жауап береді де, бұндай сөйлемдерді «шала сөйлем» деп атайды.

Бағыныңқылардың басыңқылардан бірде интонациялық жігі бөлініп, оқшауланып тұрса, біразында интонациялық жік өте әлсіз, білінбейді де. Соған сәйкес олардың алғашқыларын бағыныңқы, соңғыларын үйірлі мүше деп атауды ұсынған. Интонациялық жіктердің әлсіздігінен мезгіл, себеп бағыныңқылы сөйлемдерді үйірлілер қатарында талдайды, әрине бұларымен келісуге болмайды.

Бағыныңқы сөйлемдердің таптастырылуы туралы: «Бағыныңқы сөйлемді басыңқы сөйлемнің бір мүшесі қатарында есептеу керек. Басыңқы сөйлем дегеніміз – жай сөйлем. Олай болса, бағыныңқыларды да жай сөйлемнің мүшелеріне жіктейміз. Жай сөйлемдерде қандай мүшелер болады? Ондағы мүшелер – бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыштар. Олай болса бағыныңқылар да негізінде сол ізбен анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш бағыныңқы болып, бастауыш, баяндауыш бағыныңқы болып жіктелуге тиіс. Осылай еткенде жай сөйлем мен сабақтас сөйлем арасында белгілі бір тетелестік сақталады, жай сөйлемді талдауды меңгеріп алсақ, сабақтасты да сол принциппен тексереміз» [1.17] – деп, сөйлем мүшелері мен бағыныңқылардың қызметін пара-пар қояды да, сабақтастарды сол ыңғайда жіктеуді қолдайды. Бұлай жіктеу 50-жылдарға дейін қазақ тіл білімінде болып келді, кейіннен бағыныңқы компоненттің тиянақсыз формасы негізге алынып, салаластардағыдай мағыналық қарым-қыатынасы ыңғайында талдана бастады. Қазіргі түркі тілдерінің бірқатарында бұл принцип әлі де сақталуда» (Исследование по сравнительной грамматике тюрских языков. ІІІ Синтаксис. Э.А.Грунина, Н.З.Гаджиева,Н.А.Баскаковтарды қараңыз). Бағыныңқы компоненттің сөйлем мүшелерінің атқаратын қызметтерімен тепе-тең қарастырылуының негізсіз еместігіне Қ.Есеновтың: «Қазақ тіліндегі бағыныңқы сөйлемдердің дені өз басыңқыларымен қарым-қатынасына қарай пысықтауыштық ыңғайда жұмсалады» [8.73] деуі дәлел.

Дегенмен, шартты бағыныңқы мен қарсылықты бағыныңқы сөйлемдерді бұлайша талдауға болмайтынын айтып, оларды сабақтастың нақтылы түрі деп берген. Сөйтіп, сабақтастарды нақтылы және үйірлі мүше деп екіге бөледі.

Осы ыңғайда нақтылы бағыныңқы сөйлемдердің баяндауыштарының формасы екіақ түрден – шартты рай мен есімшеге -мен қосымшасы жалғанған түрінен болатынын көрсеткен. Оған үйірлі мүшелер қатарында қате қарастырған үйірлі пысықтауышты жасаушы есімшенің –ған формасынан кейін жалғанатын соң, сайын, бойға (бойда) , т.б. деген сөздердің тіркесуі арқылы жасалатын формаларды, есімшенің жатыс септікті түрі, есімшеден соң –дықтан құрама қосымшаның, -ба қосымшасының жалғанылуын, көсемшенің –п, -қалы, -а жұрнақтарының жалғанылуынан жасалған формаларын қосуға болады. Қазіргі қазақ тілінде , мәселен Т.Қордабаев еңбектерінде, бағыныңқы компонент баяндауыш қызметін атқарып, оны басыңқымен сабақтаса құрмаластыратын етістік түрлеріне төмендегілер жатады делінеді: 1) көсемше формалы етістіктер, 2) есімше формалы етістіктердің кейбір септікті немесе септеулік шылаулы түрлері, 3) шартты рай формалы етістіктер, 4) кейбір септік жалғауында , болмаса септеулік шылауларға тіркесе айтылатын –у,

-ыс, -іс формалары» [11.84]. Бұл айтылғандарды , жалпы алғанда, С.Жиенбаев пікірлерінен туындаған деп есептеуге болады.

Жоғарыда С.Жиенбаевтың сабақтастарды нақтылы және үйірлі мүшелі сабақтастар деп екіге бөлгенін айттық. Бұлай бөлудің мәні, біздіңше, құрмаласқан жай сөйлемдердің интонациялық жігінің көрінуіне байланысты. Бағыныңы (нақтылы) сөйлемдердің формасы екі-ақ түрлі дейді: шартты рай мен есімшеге –мен қосымшасының жалғануы арқылы. Шындығында да, жік үйірлі мүшелі бағыныңқыларына қарағанда (үйірлі мүшеліге сабақтастарды қате келтірілген) айқын да, үйірлідегі сабақтастарында интонациялық жік әлсіз, тіпті білінбейді де. Мысалдарын қараңыз :

Бағыныңқы сөйлемдер:



  1. Шартты бағыныңқы: Бұлақты таудан арна ақса,

Теңіз болар аяғы (Жамбыл).

  1. Қарсылықты бағыныңқы: Тартса да бар күштерін аямай-ақ,

Асылан, жүк орнынан қозғалмады (Крылов)

  1. Мезгіл пысықтауыш бағыныңқы: Асқар жолаушылап келе жатса, жолдашөпшілердің қосы тұр екен (Сәбит).

4)Толықтауыш бағыныңқы: Ұяда не көрсең , ұшқанда соны ілерсің.

Кімді көрсем, мен сонан

Бетті бастым, тұра қаштым жалма-жан (Абай).


  1. Анықтауыш бағыныңқы: Өзіңе қандай қөйлек алсаң , маған да сондай қөйлек ал.

  2. Пысықтауыш бағыныңқы: Адам қалай жүрсе, көлеңке де солай жүреді. Қалайтәрбиелесең, бала да солай өспек.

  3. Баяндауыш бағыныңқы: Ағашы қандай болса, жемісі де сондай. Еңбегі қандай болса,өнбегі де сондай.

  4. Бастауыш бағыныңқы: Кімді айтсаң сол келер.

Үйірлі мүшелер қатарында қате қарастырылған сабақтастар: Мен барған сайын Сәлім кітап оқып отырады. Қоңырау соғылған соң, класқа кірдік. Поезд келген бойға жолаушылар перронға шықты. Күн жоқта күлімсірер жұлдыз бен ай (Абай). Көзіңді қөзіңе беттетпейтін күннің өткір сәулесі аппақ қарға шағылысқанда, күртіктің бетіндегі ұлпа, жұмсақ қардың әр түрлі жұлдыздары көпірде шашқан күістің шаңындай жылтжылт,жарқ-жұрқ етеді (Сәбит). Заманнан заман өткенде, жас жетпіске жеткенде, Лениндей ер көрдім (Жамбыл). Тұяқбай Итбай аулына көшкелі, Амантай қатысқан жоқ-ты (Сәбит). Жүрегі орнына түсіп жайланғанша, Асқар Сағиттан Ботагөз жайын сұрамады (Сәбит). Көсе қой айдап келе жатса, бір адам пар өгізбен жер жыртып жүр екен (ертегіден). Ойы ұнамды шыққан соң, Ботагөз қуанып кеті (Сәбит). Күн кешкіріп қалғандықтан, тоқтауға командир қарсы болған жоқ (Сәбит). Тағы да солай тістей ме деп, Ботагөз ұмтылған қаздан қаша жөнелді (Сәбит).

Құрмалас сөйлемдер жөніндегі пікірлерін қорытындылай келе, оларды салалас, сабақтас деп екіге бөледі. Ал аралас құрмалас туралы: «Жай сөйлем мен салалас я сабақтас сөйлем, я болмаса құрмалас сөйлем екеу-үшеуі қабат келсе, аралас құрмалас сөйлем деп аталып жүр. Төл сөзі бар сөйлемдер де аралас құрмаласқа жатады. Аралас құрмалас сөйлемнің өз алдына басқа бір заңдары жоқ. Сондықтан синтаксисте ондай аралас келген сөйлем түрлерін бөлекше категория деп есептемеуге болады» [1.33] - дейді. Бұндай көзқарас онан кейін қазақ тіл білімінде де орын алды: «... дұрысында жасалу жолы жағынан келгенде, аралас құрмалас сөйлемдер құрмаластың ерекше бір түрі деп саналмайды. Өйткені мұнда оның өзіне тән амал-тәсілдері болмайды, тек бұрыннан белгілі сабақтаса, салаласа байланысу амалдарының қабаттаса келуіне ие болып отырады» [8.114], аталмыш тақырып соңғы кезеңдерге дейін арнайы зерттелмей келді де, 1997 жылы «Қазіргі қазақ тіліндегі аралас құрмалас сөйлемдер» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғалды [12.].

С.Жиенбаев салаластарды: 1) ыңғайлы салалас, 2) қарсылықты салалас, 3) талғаулы салалас және 4) себеп-салдарлы салалас құрмаластар деп бөліп, «ыңғайлас, қарсылықты, себеп-салдарлы салаластар жалғаулықпен де, жалғаулықсыз да айтыла береді. Талғаулы салалас жалғаулықсыз кездеспейді» [1.32] - деп қорытады. Салаластардың компоненттерін байланыстыратын жалғаулықтар туралы: ыңғайласта - да, және, әрі; қарсылықтыда – бірақ, алайда, дегенмен; талғаулыда – я, не, немесе, біресе, бірде, кейде; себеп-салдарлы салаластарда – сондықтан, сол себепті, үйткені жалғаулықтары болатынын көрсеткен. Да жалғаулығының мағынасына қарай ыңғайласта да, қарсылықтыда да, себеп-салдарлы салаластарда да қолданылатынын айтқан. Мысалы: Кәрім қағаз жазды да, Керім кітап оқыды – ыңғайлас, Машина болмады да, Кәрім жүре алмай қалды – себеп-салдарлы, Кәрім келді де, Кемел келе алмай қалды – қарсылықты.

Жалпы салаластардың жалғаулықсыз келетін түрі – түсіндірмелі салаласты ыңғайлас құрамында қараған. Бұл оның ыңғайласқа берген анықтамасына сәйкес. Қазіргі қазақ тіліндегі салалас құрмаластардың аталып жүрген жеті түрі (мезгілдес, себептес, қасылықты, шартты, салыстырмалы, талғаулы, кезектес және түсіндірмелі [8.19.] С.Жиенбаев классификациясында жалпылама қамтылған. Соңғы кездерге дейін салаластардың жалғаулықты және жалғаулықсыз түрлерін құрмаласу жолдарына қарай деп бөлу орын алып келді [13.]. Компоненттерінің мағыналық қатынастары белгілі бір топқа жататын салаластарды С. Жиенбаев бірге қарастырған. Соңғы шыққан оқулықтарда да салаластың жалғаулықты, жалғаулықсыз түрлерін екі бөліп қарастырмай, бірлікте алып жүр [8.32].

Салаластардың, жалпы құрмаластардың да қолданылуының жиіленуі қоғамдық дамумен байланысты. Соған орай салаластардың мағыналық топтарының іштей сараланып, жаңа категориялар ретінде қолданыла басталуы да заңды нәрсе. Ғылым тарихындағы салаластардың жіктеудегі ала-құлалықты оның сандық я терминдік айырмашылықтарына қарап емес, мәніне қарап бағалаған дұрыс шығар.

Сабақтастарды жіктеуде олардың бағыныңқыларының қызметін, негізінен, сөйлем мүшелерінің қызметімен пара-пар қояды: «Сабақтастар бағыныңқысының мағынасына қарай жіктеледі. Бағыныңқылар жеті түрлі, оның бесеуінің функциясы сөйлем мүшелерінің функцияларымен бірдей» [1.32].

Үйірлі мүшелі сөйлемдерді сабақтастардың қатарында қолдану себептерін кезінде айтып өткенбіз.

Сабақтастарды былайша жеті топқа бөледі:

1.) Шартты бағыныңқы.

2.) Қарсылықты бағыныңқы.

3.) Анықтауыш бағыныңқы.

4.) Толықтауыш бағыныңқы.

5.) Пысықтауыш бағыныңқы.

6.) Бастауыш бағыныңқы.

7.) Баяндауыш бағыныңқы. [1.32-33].

Үйірлі мүшелі сөйлемдерді сабақтастармен бірге қарастырғанымен, олардың ішіндегі жеке бір категория ретінде ерекшелеп көрсеткен: «Шартты бағыныңқы мен қарсылықты бағыныңқының үйірлі мүше формалары жоқ. Қалғандары я бағыныңқы, я үйірлі мүше түрінде кездеседі» [1.33.]..Үйірлі мүшелі сөйлемдерді сабақтастың тұрлаусызы деп те атайды [1.33.]

Жалпы тіл білімінде сабақтастардың бағыныңқыларын бір топ ғалымдар деформацияға ұшырап, басыңқының құрамына сіңісіп кеткен деп таныса (В.А.

Богородский, А.А.Шахматова, А.М.Пешковский, Г.П.Ломтев, М.С.Бархадуров,

Г.В.Кольшанский, Е.В.Гулыга, т.б.), өзгелері бұларды сөйлем дәрежесінде таниды [8.52]. Қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы сабақтастың бағыныңқысын «бітпеген шала сөйлем», «басыныңқының шылауындағы қосшы сөйлем»- деп, басыныңқыны «сөйлемдік қасиеті молырақ»- деп көрсеткен болатын [14.]. С.Жиенбаев сияқты Н.Т.Сауранбаев та: «... бағыныңқылар басыңқы сөйлемдегі бір жай мүшенің қызметін атқарады, я соның орнына жүреді» [15.49] –дейді. Бұл жайында М. Балақаевтың: «... жеке сөйлемдер құрмаластың қарамағында мағыналық және интонациялық тиянақсыз қалыпқа түскенімен, олар негізгі сөйлемдік белгілерін жоғалта алмайды» [13.167].

Жалпы салаластарға қарағанда сабақтас құрмалас сөйлемдердің тілімізде көп қолданылуы – ондағы шешімі қиын мәселелердің жиі туындауына әкеліп соқтыратын факторлардың бірі. Екіншіден, сабақтастардың кейбір түрлерінің интонациялық ара жігі айқын көрінгенімен, бағыныңқы мен басыңқы аралығындағы интонациялық әлсіздік те сабақтастар жөніндегі пікір кереғарлықтарының көбеюіне әкеліп соқтырады. Сабақтастардың мағыналық, құрылымдық және т.б. ерекшеліктері сараланып, бір жүйеге түсті деуге негіз жоқ сияқты. Бұндай пікір, сонымен қатар, жалпы құрмаластарға да, құрмаластың құрылыс материалы – жай сөйлемдерге де байланысты.

Сонымен, С. Жиенбаевтың құрмалас сөйлемдер жөнінде айтқан пікірлерінің бірқатары қазір де мәнін жоймаса, бірқатары қазіргі түсінік бойынша жаңсақ болғанымен, көкейтесті мәселелерді көтеруге оң септігін тигізеді.

Құрмалас сөйлем туралы өз пікірлерін білдірумен қатар, осы мәселелерді жөніндегі айтылған өзге ғалымдар пікірлеріне де сындарлы пікірлерін білдіріп отырған. Біз сөз етіп отырған «Синтаксис мәселелерінде» профессор С. Аманжоловтың «Қазақ тілі синтаксисінің қысқаша курсында» [16.] айтылған бірқатар мәселелер жөнінде көзқарастарын жарияланған. Атап айтқанда, қиысу туралы, атаулы сөйлем туралы, құрмалас сөйлемдердің классификациялануы туралы өз ойларын ортаға салған. Енді осыларға жеке-жеке тоқталайық:

1.)Қиысу туралы. С.Аманжоловтың: «Жалпы есімдіктен басқа, есімдерден болған бастауыш баяяндауышпен үшінші жақта ғана қиысады. Бастауыштарға тәуелдік жалғау жалғанса да, баяндауыш үшінші жақта ғана қиысады. Бастауыштарға тәуелдік жалғау жалғанса да, баяндауыш үшінші жақта қалады, қиыспайды. Мысалы:

Кітап оқылды (кітап –үшінші жақ).

Кітабың оқылды (кітабың –екінші жақ).

Кітабым оқылды (кітабым - 1-жақ) –деген пікірін С. Жиенбаев: «Зат есім

атауларының бәрі тек үшінші жақтық категория екенін, сондықтан олар өздерінің баяндауышымен үшінші жақта тұрып қиысатынын өзі дұрыс айтқан ... кітабым оқылды дегенде қиыспай тұр деуі – жіктік жалғау мен тәуелдік жалғауды шатастырғаны. Автор қазақ тіліндегі жақ категориясын көп шатастырған. Бұл қателердің бәрі де автордың жақ формаларының тарихы мен осы күнгі тілдегісін шатастырғанынан болып отыр. Тілдің өткен дәуірлерінде тәуелдік жалғауы мен жіктік жалғауларының өзара байланысы болған деп есептеледі. Мәселен, мен алдым, сен алдың дегендегі –м,-ң элементтері о бастағы бірінші, екінші жақтық тәуелдік жалғаудан туған да болар. Бірақ бұлар бәрі де тіл өмірінің ертеректегі дәуірінен қалған қалдықтар. Ал, қазіргі тілімізде бұл сөздерді ешкім де тәуелдеулі сөз деп ұғынбайды, олай ойлау мүмкін де емес, Қазіргі қазақ тілінде тәуелдік пен жіктік жалғау арасында толық дифференция бар [1. 36].

2.) Атаулы сөйлем туралы. С.Аманжолов «Оқу оқыған жігіт ауылға келді», «Бізге кеше баяндама жасаған кісі келді» деген сөйлемдердегі асты сызылған тіркестер атаулы сөйлем, ал жігіт, кісі деген сөздер алдыңғысының баяндауышы, соңғысының бастауышы дейді. Және де оларды салалас құрмалас деп танып, оны «Такая переходность имен и способность причастия воплощать в себе значение союзных слов, является характерной особенностьяю языков тюрской системы вообще, казахской в частности» [1.36-37.] - деп түсіндіреді. Бұл жөнінде С.Жиенбаев пікірі былай: «Бұл жердегі ерекшелік, біздіңше, қазақ тілінің сөздерінде емес, есімшелерінде. Есімшелер анықтауыш та, баяндауыш та бола алатындығына байланысты, олар орыс тіліндегі бағыныңқы сөйлемдерді әр уақытта жай мүшеге айналдырып жібереді. Ал енді Сәрсеннің ... зат есімге де (жігіт, кісі – Б.Б.) есімше сияқты функция беріп отырғаны атаулы сөйлем категориясы дұрыс емес, анықтауыштары есімнен болған тіркестердің орыс тіліне аударылу ерекшелігін Э.В.Севортян ыңғайына қарай атрибутивтік, кейде предикативтік қатынаста аударуға болатынын көрсеткен. Оның айтуы бойынша, «ай жарық кеште» деген тіркес орыс тілінде «ночь (в которой) луна светлая» деп те, «лунно-светлая ночь» деп те түсінуге болатынын ескертеді [17.7-8].

С. Жиенбаевтың атаулы сөйлемдер жөніндегі мынадай ойларын ерекшелеуді жөн көрдік:

а) Атаулы сөйлемнің бір-ақ сөзден келуі, ол сөздің атау тұлғалы зат есім болуы, күрделенген жағдайда сол атау сөзге қатысты, соны анықтайтын сөздер тіркесе келуі; ә) Атаулы сөйлемнің мағынасы контекстік мағына арқылы айқындалатыны;

б) Толымсыздан айырмашылығы – толымсыз сөйлемдерде түсіп

қалған сөйлем мүшесінің орны көрініп тұрса, атаулы сөйлемде ол сөйлемді толықтырудың қажеттілігі жоқтығы;

в) Тіл білімінде атаулы сөйлемдегі бас мүше бастауыш па, баяндауыш па деген

сұраққа, тіліміздің структуралық ерекшеліктеріне қарай баяндауыш болады деуі;

г) Атаулы сөйлемнің структурасы ерекшелігі туралы, оның ішінде тұрлаулы мүшеге талданбау-талдануы туралы қазақ тіл білімінде «атаулы сөйлем тұрлаулы мүшеге талданбайды, басқаша айтқанда, оған ұйытқы, тірек болып тұрған сөзді бастауыш не баяндауыш деп тап басып айтуға келмейді» [2.130] тексерудің қажет ететіндігін ескертеді де, «қазақ сөйлемінде аяқта баяндауыш тұрмаса, тиянақталмайды. Бұған қарағанда, біздің атаулы сөйлемдеріміздегі атау сөздің өзі бастауыш болудың лайығы да жоқ, ол сөз сөйлемді аяқтап тұрған баяндауыш делініп есептелу керек» [1.39] - деп, атаулы сөйлемнің тірек сөзін баяндауыш ретінде тануды ұсынады.

Ал жалпы атаулы сөйлем мәселесі кейінгі бірқатар еңбектерде аталғанымен, оның нағыз ғылыми тұрғыдағы анықтамасы, дәл белгілері айқындалған жоқ [18]. 3.)Құрмалас сөйлем туралы. Әрине, автордың бұл еңбегі жеке мысалдардың ыңғайына қарай құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары мен мағыналық белгілері сараланып берілгендіктен, оның мәні қазір де жойылған жоқ. Сабақтастың үлестес деп аталатын түрі Қ. Есеновтың соңғы еңбегінде бұрынғы ыңғайлас аталып жүрген сабақтастың атауы ретінде қалыптасты [8.112]. Құрмаластардың жіктеудегі С.Аманжоловтың кемшілігі ретінде С.Жиенбаев салаластардың «ылғи ойдан шығарылған жасанды сөйлемдер алынғанын», «көздейсоқ белгілерге қарап жіктелгенін», «егер мағыналық, структуралық белгілеріне қарай таптастыратын болсақ, бұл 20 түрдің ішінде бірінің шеңберіне бірі еніп кететін түрлері барын» атаса, сабақтастарға байланысты салаластардағы кемшіліктермен қатар, кейбір жай сөйлемдердің сабақтастар қатарында қате қарастырғанын дұрыс сынаған. Әдебиет:



  1. Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. Алматы,1941 ж.

  2. Қазақ тілінің грамматикасы. 2-бөлім. Синтаксис. Алматы,1967.

  3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1966.

  4. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. Алматы, 1966.

  5. Бегалиев Ғ. Құрмалас сөйлем. Алматы,1941.

  6. Халық мұғалімі. №23-24. 1940.

  7. Аманжолов С. Көрсетілген еңбек. 1940.

  8. Есенов Қ. Құрмалас сөйлемдер синтаксисі.Алматы. «Білім»1995.

  9. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1996.

  10. Ысқақов А. Қазақ тіліндегі сабақтас құрмаластағы бағыныңқы сөйлемнің даму жолытуралы /ҚазССР ҒА Хабаршысы. 1948., №3.

  11. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі.Алматы, «Білім» 1995.

12 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тіліндегі аралас құрмалас сөйлемдер. КДА.А-ты. 1997.

13.. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, «Білім»1974.



  1. Байтұрсынұлы А. Тіл –құрал. Ташкент. 1925.

  2. Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі.Алматы,1946.

  3. Аманжолов С. Қазақ тілі синтаксисінің қысқаша курсы. Алматы, 1937.

  4. Севортян Э.В. Исследования по сравнительной грамматике тюрских языков. ІІІ.Синтаксис. 1961.

  5. Сәдуақасұлы Ж. Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдердің құрылымдық типтері.ДДА. Алматы,1997.

Аман Мәделханұлы Абасилов


Қорқыт Ата атындағы ҚМУ,

Қызылорда, Қазақстан

ТІЛ ДАМЫТУДАҒЫ ЖАҢА МҮМКІНДІКТЕР МЕН ПРОБЛЕМАЛАР (әліпби ауыстыру қажеттігі қақында)

Тіл мен саясат - тіл дамытудың өзара тығыз байланысты категориялары. Тіл – саясаттың әрі нысанасы (обьектісі), әрі құралы. Ал саясат – тіл тағдырын шешетін мемлекеттің өзіндік ұстанған бағыты, шаралар жүйесі. Демек, қандай да бір мемлекеттегі тілдердің қоғамдық қызмет ауқымын саналы түрде арнайы дамытуға болатыны, не болмайтындығы туралы мәселенің басын ашып алу қажет.

Жалпы әлемдік тәжірибеге назар аударсақ, тіл екі түрлі жолмен дамиды да, құриды да: оның бірі - өзінен-өзі, арнайы ұйымдастырылмаған (стихиялы) түрде дамиды, не қолданыстан шығып құриды; екіншісі – қоғам, мемлекет тарапынан керекті бағытты жоспарлы түрде арнайы дамыту, не құрту. Ендеше қоғамдағы не белгілі бір мемлекеттегі тіл мәселелерін шешу мақсатында белгіленген лингвистикалық шаралар мен идеологиялық принциптер жиынтығы тіл саясатын құрайды [1, 616.].

Саясат, оның ішінде тіл саясаты туралы айтқанда белгілі бір мақсатты жүзеге асыруға бағытталған саналы әрекетті түсінеміз. Тілге қатысты адамдардың қандай саналы әрекеті, оны өзгертуға бағытталған нендей мақсаты болуы мүмкін? Адамдар тілден нені өзгерткісі келеді? Адамдар тілдің өзіндік жүйесі мен құрылымына, дамуына қалай әсер ете алады, ол қаншалықты мүмкін? Мұндай тіл саясатын кім жоспарлайды және кім жүргізеді? Осы сұрақтарға жауап іздеп көрелік.

Көптеген елдерде тіл саясатын жоспарлайтын негізгі субьекті деп әр алуан мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар мен институттарды атайды. Ал адамдардың саналы әрекетін қажет ететін тілдің негізгі салалары деп әлеуметтік лингвистикалық әдебиеттерде тілдің нормативті-стилистикалық жүйесі, терминологиясын қалытастыру мен дамыту және әліпбиі мен емлесін жасау, жетілдіру мәселелері көрсетіледі. Осыларға назар аударсақ, әліпби жазба тілді қатыптастырудағы адамдардың саналы әрекеттерінің бірі, тіл саясатының басты нысаны екендігін көреміз.

Әліпби - арғы тегі гректің «alphabetos», яғни альфа және бета деген басқы әріптердің атынан алынған атау. Ол жеке дыбыстық элементтерді символ арқылы бейнелеп, тілдегі сөздердің дыбыстық келбетін бейнелейтін таңбалар жүйесі. Әліпбидің дүниеге келуі кез келген табиғи тілдердегі мәтінді жазуға мүмкіншілік берді. Жазудың шығуы мәдениеттің дамуына көп әсер етті. Тіл өзінің өмірдің түрлі салаларындағы қызметін кеңейтті, дамудың жаңа жолына түсіп, жаңа мүмкіндіктерге ие болды.

Қай қоғамда, қай елде болмасын әліпби жасау немесе оны ауыстыру – бұл жалпыхалықтық, оның ішінде алдымен ұлттық мәселе. Сондықтан ол - саяси, мәдени, лингвистикалық, әлеуметтіклингвистикалық, әлеуметтік, экономикалық т.б. жақтан ойланып, толғанып шешетін маңызды әрі күрделі проблема.

Олай дейтін себебіміз ол біріншіден, мемлекеттің тіл саясатының бағытын танытса, екіншіден, төл әліпби, төл жазу қандай да бір ұлттың мәдени құндылығын, бет-бейнесін көрсетеді.



Үшіншіден, тілдің табиғатына, даму заңдарына, фонетикалық жүйесі мен грамматикалық құрылысына лайықталып таңдалған, соған сәйкес орфографиялық, орфоэпиялық ережелерін жасауға икемді әліпби жасау лингвистикалық біліктілікті көрсетеді.

Төртіншіден, таңдалып алынған әлібиді қоғам санасы дұрыс қабылдап, тілдің қоғамдағы қызмет етуін толыққанды өтей алуы, тіл тұтынушылардың сол тілді еркін меңгеруіне ықпал етуі, тілдік бөгетті жеңе алуы мәселенің әлеуметтіклингвистикалық қырын танытады.

Бесіншіден, әліпби ауыстыру – бұл әрі тілдік реформа жүргізу деген сөз. Ал тілдік реформаның басқа реформалардан айырмашылығы - ол сол тілді тұтынушы халықтың әрбір мүшесіне дейін қамтитындығында. Сондықтан әліпби ауытыру әлеуметтік мәселе болып табылады. Бұл үшін алдымен халық арасында мәселенің мәнін ашып түсіндіру, ұғындыру, насихаттау т.б. жұмыстар жүргізілуі керек.

Алтыншыдан, әліпби ауыстыру көп қаражатты қажет етеді. Демек, ол

экономикалық жақтан нақтылы әрі тиімді шешілуі керек. Олай болса, осындай және бұдан да басқа мәселелерді жинақтап қорытындылайтын, бағыт-бағдар көрсететін үкімет тарапынан арнайы тұжырымдама қабылдануы тиіс.

2006 жылдың қазанында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халықтар ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде: «Латын әліпбиін қарайтын кез келді. Бұл мәселені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай болғанда да, латын әліпбиі бүгін де телекоммуникациялық салаларда басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бұрынғы кеңестік елдердің көпшілігінің латын әліпбиіне көшуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мәселені зерттеп, нақты ұсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын тілінде оқытудың өзі латын әліпбиімен байланысты. Ал біз қазір барлық мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мұнда тұрған қорқынышты ештеңе жоқ», - дей келе «Қазақ әліпбиін латынға көшіру жөніндегі мәселеге қайта оралу керек. Мамандар жарты жылдың ішінде мәселені зерттеп, нақты ұсыныстармен шығуы тиіс. Әлбетте біз бұл жерде асығыстыққа бой алдырмай оның плюстері мен минустарын зерделеп алуымыз керек», - деген еді [2].

Бұл мәселе бұдан кейін Елбасының «Қазақстан - 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауында тағы көтерілді. Онда: «Біз 2025 жылдан бастап, әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл - ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы - қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады», - деп осы жолы бұл мәселеге нүкте қойды [3].

Бізге неге әліпби ауыстыру қажет дегенге келсек, оның көптеген себептері бар. Біріншіден, тіліміздің табиғи заңдылықтары бұзылып барады. Өзге тілдің дыбысы, өзге тілдің сөзі, өзге тілдің ережесі өз тілімізді өгейсітіп айтқанымыз жазғанымызға сәйкес келмей, өз сөзіміз өзіміздікі болмай отыр. Бұл әсіресе тіліміздің фонетикалық жүйесін қатты әсер етті. Үндестік заңы тұншықты. Тіліміз әуезділігінен айырылды. Екіншіден, тіліміз осы заманғы ғылыми-техникалық прогеске икемді болмады, терминологиямыз жетіспейді деумен өзге тілдің сөзін аударамыз деп өзегіміз талды. Үшіншіден, өзге тілден сөз ауысу тоқтады. Кірме сөздер қазақтың айтылуына негізделмей, сол тілдің нұсқасында енді. Тіліміз «импорттанған» сөздерге толды. Өзге тілден сөз алғанда оны басып, жаншып ұлттық дәстүрде алу керек деген принцип далада қалды. Міне, осындай және тағы басқа да фокторлар тілімізді дамытуға кедергі келтіріп отыр.

Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде дамыту, әлемнің дамыған тілдерінің қатарына қосу, болашақ тілі болуына жағдай жасау - әрбір қазақ азаматының арманы. Біз бүгінгі күні әліпби ауыстыру арқылы осы уақытқа дейін кеткен кемшіліктерді жоя отырып, жаңа тұрпаттағы тіл дамыту жұмысын саналы түрде қолға алуымыз қажет.

Жалпы әліпби - адамдар ақылдаса отырып жасайтын, тіл дамытудағы саналы әрекеттердің бірі. Қазіргі таңда елімізде әліпби таңдау, оның ішінде латын графикасына негізделген қазақ жазуын жасау мәселесі өткір күн тәртібіне қойылды. Мұны мен қолдаймын. Өйткені орыс жазуына негізделген қазіргі қазақ жазуы ұлттық сипатынан ауытқып, басқа жаққа бет алып бара жатыр. Мұны күндлікті газет, журнал, ғылыми кітап, оқулықтардың кез келгенін алып, ондағы мәтіндердегі сөздерді орфографиясына қарай топтастырып, саралап көрсек, таразының бір басында қазақ тілінің заңдылығымен жазылған, екінші басында бөтен тілдің тәртібіне түскен алабөтен сөз үйірін байқаймыз. Жыл өткен сайын мұндай «импортталған» сөздердің саны еселеп өсіп, көбейіп бара жатыр. Мұның өзі қазақ тілінің ежелден келе жатқан дәстүрлі нормасының бұзылу қаупін күшейте түседі, ал дәстүрлі нормасынан айырылған тіл қанатынан айырылған құстай дәрменсіз болып, қоғамдық қызметін ойдағыдай атқара алмайды.

Сондықтан тіліміздің төл табиғатын бұзбай сақтап қалу үшін қазіргі қазақ орфографиясын қалай болғанда да өзгертпей, реформаламай болмайды. Ал ол үшін қазақ тілінің фонетикалық жүйесін дәл бейнелеу тұрғысынан келгенде бізге орыс графикасынан гөрі латын алфавиті қолайлы.

Латын графикасына көшу арқылы біз тіліміздің табиғиғатын сақтаймыз, даму заңдылығының бұзылуына жол бермейміз, фонетикалық жүйесін қалпына келтіреміз, орфографиямызды түзеп аламыз, қысқасы өз сөзіміз өзіміздікі болады.

Әдебиеттер:

1.Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра (Қазақ тілінің жер жүзі тілдері жүйесіндегі алатын орны). –Алматы: Жазушы, 1992. -272 б.

2.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқы ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзі. 24 қазан, 2006.

3.Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан - 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауы. Астана, Ақорда, 14 желтоқсан, 2012.

Г.Ж.Баялиева


Қазақ тілі мен әдебиеті және журналистика кафедрасының доценті, ф.ғ.к,

Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қазақстан

ЗАТ ЕСІМДІ СИНОНИМДЕРДІҢ СИНТЕТИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ АНАЛИТИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕР АРҚЫЛЫ ЖАСАЛУЫ


Синтетикалық тәсіл – синонимдік қатарлар туындатудың ең өнімді жолы. Бұл тәсіл жалпы сөздік құрамды ғана емес, соның ішіндегі синонимдік қорды да мейлінше байытып, толықтырып отыратын негізгі көзді арна болып есептеледі. Зат есімді синонимдер жұрнақтар жалғану арқылы жасалады. Әр синонимнің ерекшелігі оларға жұрнақтардың бірдей жалғануы арқылы жасалады. Қазақ тілінде өнімді деп танылатын – лық, -лік, - тық, -тік, -дық, -дік, -шы, -ші; құранды –шылық, -шілік жұрнақтары арқылы жасалған туынды сөздердің синонимдік қатар құруда қабілеті күшті. Сөзжасаушы жұрнақтары арқылы туынды зат есімдердің жасалуы: адамдық, азаматтық, кісілік; адалдық, адалдылық, ақтық; алыстық, қашықтық, жырақтық, шалғайлық, ұзақтық; астамшылық, астамдық, асылық, күпірлік; асшы, аспаз, қазаншы, аспазшы, базаршы.

- лық (-лік, -дық, -дік, -тық, -тік) жұрнағы арқылы жасалған заттық ұғымды білдіретін синонимдердің түрлерін алып қарайық. Бұл қосымша зат есімге қатысты туынды формадағы синонимдерді тудыратын ең құнарлы жұрнақ болып есептеледі. –лық қосымшасы түбірге бірден қосылып та, туынды сөзден кейін келіп те лексикалық мағыналары басқа-басқа сөздерді өзара жақындастырып тұрады. Бұл бұрын бір-бірімен синонимдес бола алмайтын сөздерден синонимдік қатар түзеді. Мәселен, ауыз және су деген заттық ұғымдағы түбір сөздердің жеке тұрғандағы лексикалық мағынасында ешбір байланыс жоқ. Осы түбірлерге –лық қосымшасы қосылғанда жылқының аузына салатын жүгеннің темірден жасалған бөлшегінің атын білдіреді: ауыздық-сулық. Жем, өлім деген заттық ұғымдағы сөздерге –тік қосымшасы қосылғанда да бір мағыналас сөздер жасалады: жемтік-өлімтік. Мұнда түбір (жем) мен туынды (өл+ім) – екі басқа сөзді бір-біріне жақындастырып тұрған дәнекер –тік қосымшасы болып табылады. Сол сияқты, би, қожа, әкім деген сөздер де жеке тұрғанда үш түрлі ұғымда қолданылады. Егер осыларға –лық жұрнағы қосылса, онда бұлар да өзара синонимдік қарым-қатынаста жұмсалып, белгілі бір ұғымды білдіреді: билік, қожалық, әкімдік. Мысалы: Он сегіз жасында көп жылдар би болған Сәмтік деген адаммен билікке таласқан (С.Мұқанов). Бұл балаға Рәуіштен басқа жанның қожалығы жүрмейді (Ғ.Сыланов). Немене, жетім-жесірдің аулы ма бұл, сіз әкімдік жүргізетін (М.Әуезов).

-лық жұрнағының түбір зат есімге қосылып, туынды зат есім тудыру қызметі әлдеқайда күштірек. Бұл сындық мағынадағы синонимдерді заттық мағынаға көшіретін бірден-бір өнімді қосымша болып табылады. Мәселен, әзір-даяр, сотқар – бұзақы – тентек деген сындық мағынадағы синонимдерді заттық ұғымға айналдыру үшін әзірлік – даярлық, сотқарлық – бұзақылық – тентектік деп –лық жұрнағын қосып айтамыз.

-лық формалы синонимдер бірыңғай зат есімге немесе бірыңғай сын есімге қосылып туынды формадағы заттық синонимдер жасап қоймайды, кейде осы екі сөз табымен араласып келіп те бір қатардағы синонимдерді туғызады. Мәселен, бала зат есім, жас сын есім, осы екеуіне –лық қосымшасы қосылғанда (балалық – жастық) бір ұғымды білдіретін мәндес жұп сөз пайда болады. Сол сияқты мәңгі сын есім, өмір зат есім мәңгілік – өмірлік болып тағы да бір туынды заттық синоним жасалады. Қу мен арам деген сөздер сын есім, пәле зат есім, үшеуіне –лық келіп қосылғанда (қулық –арамдық – пәлелік) үшінші бір заттық ұғымдағы синонимдік қатар пайда болады.

Кей жағдайда бір қатардағы синонимдердің біреуі ғана –лық формалы болып келеді де, қалғандары түбір сөз немесе басқа жұрнақтар арқылы жасалған туынды сөз болып келеді. Мысалы: орындық – отырғыш, шындық – ақиқат, бірлік – ынтымақ, қалдық – жұрнақ – сарқыншақ, т.б. Осындағы тілдік фактілерге қарағанда заттық ұғымды білдіретін синонимдерді жасауда –лық жұрнағының атқаратын қызметі айрықша екендігі аңғарылады. Заттық ұғымдағы синонимдерді тудыратын екінші бір құнарлы жұрнақ –шы, -ші қосымшалары. Бұл қосымшаның синонимдер жасауда екі түрлі қасиеті бар. Біріншісі түбір күйіндегі заттық мағынадағы мәндес сөздерден туынды формалы синонимдер тудырады. Яғни синонимнен синоним жасайды. Мәселен, өлең - ән – жыр – әуен деген түбір күйінде белгілі контексте келіп, бір ұғымды жан-жақты көсетеді. Осы күйіндегі төрт түрлі зат есімге –шы жұрнағын қосып, ән айтып әбден маманданған, машықтанған адамды білдіреміз. Дегенмен, мұнда алғашқы үш сөз –шы қосымшасын қосуға көнеді де (өлеңші – әнші – жыршы), соңғы бір сөз бұл жұрнақты өзіне қабылдамайды. Өйткені әуенші деп айтуға келмейді. Бұған қарағанда, -шы қосымшасы зат есім біткен сөздердің барлығына бірдей, соның ішінде мағыналас заттық ұғымдағы синонимдерге де жапа- тармағай талғаусыз қосыла бермейді, сөз талғайтындығын аңғарамыз. Бұл жұрнақ негізінен алғанда, мамандық пен кәсіпке байланысты ұғым тудыратын сөздерге ғана жалғанады. Әуен деген сөзге –шы жұрнағының жалғанбауы әуенші деген мамандықтың жоқтығынан болуы керек.

-шы жұрнағының екінші қасиеті түбір тұлғасында мағына жағынан ешбір байланысы жоқ, ұғымы басқа сөздерді ғана емес, өзге сөз табындағы сөздерді екінші бір сөз табына ауыстырып, бірімен-бірін жақындастырып синоним жасайды. Мысалы, сақ деген сөз сын есімге жатады. Ол –шы қосымшасын өзіне қабылдап, сақшы деген заттық ұғымдағы туынды сөз жасап, күзетші сөзімен синонимдік қатар құрады. Сол сияқты, бас пен жетек дегендер түбір күйінде бір-біріне алшақ жатқан ұғымдар. Осы екеуіне –шы жалғанғанда басшы – жетекші болып, бір мағыналас синоним тудырады.

Бұлардан басқа синонимдік қатар түзетін өнімді жұрнақтар мыналар: -ыс, -іс, -с:

шабыс-жарыс; -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе: кеспе-салма, мінездеме-сипаттама т.б.; -ым, -ім, -м: наным-сенім, ұйым-қоғам т.б.; -у: хабарландыру- құлақтандыру, үндеу-шақыру т.б.; -к, -қ, -ық, -ік, -ақ, -ек: бунақ-түйнек, торпақ-баспақ т.б.



Түрлі реңкті білдіретін зат есімдер. Түрлі рең мәнін тудыратын жұрнақ жалғанған зат есімді синонимдер өте көп. Адамдар арасындағы түрлі қарым-қатынасқа байланысты туатын сан алуан мәндегі көңіл-күй, ризалық, үлкенге құрмет, сый, ілтипат білдіру, жақсы көру, кішіні еркелету сияқты адамның ішкі сезімін білдіретін рең мәнді жұрнақтар зат есім сөздердің өзіне жалғанып, оның лексикалық мағынасын құбылтады. Мысалы тіліміздегі апай, ағай сөздеріне түрлендірілген сөз жасаушы құралдар арқылы жаңа атау туындаған. Мұндағы ағай мен апай жеке лексема болуға толық мүмкіндігі бар. Бұл екі сөз өзге жаңа сөз жасау мүмкіндігіне ие болмаған. Себебі бұл сөздер жаңа атау болып қалыптасқанмен, қосымша жаңа сөздер жасай алу қабілеті жоқ. Мұнда –й қосымшасының лингвистикалық факторының әсерінен деп танимыз.

Зат есімнің лексикалық мағыналарын түрлендіруші жұрнақтар тек зат есімдерге ғана қатысты. «Қазақ грамматикасында» соңғы зерттеулер бойынша 24 реңк мәнін тудыратын жұрнақтың барлығы ашылып отыр [1., 234]. Синонимдер сөздігінде реңк мәнін тудырушы зат есім жасайтын жұрнақтар қатысқан синонимдер көптеп кездеседі. Қандай туыстық атаулар болса, соның барлығына бірдей дерлік –тай, -ақа, -еке, -й, -жан т.б. жұрнақтар жалғану арқылы синоним сөздердің жасалғандығы байқалады. Бұл жұрнақтар тілімізде өнімділік сипатқа ие. –жан, -тай рең мәнін тудырушы жұрнақтардың бұлардан басқа үлкен кісілерге айтылатын аға, апа, көке, ата сияқты есімдерге қосылып ізет, құрмет, кейде жалыныш мәнін білдіретін реттері көп: ағатай, ағажан, апатай, апажан, көкетай, көкежан, ататай, атажан т.б. Апеке, апажан, апатай, апашым, апай. Анасындай жасы үлкен әйелге жалынып-жалбарынғандай, құрмет тұтқанда айтылатын қаратпа сөз. Әкем жазған күнделікті берді әпекем (Қ.Ыдырысов). Апажан, мүлде жадыра, Өткенге қапа болмастан (Д.Әбілов). Жалғыз баласы болғандықтан, әкем де, апатайым да мені қатты сағынады (Б.Тоқтаров). Апашым да жұрттың Баршагүлді мақтаған сөздеріне үнін қосып жатты (Ғ.Сланов). Самал сол апайының үйіне қонаққа барды (З.Жәкенов).

Қазақ тілінің синонимдер сөздігінде үлкен адамға құрметпен, еркелеп, немесе жалынып, жалбарынғандай мағыналары беріледі [2,127]. Ал енді бүгінгі күнде тілімізде әбден тұрақталып кеткен мұғалім, ұстаз мағынасындағы апай, ағай сөздері бұл ұғымға енгенімен, дәл осы мағыналық өріске енеді. Бірақ бұл екі сөздің беретін мағыналары басқа болғанымен, олардың стильдік айырмашылықтарының бар екендігі байқалады. Мұғалім, ұстаз мағынасындағы апай, ағай сөздерінде жалынып, жалбарыну мағыналары болмағанмен, үлкенді сыйлау, құрметтеу, әсіресе, оқыған адамның беделінің сипаты көрініс табады. Алғашында тек олардың гендерлік ерекшеліктері ескеріліп, жұмсақтау, сыпайылау естілу үшін апай, ағай заттық ұғымдары алынғанымен, келе-келе бұл ұғымдар тұрақталып, кәсіп иесінің атауына көшеді. Бұдан өзге кез келген таныс емес адамнан бір нәрсе сұрау үшін де апай сөзін қолдану үрдісі бар. Тіл білімінде сөздердің жасалу жолының түрлері бай. Себебі қанша түрлі сөз болса, сонша сөздердің жасалуы, аталымның туындауының тілдік, ұғымдық ерекшелігімен қоса, сөзжасамдық заңдылықтары қатар жүреді. Жаңа тілдік тұлғаның жасалуында аналитика-семантикалық тәсілдің өзіндік орны ерекше деуге болады. Қазақ тіл білімінде таңбалау жүйесінің аналитика-семантикалық тәсілін ғылымға арқау еткен ғалымдар еңбектерінің бар екені белгілі. Әр зерттеудің аналитикалық тәсіл арқылы жасалған туынды атауларға қосар үлесі мол. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздер жайлы жалпы тіл білімінде көбірек айтылып келеді. Біріккен, кіріккен, қосарлы, тіркесті атаулардың ерте заманда пайда болғаны күмән тудырмайды.

Аналитика-семантикалық тәсіл арқылы жасалған туынды атаулардың, біріншіден, сыртқы тұлғасында өзге сөзжасамдық тәсілдер арқылы жасалған туынды сөздерден ерекшелігі: а) екі сөзден бірігу арқылы жасалады; ә) лексикалық толық мағыналы екі сөздің тіркесуі арқылы жасалады; б) қосарлану арқылы жасалады; в) кірігу арқылы жасалады.

Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі туынды атаулардың өн бойында: а) жалқылық ұғым болуы мүмкін; ә) жалқылық ұғым болуы мүмкін; б) көптік мағына болады; в) жинақтық ұғым білдіреді, т.б.

Сыртқы тұлғасы мен мағыналық жақындығы тұрғысынан қарағанда, ерекше құбылыстың бірі - күрделі синонимдер. Күрделі сөздердің құрамына енген түбір сөздер оп-оңай бірікпейді. Өзінен-өзі қосарланбайды немесе кездейсоқ тіркеспейді. Олар белгілі бір заңдылыққа, ұғымға негізделіп күрделенеді. Мәселен, салт атқа мініп, жол жүретін адам ең әуелі, оған керекті әбзел-жабдықтарды әзірлеп алу керек. Оған мынадай жабдықтар кіреді: жүген, тізген, шылбыр, ер, тоқым, ішпек, терлік, үзеңгі, үзеңгі бау, қанжыға, тартпа, айыл, құйысқан, ат көрпе т.б. Осының барлығы дайын болмай тұрып, атқа мініп жол жүруге болмайды. Ертеде осы жабдықтарды бір сөзбен тұрман деп атаған. Бертін келе тұрман деген сөз жеке қолданудан қалып, ат-тұрман, ер-тұрман болып қосарланып айтылып, салт атқа керекті әбзел-жабдықтардың тұтас жиынтығын білдіретін болды. Тұрман деген сөздің атқа да, ерге де қосарланып барып, бір ұғымды білдіріп тұруының толық заңдылығы бар. Бұл жерде ат десек те, ер десек те айтайын деген ой, ұғым біреу. Екі сөз қосарланып қолданған уақытта сол заттың уақ-түйек бөлшектерін жеке-жеке еске алып жатпаймыз, ер-тұрман дегенде салт мінуге керекті барлық затты жинақтап түсінеміз. Ат-тұрман, ер-тоқым дегенде де сол заттар ұғынылады. Бұл үшеуі қосарланған күйінде келіп, белгілі бір ұғымды білдіру үшін бірімен-бірі алмасып айтыла береді. Адамдардың қоғам үшін істеген еңбегіне төленетін қаржы еңбекақы немесе жалақы деп аталады. Ақы кез келген сөзбен емес, белгілі бір дәрежеде тіркесе алатын қабілеті бар еңбек, жал сөздерімен бірігіп, еңбегі үшін берілетін ақы, жалданғандығы үшін алатын ақы деген ұғымды білдіріп тұр. Өзара бірікпеген жағдайда бұл сөздер синонимдес бола алмас еді. Біріккен сөз бен біріккен сөздің синонимдес болуы шарт емес. Күрделі сөздер дара сөздермен де синонимдік қатар түзе алады. Мысалы, сегізкөз-құйымшақ, көзқарас-пікір, алты атар- тапанша, күнбағар-шекілдеуік, т.б.

Тарихи даму барысында сөз тіркестері бұрынғы синтаксистік қарым-қатынастарын жойып, лексикаланады, бірте-бірте күрделі сөздерге айналады. Мысалы, адамның денесіне жағып, әдемі жақсы иіс шығаратын затты қазақтар иіс су немесе иіс май дейді. Мұнда иіс деген сөз бірде сумен, бірде маймен тіркесіп айтылып, күрделеніп, лексикаланып, белгілі бір заттың ұғымын білдіріп тұр. Өзара синонимдес, лексикаланған тіркестер екі сөзден құралғанымен, көбіне дара сөздермен бірдей қызмет атқарып, бір ұғымды білдіреді: бой жеткен-бикеш, көз бояушы-сиқыршы т.б.

Қазақ тілінде екі сөзді қосарлап я сөздің бір буынын қабаттастырып қолдану арқылы сөзден сөз тудыру амалы бар. Осы тәсіл арқылы зат есімнен дерлік көптеген синонимдік қатарлар пайда болған: хат-хабар – хабар-ошар, мән-жай – жай-жапсар, майдашүйде – ұсақ-түйек, кедей-кепшік – жоқ-жітік – жарлы-жақыбай, бет-әлпет – бет-ажар – кескін-келбет, түр-нұсқа, т.б. Сөздердің бір-біріне мағыналас, мәндес, жуық келуі жайында арнайы еңбектерде жан-жақты талданып келеді. Синонимдер жайында зерттеушілердің теориялық пікір, тұжырымдары, негізінен, бір арнаға саяды. Синонимдес сөздердің бір-бірімен қосарлана, біріге, тіркесе келе үстемелік мәнде жұмсалып, синонимдік қатар құрау қабілетіне ие болады. Бұл синонимдік қатарлардың әрқайсысы күрделі атаулардан тұрады. Ал синонимдік қатарлардың ішінде жеке-дара сөздер мен күрделі атаулардың бір-бірімен синонимдік қатар құрай отырып, мәндес сөздердің араласып келуінен де жасалады.

Бөбешік // кішкене тіл. Бөбешік – 1. Адамның көмекейіндегі кішкене тіл. Кішкене тіл – артқы таңдаймен жалғасып жатқан бөбешік. Бұл екі синоним де біреуі жеке лексемадан тұрса, екіншісі сөздердің тіркесуі арқылы жасалған. Сөздердің тіркесуі арқылы жасалу аналитикалық тәсілмен сөз тудырудың өнімді жолдарының бірі. Екі сөздің түсіндірмелерінен олардың бір дене мүшесінің атаулары екенін көреміз. Бөбешік және кішкене тіл сөздіктерде толық мәндес атаулар ретінде бір-бірін анықтап отыр. Алайда кішкене тіл деп жалпыхалықтық тілде сирек айтады. Оны көп жағдайда сөйлеуде қолданамыз да, әдеби тілде бөбешіктің қолданылуы жиілік танытады. Себебі белгілі бір сөздің пайда болуында оған қарама-қарсы ұғымдар болуы тиіс. Осыған байланысты тілімізде үлкен тіл немесе кіші тіл деген тілдердің жоқ екені осының бірден-бір дәлелі. Ә.Болғанбаев кішкене тіл терминінің орыс тіліндегі язычек терминінің тікелей аудармасы екендігін синонимдер жайлы зерттеуінде айтып өткен [3., 63]. Бөбешік сөзінің екінші мағынасы да «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі арқылы» ашылып отыр: құлақтың төменгі жағындағы кішкене жұмсақ шеміршек [4.,133]. Сол жақ құлағының төменгі бөбешігін сырға жырса керек, қойға салған ендей шұнтиып тұр (М.Сатыбалиев «Қоңыр қозы»). Осы мысалға қарап, бөбешік сөзі екі жағдайда синонимдік қатар құруға мүмкіндік алады. Біріншісі бөбешік, кішкене тіл болса, екіншісі бөбешік пен сырғалық. Себебі түсіндіруге қарағанда, екінші бөбешік мағыналық сөз сырғалық деген сөзбен синонимдес болып келеді. Бұл сөздің мағыналық, қызметтік сипатын былай сипаттап көрсетуге болады. Бірінші бөбешік сөзінің кішкене тіл деген синонимдік жұбы аналитикалық тәсіл арқылы жасалып тұр. Екінші бөбешік мағыналы сөздің синонимдік жұбы сырғалық синтетикалық тәсіл арқылы жасалып тұр. Ал бөбешік (кішкене тіл) ~ бөбешік (сырғалық) мәніндегі сөздер семантикалық тәсіл арқылы екі сөзге атау болып таңылып тұр. Бөбешік сөзінің түптөркіні бөбе сөзінен шығып тұр. Демек, бөбе сөзінен бөбешік туынды сөзі жасалып тұр. Бөбе сөзінің тарихы, бір қарағанда, бөпе сөзімен төркіндес. Себебі бөпе сөзінің ішкі мағыналық өзегінде кішкентайлық, нәзіктік, жұмсақтық мағыналарының жинақталғаны белгілі. Осы мағыналық қырлар өзге синонимдес сөздерді туындатып отыр. Мысалы, бөпенің кішкентайлық мағынасынан тілдің сырт тұлғасының ұқсастығына сәйкес кішкене тіл синонимдік жұбы ажыраса, жұмсақтық қырынан сырға тағатын орынның атауы белгіленген. Осылай бөбешік сөздерінің мағыналарында ұғымдық жақындық олардың ішкі мағыналық өрісінен байқалады. Әйтпесе, бұл екі сөздің екі түрлі мағына беруінен олардың синонимдік қатар құрай алмау қабілеті басым түсер еді.

Қазақ тілінің синонимдері, негізінен, өзінің ішкі мүмкіншіліктері арқылы пайда болған. Біздің жоғарыда келтірген сөз тудыру тәсілдері, семантикалық жағынан дамуы синонимдердің көбейіп, өсіп отыруына тікелей ықпалын тигізеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:


  1. Қазақ грамматикасы.- Астана, 2002ж

  2. Синонимдер сөздігі. Алматы: Арыс, 2005ж

  3. Болғанбаев. Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер.-Алматы,1970ж 4. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі.- Алматы; Арыс, 2005ж

Ергөбекова Ж.С.

PhD доктор



Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты Пернебекова А.

Оңтүстік Қазақстан облыстық үш тілде оқытатын мамандандырылған №1 мектеп-интернат, Шымкент, Қазақстан

АЛПАМЫС-ГУЛБАРШЫН ЭТНОНИМДІК ЕСІМДЕРІНІҢ СЫРЫ

Кез келген халықтың эпосы өте ұзақ мерзімде қалыптасып дамитыны белгілі, сондықтан да «Алпамыс» эпосының қалыптасуындағы бірнеше тарихи-мәдени кезеңдерді қарастыруға болады. Осыған орай айта кететініміз, эпикалық антропонимиялық концептілерінің лингвоментальды құрылымында да бірнеше этномәдени диахрониялық қабаттарды аршып, жаңғырта зерделеуге мүмкіндіктер бар.

Эпостың жалпытүркілік версиясы біздің дәуіріміздің 6-7 ғасырларда қалыптасуы мүмкін: «Время формирования общетюркской версии эпоса, по мнению автора, составителя, - 6-7 века н.э., эпоха постэфталитских племен в составе Тюркского каганата. Если Алпамыс жил в Жидели-Байсын, это юг Узбекистана, та земля где жила Гульбаршин, находится у берегов Сырдарьи. Здесь в средневековье существовал город Баршинкент, и, по некоторым преданиям, находилась могила Гульбаршин» [1, 66].

Т.Қоңыратбай Алпамыс эпоантропонимінің тарихы мен этимологиясын ортағасырлар кезеңіне апарып телиді. Т.Қоңыратбайдың пікірінше, Алпамыс– этнонимдік антропоним, яғни бұл есім ортағасырлық түркмен мамаш этнонимінен құралған. Зерттеушінің көрсетуінше: «Х-ХІ ғасырларда қалың оғыз-қыпшақ елінің құрамындағы Сырдың төменінен батысқа ауған тайпалардың алғаш түрік, бері келе түркманенд (түрік тектес), одан соң түрікмен болып аталғаны мәлім. Әбілғазы мен С.Агаджанов анықтамалары негізінде оларды халық (түрікмен) емес, тайпа (түрік) атауы ретінде қабылдауға толық негіз бар. Сонда Мамаш – төтелей түрікмен емес, түркі тайпасынан шыққан ру, тайпа атауы болмақ: бірде этноним, бірде эпоним» [2, 127].

Т.Қоңыратбайдың пікірінше, «Алпамыс» сөзінің этимологиясын Бамыш, Алып

Манаштан емес, Мамаштан шығару керек, сонда Мамаш – Мамыш – Алып Мамыш – Алпамыш – Алпамыс тізбегін көрсете аламыз. Т.Қоңыратбай эпикалық батыр есіміне байланысты ойларын былай қорытады: «Алпамыс – жалқы есім емес, этнонимдік негізде туған атау. Оның мағынасы – Алып Мамыш, яғни түрік тайпасынан шыққан батыр» [2, 128].



Алпамыс антропонимиялық концептінің, көріп отырғанымыздай, түрлі этноментальды диахрониялық қыры немесе қабаттары бар – сол қабаттарды жаңғырту (реконструкциялау) зерттеушінің алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты болып келеді. Басқа сөзбен айтқанда, зерттеуші осы антропонимиялық концептінің қай қабатын қай қырынан көреді, таниды немесе көргісі, зерделегісі келеді – ізденушінің өз ерігінде және біліктілігіне байланысты деп айтуымызға болады.

С.Қондыбай Алпамыста ең көне (ежелгі) мифтік қабатты көре білді және сол қабатты сипаттауға шама-шарқысы келгенше миф-лингвистикалық деректерді келтірді. Т.Қоңыратбай өзінің ұсынып отырған «эпос – этникалық дереккөз» концепциясының негізінде (аясында) Алпамыстың этнонимдік негізін қарастырып отыр.



Алпамыс эпикалық антропонимінің алп/алып компоненті Т.Қоңыратбайдың назарына ілікпеді. Өзінің «Эпос және этнос» атты монографиясында (-Алматы: «Ғылым», 2000, 127 б) өзбек ғалымы Х.Зарифовтың «Алп – герой, богатырь...» деген сөздерін келтірумен шектеледі.Ал С.Қондыбай алып лексикалық компонентінің өте тереңде жатқан мифтік сипатын және «прототүркілігін» алға тартады: «Қазақ тілі мен фольклоры арқылы арғықазақ мифологиясындағы бірінші тіршілік иелері, бірінші ұрпақ атауы анықталады. Ол Алып – Манастың (Алпамыстың), Алып Ер Тұңғаның, Судысалпаң, Таудыалпаң, Аюалпаңдардың есімін сақтап келеді. Алыптар – адамзаттың бірінші ұрпағы, ал осы атаудың қазақ-түркілерде жағымды сипаттағы кейіпкерлерге меншіктелуіне қарап, оларды алғашқы мәдениет беріп, қоғам орнатушылар деп түсінуге болады» [3, 74].

С.Қондыбай келтірген осы деректер Алпамыс антропонимиялық концептісінің ежелгі, өте көне мифтік сипатын дәйектей, айғақтай түседі. Алып сөзінің диахрониялық эволюциясын С.Қондыбай былай деп көрсетеді және түсіндіреді: «ҮІІІ-ХІІІ ғасырларда «Алып» сөзі түрк арасында адам есімі ретінде пайдаланылды», яғни сол кездің өзінде-ақ оның мифтік сипаты «сұйылып кеткен сияқты». Мәселен, Күлтегіннің мінген аты «Алып Шалчы» деп аталса, Барық өзені бойындағы (Хакассия) тастан табылған жазудағы кісінің есімі «Алып Тұран» деп аталыпты. ХІ ғасырға қатысты құжаттардан біз Алып Қара Ұран, Алып Дерек есімдерін кездестіреміз. Махмұт Қашғари сөздігінде түрк атаулының арғы атасы, бірінші патшасы болған Алып Ер Тұңғаның (Тоңа ер Алып) есімі жиі айтылады, осы Алып Ер Тұңға - Х-ХІ ғасырлардағы селжұқ, қарахан түрктері ортасында ең танымал мифтік-шежірелік есім болған сыңайлы. Ал қазақ-түрік мифологиялық дәстүрінде осы «алып» сөзінің қатысуымен жасалған «Алпамыс» (Алып-Манаш), «Алыпқарақұс» образдары бар. Мұсылмандықтың таралуына байланысты «алып» сөзінің мифтік сипаты жойылып кеткен, тек қазақ ертегілерінде «алып» образы мен осы сөз арқылы жасалған есімді (Аюалпаң, Судысалпаң, Таудыалпаң) образдарының сипатына қарап осы образдан тым ежелгі табиғатынан аздап болса да хабар алғандай боламыз [1, 78].

Антропонимиялық концептілердің белгілі бір этноментальды қабаттарын сипаттау үшін сол аталмыш қабатты (қабаттарды) қалыптастырған дәуірдің (тарихи кезеңнің) мәдени кодын білуіміз қажет. Мәдени код дегеніміз сол белгілі дәуірге (тарихи кезеңге) қатысты көзқарастар, танымдар, келтірімдер жүйесі. Антропонимияның өзі (Ю.К.Юркенастың пікірінше) ерекше бір мәдени мәтін, яғни онда семиотикалық (таңбалық) түрде көптеген мәдени ақпараттар сақталған.

Эпикалық антропонимиялық концептілердің этномәдени диахрониялық мазмұны мәтін (фольклорлық эпикалық мәтін) сыртындағы мазмұн болып саналады, яғни сол (мазмұн) эпикалық шығармаға қатыссыз, яғни тәуелсіз түрінде қалыптасқан, оның қалыптасуына қатысты белгілі бір тарихи кезеңнің (кезеңдердің) тарихи-мәдени, әлеуметтік жағдайлар (факторлар) үлкен рөл атқарған.

Ал эпикалық антропонимиялық концептілерінің мәтіндік мазмұны бүкіл эпикалық мәтін элементтерінің, құрылымдарының, мәтін ақпараттарының қатысуымен қалыптасады. Мұнда сюжет, композиция, бейнелер жүйесі, лингвостилистикалық құралдар т.б. – бір сөзбен айтқанда, тұтас мәтін белгілі бір антропонимиялық концептінің оқырман санасында қалыптасуына және сол санада аялық білім ретінде орнығуына мейлінше қызмет етеді.

«Алпамыс батыр» эпосында басты антропонимиялық концептілердің бірі «Гүлбаршын» антропонимиялық концептісі. Аталмыш антропонимиялық концептінің этноментальды құрылымын қарастыру үшін осы антропонимге қатысты түрлі тілдік және бейтілдік ақпараттарды талдаудан өткізуіміз қажет. Мәселен, академик В.М.Жирмунский көрсеткендей Гүлбаршын «Алпамыс» эпосының оғыз вариантында басқа есімге ие, яғни Бану-чечек болып аталады: «Героиня в «Бамси-Бейреке» носит имя Бану-чечек, а не Барчин, как в «Алпамыше». В большей мере, чем в «Алпамыше», она сохранила древние черты богатырской девы, воинственной амазонки, подтверждаемые свидетельством Абулгази, башкирской и татарской народной сказки» [4, 158].

В.М.Жирмунскийдің деректеріне қарасақ, оғыз-түркмен фольклорында АлпамышБейрек жөнінде мәліметтер жоқ, бірақ Әбілғазының «Шежіресінде» Қорқыт циклы кейіпкерлері арасында (қатарында) Алпамыш және оның қалыңдығы баһадүр-қыз Барчин жөнінде айтылады. Оғыз елінің «бектері» болған жеті қыздың қатарында «Барчин Салор Кармыш байдың қызы Мамыш бектің әйелі» есімі кездеседі. Әбілғазының мәліметі бойынша Барчынның кесенесі (оны өзбектер Көк кесене/кашане деп атайды) Сырдың жағасында орналасқан.

Түркі халықтарының фольклорында кездесетін Гүлбаршын антропонимінің Барчин (Барчын), Барчин-Салор, Бану-чечек (шешек) варианттары осы антропонимге қатысты имлицитті (астарлы) деректер беруге мүмкіндіктері (әлеуеті) бар. С.Қондыбайдың сөзімен айтсақ: «Алпамыстың (Алып Манастың) жырдағы «құдай қосқан қосағының есімі – Гүлбаршын, оның бұл есімнің кейінгі ғасырларда қалыптасқаны көрініп тұр. Ал «Қорқыт кітабында» ол Бану-шешек деген атқа ие, яғни қыздың бастапқы есімі Ману (Бану) болып тұрғанын анықтау қиын емес. Сонымен Манас-жігіт (Алпамыс) мен Мануқыздың (Гүлбаршын) есімдері бір көне түбірден өрбігені көрініп тұр, екеуінің де есімдері де мифтік «алғашқы адамдардың» еркектік және әйелдік нұсқалары болып табылады.

Манас пен Ману – топан судан кейінгі алғашқы адамдар қосағы Үндіарийлық «Ригведаға» ғана сүйенсек, Ману мен Манастың мифтік бейнесінің пайда болғанына 3500 жыл толған болар еді» [1, 521].

«Алпамыс» антропонимиялық эпикалық концепті сияқты «Гүлбаршын» эпикалық антропонимиялық концептінің де түрлі диахрониялық этноментальды (лингвомәдени) қабаттары бар екендігін көріп отырмыз.

«Алпамыс батыр» жырындағы біз қарастырған антропонимиялық концептілерінің ең бастапқы лингвоментальды қабаты – мифтік (мифологиялық) қабат болып келеді, бұл – эпостың арғы түбі, іргетасы – миф екендігін айғақтайды. Архаикалық мифтер бертін келе аңыздарға, ертегілерге, эпикалық жырларға айналып (трансформацияланып) кеткен. Эпостың өзі сол ғасырлар бойы сол ғасырлар бойы өмір сүргендіктен біршама өзгерістерге ұшыраған. Архаикалық эпостағы мифтік кейіпкерлер кейінірек «таза» эпикалық кейіпкерлерге айналып кеткен, яғни олардың (кейіпкерлердің) мифтік сипаты аңғарылмайтын дәрежеге жеткен, тіпті кейбір эпостың персонаждарының тарихи прототиптері айқындалып отыр (Мысалы, Қобыланды батырдың өмір сүрген мезгілі мен жерленге жері де «анықталған»). Осыған орай айта кететініміз – эпикалық қаһармандардың С.Қондыбай көрсеткендей бірнеше, «жас мөлшері» бар – олардың жас мөлшерін анықтау эпостанушының құзыры мен біліктілігіне байланыты. Эпикалық антропонимдерді сипаттау – зерттеушінің әдіснамалық концепциясына, ұстанымына тәуелді.

Пайдаланылған әдебиеттер:



  1. Кондыбай Е. Казахская мифология. Краткий словарь. –Алматы: изд. «НурлыАлем», 2005. 272 с.

  2. Қоңыратбай Т. Эпос және этнос. Қазақ эпосы және оның этникалық сипаты.Алматы: «Ғылым», 2000, -264б.

  3. Қондыбай С. Толық шығармалар жинағы. 1-том. Қазақ мифологиясына кіріспе. –Алматы: «Арыс» баспасы, 2008. -376 б.

  4. Петросян А.А. История норода и его эпос.- М.: Наука, 1982. -216с.

Ергөбекова Ж.С.

PhD доктор



Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты Жунисова Б.

Оңтүстік Қазақстан облыстық үш тілде оқытатын мамандандырылған №1 мектеп-интернат, Шымкент, Қазақстан

ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ДІНИ ШЫҒАРМАЛАРДЫҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ

ҚҰРАМЫ


Араб әліппесін пайдаланған түркі халықтарының баршасына ортақ бір жазылмаған заңдылық бар болатын. Оның мәні түркі халықтарының әрқайсысының тіліндегі өзіндік фонетикалық ерекшеліктерін ескерместен, барлығын бір жазу үлгісіне бағындыру еді. Араб жазуындағы негізгі принцип араб сөздерінің негізгі ана тіліндегі тұлғасының өзгермей жазылуын, қосымшалардың ауызша тілде қалай құбылуына қарамастан, бір тұлғада берілуін берік сақтайтын морфологиялық принцип болатын.

Мақалада ХХ ғасыр басындағы діни шығармалардың бірі Ш.Жәңгірұлының «Назым сияр Шариф» шығармасының 1913 жылғы Ташкент нұсқасының кейбір фонетикалық ерекшеліктеріне қысқаша шолу жасалынады [1].

Морфологиялық принцип ширек ғасырлар бойы қалыптасқандықтан, оны бұзу оңай шаруа емес еді және ол жазушының сауатсыздығын көрсететін белгі болатын. Қазақша жазбаларда, әсіресе баспа нұсқаларда, жоғарыдағы қалыптасқан жазу дәстүрінің кейбірінің көп уақыт сақталуының мәні де осында болатын. Дегенмен, біз қарастырып отырған шығармада бұл дәстүрдің бірсыпыра бұзылғанын, қазақтың ауызекі және ауыз әдеби тілінің нормаларының біртіндеп кіре бастағанын көреміз.

Шығармада араб алфавитіндегі барлық әріп таңбалары түгел дерлік сақталған, оның үстіне парсы тілі арқылы енген ڤ ,ژ ,چ پ, әріптерінің таңбалары мен қазақтағы мұрын жолды ң дыбысының таңбасы ретінде алынған н мен к әріптерінің қосынды نك (нк) таңбасы да кездеседі. Қазақ тіліндегі 11 дауысты дыбыс дәстүр бойынша араб әліппесіндегі 3 таңбамен берілгендіктен, бірнеше дыбыстардың бір таңбамен таңбалануы сөз мағынасын ашуда үлкен қиындық келтіргені мәлім.

Мұның керісінше, араб әліппесі қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстарды таңбалауда көп кемшілік келтіре қойған жоқ. Қайта араб тіліндегі дауыссыздардың жуан және жіңішке варианттарын білдіретін ط ة ظ ز ض ث خ тәрізді таңбалар да қазақ жазбаларында дәстүр бойынша жазылып жүрді.

Араб графикасымен жазылған бұл шығармада араб және парсы сөздері сол тілдегі жазылуын сақтаған, сол тілдердегі жазылу ережелерінен ауытқымайды.

Қазақ және жалпы түрки сөздердің жазылуында біркелкілік жоқ.

Сөз соңындағы а _ا және ه арқылы таңбаланады. Екеуінен жиілігі жағынан ه басымырақ. ه сонымен бірге «е» дыбысын да береді. Шығармада ي әрпі әрі «и» (ы,і), әрі «е» дыбыстарын береді.

Түрки сөздердегі дауысты дыбыстар кейде таңбаланбайды.

چ پ, ,گ әріптері де қолданылады. Ал «ң» дыбысы тағы қос таңбамен (нк–نك) де

берілген. Тек ك (каф) әрпінің өзі «к», «г», кей жағдайларда «ң» дыбыстарын таңбалаған.

Шығармадағы мына дыбыс тіркесі اي«е» дыбысын білдіре тұра, ай дыбыс тіркесін білдіруі заңды. او әріп тіркесі «о» дыбысын берді (اويلانکيز-ойлаңыз).

Жоғарыда айтылған таңбалаулар тек осы шығармаға ғана тән ерекшеліктер емес, жалпы ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қадимше жазылған шығармалардың қайқайсысына болса да тән.

Жазба нұсқаларда Б.Әбілқасымовтың көрсетуінше, «қазіргі қазақ тіліндегідей буын үндестігі немесе сингорманизм толық сақталып, сөз бірыңғай жуан не жіңішке болып келіп отырған. Ал үндестіктің екінші түрі – дыбыс үндестігінің көрінісіне келсек, онда қазіргі әдеби тілімізден ерекшелеу келетін жазу нормасы болғанын байқаймыз. Ол – ерін үндестігінің сақталуымен байланысты» [2, 141]. Бірақ «Назым сияр шариф» шығармасында бәрі біркелкі, қолмен қойғандай бірыңғай жуан немесе жіңішке, тіпті бірыңғай ерін үндесітігіне бағынушылықты байқай алмаймыз. Бір сөздің өзін әр жерде әртүрлі жазу да кездеседі.

Дауысты дыбыстар кейде жазылады, кейде түсіріліп қалады.

Жалғаулар жалғанғанда дауысты дыбысты міндетті түрде жазылады.

Жуан және жіңішке буындардың бірінен кейін бірі келуіндегі ерекшелікті араб графикасымен жазылған шығарма жайында айту мүмкін емес. Т.Ізтілеуов тілін зерттеген Құндақбаеваның диссертациясында а/ә, ұ/ү алмасуларына жеке сөз етіледі [3]. Егер Т.Ізтілеуов араб графикасымен жазған болса, а дыбысының орнына ә дыбысын қолданды деуге негіз жоқ. Араб графикасымен шығармада а әрпінің орнына ә әрпін қолданды деп айта алмаймыз. Себебі, ол екеуінің де таңбасы бір ғана – .ا

Ал еріндік және езулік дыбыстардың орналасу тәртібі туралы айтуға біршама болады. Сөздің бастапқы буынында еріндік дыбыстар болса да, соңғы буынында езулік кездесетін, кейде алғашқы буында еріндік дыбыстар болса, кейінгі буындарда да еріндік дыбыстар кездесіп отырады.



Езулік буындардан кейін еріндіктің келуі:

Қаранғу (Қаранғу қурқнчли жай икан диб

Жан қурқуб бр мартебе назар салиб);



Йеткузди (Хусеинни Йазид қамаб кәрблади

Шаһидлиқ даражесин иеткузди аңа).



Еріндік-еріндік у-у:

Куруб (Турарди Расул нури джалуа бириб

Джуш урди махаббати ани куруб);



Туруб (Адамда Расул нури қарар алди Кубкаче камаринде туруб қалди); Еріндік-езулік у-и:

қанча турли (Талашиб хукуматка душман булар

Уақтинде қанче турли ишлар курар);

Мысалдардан көрініп тұрғандай, ерін дауыстыларының көбірек кездесетін орындары – кейбір есім тудыратын жұрнақтар мен өлі түбірлерде, көсемше, етіс, рай жұрнақтарында, кейбір шылаулар мен жалғаулардың құрамында. Сөздің соңғы буындарында еріндік дауыстылар ұ, ү-нің жазылуы кей жағдайда түбірде еріндік дауыстының болуымен байланысты да емес, яғни тек қана ерін үндестігінен деуге де келе бермейді.

Мұның себебін, біріншіден, араб жазуындағы тұрақты орфографиялық ереженің болмауынан десек, екіншіден, қазақтың ауызекі тіліндегі буын үндестігінің ол кезде қазіргіге қарағанда әлдеқайда күштілеу болғандығынан іздеуіміз дұрыс сияқты.

Түркі жүйелі тілдер үшін буын үндестігі қандай міндетті болса, сөз ішінде және сөз аралығында, түбір мен қосымшаның жігінде көршілес дыбыстардың бір-біріне әсер етіп, оларды өзгертіп отыруы заңды құбылыс. Бұл әсерлерді жазуда кейде еленбей қалатындары да болады, бұл – белгілі тілдің жазу тәжірибесінде қандай принципті негіз етіп алуынан да болады.

Қазақ жазбаларында қолданылған араб жазуы морфологиялық принципке негізделгендіктен, көп жағдайда дыбыс үндесу заңдылықтары (ілгерінді, кейінді, тоғыспалы ықпал заңдары) сақталмаған. Мәселен, түбірдің соңғы дыбысы қатаң дыбыс болса да, оған ұяң не үнді дыбыстардан басталған қосымшалар қосыла берген (уақыт-дан, түс-ді, қазақ-дың, міндет-лі). Мұндай жағдай түбірдің соңғы дыбысының қатаңұяңдығына қарамастан, көптік жалғауының көбіне бір вариантта (-лар) қосылуынан да байқалады (халық-лар, адам-лар, сөз-лер). Сол сияқты көпшілік жағдайда басқалардан гөрі табыс септігінің -ны варианты жиі ұшырайды.

Қорыта айтқанда, кітаби тілде жазылған «Назым сияр шариф» шығармасы - тілдік тұрғыдан зерттелуге лайық шығарма. Ондағы тілдік ерекшеліктерді дыбыстық жағынан ғана емес, лексикалық, морфологиялық және синтаксистік тұрғыда зерттеу кітаби тіл ерекшеліктерін, ондағы тілдік құндылықтарды саралауда маңызы зор.

Пайдаланылған әдебиеттер:



  1. Шәді төре Жаһангерұлы. Назым Сияр Шариф. -Ташкент 1914, Алматы 2003. -384 б.

  2. Әбілқасымов Б. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. Алматы, 1982. -224 б.

  3. Құндақбаева Л. Тұрмағамбет Ізтілеуұлы шығармаларының тілі. ф.ғ.к. дисс.

Ергөбекова Ж.С., Конкабаева Г.Б.

Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты,

Шымкент, Қазақстан

ЛИНГВОМЕНТАЛЬНАЯ СТРУКТУРА КОНЦЕПТОВ В ГЕРОИЧЕСКОМ ЭПОСЕ

Концептуальными основами и общими тенденциями в формировании и трансформации стадиально и этнически разных слоев в концептах человека, и самого набора гипонимических концептов человека в языковой картине мира тюркского героического эпоса являются динамические, т.е. меняющиеся историко-социальные, культурные, лингвокультурные, мировоззренческие факторы. Воссоздание целостной картины языковой концептуализации человека в текстах тюркского героического эпоса невозможно без привлечения необходимых экстралингвистических сведений, лежащих за пределами «чистой» лингвистики.

Для построения целостного концептуального образа человека и его «вариантных» гипономических видов в системе человеческих образов важна каждая словесно-речевая деталь текста, так как именно из этих многочисленных языковых / речевых средств в конечном счете строится целостный концептуальный образ того или иного персонажа эпоса. Лексические средства художественной ткани тюркского героического эпоса приобретают эстетические функции сравнений, олицетворений, метафор, гипербол и т.д. Речевой потенциал языковых лексических средств не исчерпывается чисто художественноизобразительными функциями, так как в конечном счете они создают когнитивноментальный концептуально-языковой образ того или иного героя, персонажа тюркского героического эпоса. Концепты человека формируются и вербализируются, т.е. репрезентируются в фольклорных (речевых) текстах тюркской героической эпики целой системой лексико-фразеологических средств, дискурсами и самим целостным текстом.

Многомерная и объемная этноментальная конфигурация концептов человека охватывает содержание многих лексических единиц, устойчивых (фольклорных сравнений, эпитетов, метафор, гипербол; содержится в паремиологическом фонде текстов эпоса, реализуется в сюжете и композиции текстов.

Смысловым, образным, сюжетным и концептуальным центром (ядром, основой) языковой картины мира тюркского (казахского) героического эпоса является эпический батыр (герой). Доминантная роль образа эпического богатыря пролеживается на самих разных уровнях текстов тюркского (казахского) героического эпоса: сюжетном, тематическом, текстообразующем, композиционном, идейно-образном, лингвостилистическом, лингвокогнитивном и др.

Концепт «батыр» представляет собой основу языковой картины мира тюркского (казахского) героического эпоса и в данном концепте сфокусированы диахронически и тематически разнослойные ментальные представления и понятия, характерные в целом для тюркского кочевого мира. При описании и анализе языковой концептуализации батыра в тюркском (казахском) героическом эпосе необходимым образом должны учитываться особенности тюркского номадизма – универсальной формы взаимодействия человека (скотоводы – кочевника) и природы (большей частью – животного мира). Природа, мир природы, мир животных – неотъемлимая часть жизни тюрка – номада: кочевник был как бы слит с природой, он – часть и в то же время центр целостного и многоликого мира, языковая картина которого представлена в концептосфере тюркского эпоса.

Раскрытие мифологической основы – константы, заложенных в многомерной и объемной структуре концепта «батыр» позволяет по-новому трактовать поэтику текстов тюркского героического эпоса, интерпретировать ее как своеобразный языковой (речевой) результат динамики и трансформизации мифологического значения (мифологической картины мира) в художественное знание (в фольклорную картины мира). Динамика и трансформация мифологических начал в эстетические привели к тому, что мифологический образ героя – демиурга, культурного героя стал уходить в тень, забываться и почти не ощущаться (не восприниматься), и только лингвокогнитивная и лингвокультурологическая реконструкция концепта позволяет восстановить содержательную основу самых ранних мифопоэтических представлений о герое мифов, постепенно превратившегося в героя эпоса. Героический эпос в художественном развитии каждого народа представляет собой древнейшую форму словесного искусства, непосредственно развившуюся из мифов; в сохранившемся эпосе разных народов представлены разные стадии этого движения от мифа к народному сказанию – и достаточно ранние и типологически более поздние [1, 88].

«Разные стадии» развития и трансформации древнего мифологического эпического сказания от богатырской сказки к героическому эпосу и динамика развития и эволюции самого эпоса обусловливают появление и формировании других более поздних напластований (слоев) в многомерном объеме концепта «батыр». В.М. Жирмунский указывает: «В историко-типологическом отношении алтайский «Алып-Манаш» представляет древнюю богатырскую сказку с сюжетом, ограниченным родовыми и семейными отношениями патриархального общества, для которых тема богатырского сватовства особенно характерна. Мы увидим дальше, что по идейно-художественному содержанию по традиции мотивов и образов произведение тесно связано с архаичными типами сказочного фольклора тюркских и монгольских народов. На прослеженном нами пути эта древняя богатырская сказка, рассказывающая о поездке героя за невестой в страну, откуда нет возврата» («Барса келмес»), в процессе развития самих народов от патриархально-родового до феодального строя превратилась в героический эпос, наполненный конкретным историческим содержанием: врагами Алпамыша в среднеазиатском эпосе сделались «язычники» - калмыки, исторические враги среднеазиатских тюркских народов в XV-XVII вв., а на кавказе «гяуры» (христиане) Гурджистана (т.е. Грузии), бек крепости Байбурд, коварно захвативший в плен Бейрека и его сорок джигитов и бросивший их в подземелье» [2, 219-220].

В формировании стадиально разных семантических пластов в многослойном объеме концепта «батыр» в разных версиях Алпамыша участвуют, как мы видим, конкретная историческая действительность разных эпох и соответственно разные, т.е. изменяющиеся (эволюционирующие) мировоззренческие установки. Как известно, концепт «человек» (в данном случае, «батыр») является основой языковой картины мира, но картина мира хронологически и стадиально эволюционировала, т.е. менялась. В связи с этим возникает необходимость выявления и описания самых различных (в известной мере) языковых картин мира применительно к соотносительно к ним разным (пол вариативности) концептам «человек» («батыр») или же говорить о разных хронологических пластах (культурно-генетических стратах) в единой структуре многослойного концепта.

Так, например, С.Кондыбай считая, что Алып-Манас (Алып Манаш или Алпамыс) и его жена Ману (Бану-чечек или Гульбаршын) составляют пару первых людей, в то же время пишет, что время формирования общетюркской версии эпоса – 6-7 века н.э. и указывает конкретные исторические координаты проживания Алпамыса (Жидели-Байсын – юг Узбекистана) и Гульбаршын (берега Сырдарьи – в пределах средневекового города Баршинкент) [3, 65-66]. Каждая историческая эпоха накладывает свой неповторимый отпечаток на образ эпического батыра (в нашей терминологии – на конфигурацию концепта «батыр»). Нужно иметь в виду, что содержательная сторона этого «отпечатка» характеризуется не только конкретными историческими и географическими фактами, но и целой системой воззрений и представлений о мире и человеке, присущих отдельному этносу на определенном этапе его исторической жизнедеятельности.

Генетически начальной стратой в формировании концепта «батыр» явился по нашим предположениям, образ мифического первочеловека, первопредка – родоначальника, обладающего чертами культурного героя, демиурга. Остаточные или реликтовые черты этого генетически начального (древнейшего) образа все же сохранились в тюркском героическом эпосе в форме гиперболизации внешнего облика героя, его оружия, в некоторых сюжетных поворотах и т.д. Древнейший миф о первочеловеке с течением времени трансформировался в волшебную богатырскую сказку, в которой мифологическая основа более или менее все же сохранена. Мифологичным по сути является в богатырской сказке и образ самого героя, сказочного великана – алпа, магически неуязвимого, и ролб его коня, способного на волшебные превращения и наделенного сверхчеловеческой мудростью, единственного помощника героя в сватовстве, чудесным образом избавляющего его из плена. Подобно своему коню, и герой обладает даром магических превращений: на свадебный пир своей жены он «встряхнувшись» является в образе тас-таракая. Мифологическое мировоззрение предполагает тождество человека и природы, и человек самым теснейшим образом связан с иными формами и объектами жизни. Бесконечность и непрерывность жизни в мире предполагает изоморфность всех ее проявлений, и архаичное сознание тщательно всматривается в лики мира, обнаруживая черты сущностного единства в горе, растении, звере и человеке [4, 49].

Можно утверждать, что в диахронической глубине концепта «батыр» обнаруживаются общее для всех национальных версий этого концепта единая мифологическая основа – древнейшее мифологическое мировоззрение. Стратиграфические культурное наслоение в многомерном смысловом объеме концепта «батыр» маркированы этнически ориентированными представлениями о мифоустройстве и человеке, эксплицированы локальными особенностями конкретного этноса, выраженными языковыми (речевыми) средствами в текстах сказок и эпоса. Вместе с тем отдельные национальные концепты «батыра» имеют множество схожих черт, объединяемых общим тюркским и даже тюрко-монгольским фоном.

Литература:


  1. Мечковская Н.Б. Язык и религия: Пособие для студентов гуманитарных вузоз. –М.: Агенство «ФАИР», 1998. -352с.

  2. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. –Ленинград: Наука, 1974. -723 с.

  3. Кондыбай С. Казахская мифология. Краткий словарь. –Алматы: Нурлы алем, 2005. -272 с.

  4. Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Человек. Общество/ Львова Э.Л., Октябрьская И.В., Сагалаев А.Н., Усманова М.С. –Новосибирск: Наука, 1989. -243 с.

ӘОЖ : 811.512.122:004



жүктеу/скачать 11,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14



©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет