Екінші кітап
жүктеу/скачать 3,16 Mb.
|
| 26. Алмас қылыш
(С.Әшімбаев) Сонау жетпісінші жылдары «Лениншіл жасқа» келген жас Сағат Әшімбаев алғашқы мақалаларында-ақ қаламы қырланған білікті публицист ретінде көрінген. Оның мақалаларында айтылған әрбір ой-тұжырым тереңірек үңілуді, байсалды зерттеуді қажет етеді. Сағат Әшімбаевтың алғашқы мақалалары жарық көрген «Лениншіл жастың» сарғайған парақтары болашақ сыншының, публицистің творчествалық қалыптасу баспалдақтарын толығырақ түсінуге мүмкіндік береді. Сағаттың 1970 жылдың сәуірдің 3-інде «Лениншіл жас» газетінде «Найзатас» деген көлемді мақаласы жарық көріпті. Бұл мақаласында ол «Қазақфильм» студиясы шығарған көркемсуретті «Найзатас» фильмі туралы батыл пікір айтып, жаңа туындының кейбір кемшіліктеріне тоқталады. Мақала былай басталады: «Қазақфильм» студиясы біраз фильмдер шығарып жатыр. Соның көбіне ортақ басты кемшілік біреу. Ол – сол алып отырған оқиғаны асқындыра алмауы, шұғыл шешімнің аздығы, таныс ширыға түсіп кету басымдылығы, қысқасы өткір граматизмнің жоқтығы. «Найзатас» фильмінің де басты кемшілігі осы. Бұдан біз Сағаттың батылдығын, іздемпаздығын, сынға үлкен құштарлықпен, аса дайындықпен ұшталғанын көріп отырмыз. Осы мақаланы әрі қарай оқи түссек сөзіміз дәлелді бола түседі. «Екінші бір міні - әлеуметтік мәні бар өмір сырын бере алмауы. Фильмдегі оқиғалардың астарында философиялық түйсінді ойдың жоқтығын, бүгінгі замандастар тірлігі хәм әрекеті, өмір жайлы ой айта алмауы» - дейді. Осы айтылған жан дүниеңді толғандырып жіберетін еріксіз мойындататын пікірлер Сағат Әшімбаевтың кредосына айналған. Сағат терең де білікті ойлай алатын, қай пікірін болмасын дәлелдейтін публицист ретінде өзін көп көрсеткен. Ол сыни мақалалар жазғанда аса білімділік пен құштарлықты таныта алған публицист-сыншы. Сондай-ақ, оқырманның санасына, ойлау жүйесіне ізгілікті де парасатты, адамгершілік ойлар қалдыра білген. Өнер туралы публицист-сыншымыз жүрекжарды толғамы еш уақытта да мәнін жоғалтпайтын, өнер қайраткерлеріне шамшырақ етіп ұстар ойлар айтады: «Өнер дүниесі, ең бірінші айтар жаңаша ой сілемімен құнды. Бұл жоқ жерде өнер қашанда тұл. Оқушысын, көрушісін басқа дүниені мүлдем ұмыттырып ойлантпаған, толғантпаған өнер шығармасының ғұмыры қарға адым – дейді. Бұдан біз Сағаттың ойы терең, ізденпаз екенін ұғынамыз. Жалпы С.Әшімбаев үлкен сынға журналистиканың салмақты жанрлары арқылы келді деуге толық негіз бар. Солардың бірі драматургияға байланысты жазған рецензиясы. Ол «Еңлік-Кебек» деген атпен «Лениншіл жас» газетінде 1970 жылдың 16-шы сәуірінде жарық көрді. Бұл материал Мұхтар Әуезовтың «Еңлік –Кебек» пьесасын Қазақтың Академиялық драма театрының жас буын әртістері сахнаға шығарған соң жазылған екен. Жалпы өнер туралы айту үшін оны жақсы білумен қатар жоғары талғам, терең ой қажет екендігі белгілі. Бұл тұрғыда сыншы талап деңгейінен көріне білген. Тіпті қойылымның қойыртпақ тұстарын жасқаншақтамай ашық айта білген. Оған дәлел ретінде мына үзіндіні келтіре кетейік: «Омаровтың режиссурасында біраз олқы тұстар жоқ емес. Режиссер фантазиясының тапқырлығы бар, бірақ әлі де бұл күйінде жетімсіздеу көрінеді. Осыдан Сағат Әшімбаевтың драма сахнасына қоюшы режиссердың қабілетін сынай түскені байқалады. «Еңлік-Кебек» рецензиясында Сағат Әшімбаевтың мына бір толғамы жас драматургтерге көрсеткен бағыт-бағдары секілді: «Қазақ әдебиетінде реалистік әйелдер образын жасауда Әуезовпен теңдесетін ешкім жоғы аян». Бұдан біз Сағаттың Әуезовті терең білетіндігін, Әуезовті әрқашан өнеге тұтуға шақырғандығын байқаймыз. Жас қаламгер Ғабит Мүсіреповтің творчествасына бас иетін, оны пір тұтатын жандардың бірі еді. Мәселен, «Лениншіл жас» газетінде 1970 жылдың 28-ші сәуірінде «Қазақ мемлекеттік сыйлығына ұсынылған шығармалар» айдарымен «Кемел таланттың кең тынысы» атты көлемді мақаласы жарияланды. Мұнда Сағат Ғабит Мүсіреповтің «Кездеспей кеткен бір бейне» атты кітабына пікір жазып, жазушы лабороториясына үңіледі. Сағат Әшімбаев публицистикалық мұраларында ұлы ойшылдардың қазақ халқының даналық мақал-мәтелдерін, нақыл сөздерін кірістіріп, шеберлікпен, жоғары деңгейде көрсете білген. Мысалы, 1971 жылдың 27-ші қаңтарында «Лениншіл жас» газетінде жарық көрген «Атаманның ақыры» атты кинорецензиясында «Мешкей деген ат жаман», «Жібекті түте білмеген жүн етеді» деген мақал-мәтелдерді келтіреді. Келтіргенде орынды қолдана білген. Сондай-ақ, «Еңлік-Кебек» ренцензиясында «Көш жүре түзіледі» деген мақалды режиссердің қоюшылық кабілетіне байланысты орынды қолдана алған. Сонымен кімде-кім қандай талаппен, қандай да болмасын сын көзбен оқыса да көңілі толатын, сүйсінетін, өнеге, үлгі болатын Сағат Әшімбаевтың алғашқы баспасөз бетінде шыққан публицистік мұралары міне, осы. Сағат Әшімбаев аз ғана ғұмырының көп бөлігін әдеби сынға арнаған. Сыншы Әшімбаевтың тырнақалды туындыларының өзінен-ақ жұртшылық оның әдебиетке үлкен құштарлықпен, сүйіспеншілікпен келгенін мойындаған еді. Осы тұрғыдан алғанда оның «Сын мұраты» кітабындағы «Биік мұрат тұрғысынан», «Әдебиет және мораль» , «Роман арқауы - әлеуметтік шындық» , «Қорланғандар мен қор болғандардың жыршысы», «Асыл ағамен дидарласқанда» , «Шаңқай түс шуағы», «Қилы кезеңдер хикаясы», «Суреткер соқпағы», «Жаралы жылдар елесі», «Торыны таң асырып мінген сері» сиқты түрлі тақырыппен жазылған әр мақаласының өзі әдебиетті тазалық пен талдаудағы біліктілік және тілдегі шеберліктің символы деп айтуға тұрарлық дүниелер. Өйткені, оқырман сыншының тақырып таңдауының өзінен-ақ жылылық шуағын сезеді. Мәселен, «Сын мұратында» белгілі жазушылар Ә.Нүрпейісовтің, М.Мағауиннің, С.Жүнісовтің, С.Бақбергеновтің, т.б. қаламгерлердің шығармаларындағы жетістіктер, сондай-ақ ондағы елеулі кемшілктер де әділ талданады. Сыншымыз талдауға диалектикалық материализм принципі тұрғысынан келуі, оның пікірлерінің неғұрлым обьективтік және шынайы шығуына мүмкіндік беріп отырғаны. Соған байланысты сыншы туындыларында орынсыз беттен алу, кекету-мұқату, немесе арқадан қағып, көңіл көтере салу дағдылары кездеспейді. Бұл қасиеттер сыншының әдеби этикасынан да хабар береді. Мысалы, ол жазушы Д.Досжановтың «Зауал» романын талдай отырып, «Романда мінезімен, кескін-келбетімен, жүріс-тұрысымен, айқындалып әрі жинақталып көрінген Доскей, Мақұлбек сиқты сәтті шыққан халықтық характерлер бар. Осынау аз да болса көргені көп, түйгені мол, қайратты қарттар образдарында едәуір әлеуметтік салмақ жатыр. Автор бүгінгі өмірдің көптеген көріністерін солардың көзімен бағалап, бірқыдыру өз ойларын да сол образдар толғанысымен ортаға салып отырады» - деген ойға келеді. С.Әшімбаевтың сын зерттеулерінде туған әдебиетіміздің көкейкесті мәселелері ұлттық әдебиеттің үлгісінде ғана емес, орыс тіпті дүниежүзілік әдебиет маржандарына телініп, қарастырылады. Сыншы салыстыру әдісін жетістікті сипаттау үшін емес, кемшілік сырын ашу үшін де ұтымды қолданып отырады. Мәселен, «Философиялық роман дегеннен шығады. Әлем әдебиетінің алтын қорына қосылған Ф.М.Достоевскийдің «Зауал мен Залал», У.Фолкнердің «Даңғазалық пен долылық», Т.Манның «Доктор Фауст», А.Франстың «Пингвиндер арасында», Я.Казаботанның «Мың қанатты тырналар», М.Горькийдің «Клим Самгиннің өмірі», Л.Леоновтың «Орыс орманы» т.б. көрнекті жазушылардың, бір сөзбен айтқанда, Адам мен Қоғам деген күрделі де аса маңызды философиялық проблемаларға арналған романдары сияқты парасатты дүниелердің бәрі болмағанымен, бірінің қазақ әдебиетінің тарихында туатын мезгілі жеткен сияқты.... Қашанғы теңдесі жоқ «Абай жолын» бетке (жақсы мағынада) ұстай береміз» - дейді сыншы. Ал өзінің «Биік мұрат тұрғысынан» мақаласында психологиялық таңдауға қоғамдық құбылыстың шырқау шыңы адамды, оның жанындағы сезімінің жықпылдары мен қат-қабат қалтарыстары, шуағы мен ызғарын, ондағы қарама-қайшылықтарды дәл де нақтылы жағдайда зерттеудің тамаша тәсілі деп қорытынды жасаған сыншы Достаевский шығармаларындағы суреткерлікке адам жанының психологиялық толқулары ньюанстарын нақты суреттелетіндігіне көбірек жүгінеді. Достаевский суреткерлігіне арналған терең пайымдаулар «Сын мұраты» жинағында және Сағат Әшімбаевтың өмірінен кейін шыққан «Шындыққа сүйіспеншілік» жинағына енген «Әдебиет және мораль» мақаласында жалғасын тапқан. Ал, «Сын мұраты» жинағындағы «Қорланғандар мен қор болғандар жыршысы» мақаласы тұтастай Достаевский творчествосын талдауға арналған. С.Әшімбаевтың осы «Сын мұраты» жинағындағы творчестволық портрет жанрында жазылған «Асыл ағамен дидарласқанда» мақаласы Ғабит Мүсіреповке арналған. Мақалада сыншы ақсақал қаламгерлеріміз үлкен суреткеріміз жайындағы ойларын үлкен қоғамдық жайлармен астастырып, Ғ.Мүсіреповтің жанын ауыртып, толғандырып жүрген көкейкесті мәселелерінің бетін Мүсіреповтің көзімен ашады. Мазмұны жағынан да, формасы жағынан да сұлу жазылған осы мақаланы оқыған адам терең ойға батары сөзсіз. Еңбекте Ғ.Мүсірепов шығармаларының мазмұн тереңдігі, көркемдік сипаттары, тіл шеберлігі секілді мәселелер қазбаланбай, жазушының творчестволық лабороториясына, оның жеке өміріне байланысты мағлұматтарға, адамгершілік істеріне баса назар аударылуы – қаламгердің азаматтық тұлғасын биіктете түскен. Жалпы Ғ.Мүсірепов тақырыбы С.Әшімбаевтың білетін, әрі сүйікті тақырыбы деуіміз керек. Кейін сыншының суреткер туралы толғаныстары «Тарлан талант тағлымы», «Ағыны терең ақ дария», «Ғ.Мүсірепов туралы триптих» атты мақалаларында одан әрі асқан творчестволықпен дамытылып отырылды. Парасатқа құштар сыншының бұл тақырыпқа жиі айналып соғуы тегіннен-тегін емес. Өйткені, «Сегіз қырлы, бір сырлы» суреткер Ғ.Мүсірепов болмысы, ағыны терең дария іспеттес. Оның тұңғиығына бойлау қиын. Сол тереңдікті игеруге ұмтылған сыншының моралдық та, рухани мүмкіндігі мол. «Роман арқауы - әлеуметтік шындық» мақаласында қазақ романтикасының алпысыншы-жетпісінші жылдар аралығындағы бірқатар туындыларға талдау жасалады. Онда қазақ романистері – С.Жүнісовтің «Жапандағы жалғыз үй», Қ.Жұмаділовтің «Көкейкесті», Д.Досжановтың «Зауал», Ж.Молдағалиевтың «Торғау толғау» мен «Сарыарқаның сүйіктісі» т.б. романдардың құрылымындағы, тіліндегі т.б. көркемдік критерийлері мен жетістіктерінің сыры сәтті ашылады. Сонымен қатар аталған романдарға тән негізінен ортақ кемшіліктер көрсетіледі. Роман жүгі – ауыр жүк. Осы күрделі де жауапты жанрға жан-жақты әдеби дайындықсыз баруды сыншы еш уақытта құптамайтындығын орынды ескертеді. Ол жазушының роман жазуда өмір туралы жаңаша философиялық концепция ұсынуын, жаңа сипатты, соны да сом образ характерлер әкелу қажеттігін айтады. Осы мақалада сыншы Ақан Нұрмановтың «Құланның ажалы» романын жаңа заманның шаңырағын көтеру жолындағы күрескер ағалар мен ардақты азаматтардың сіңірген еңбегін сүюге, қастерлеуге, кемшіліктерінен қорытынды шығарып, сабақ алуына сәйкес оны «Ботакөз», «Қан мен тер», «Дауылдан кейін», «Ақ Жайық» сияқты тарихи романдардың қатарына қояды. Сондай-ақ, «Талантқа тағзым» жинағындағы «Жүгі ауыр жүрдек керуен» атты сұхбатта да қазақ прозасының өсу межесі, интелектуалдық биігі, стильдік жаңа асулары жайлы өз пікірлерін сыншы Европа, Латын Америкасы, Азия (Жапония) әдебиетінің мысалдарымен байланыстыра жеткізеді. Ал «Парасатқа құштарлық» жинағындағы ойлы мақалалардың бірі – «Бардың бағалануы тұрғысынан» сыншы бүгінгі қазақ әдебиетімен объективті тұрғыдан салыстыра келіп, «Э.Межелейтис пен Ғ.Мүсірепов, И.Абижюс пен Ә.Нүрпейісов, Ю.Марцинкявичюс пен О.Сүлейменовтер творчествосын шартты түрде алып қарасақ, деңгейлес екендігі баршамызға мәлім десек, бұл ешқандай да асыра бағалаушылық емес (96 бет) деген пікір айтады. Мұндай парасатты пайымдаулар «Баянды бағыт басы», «Биік талап белесінен», «Бүтіннің сыры бөлшектен», т.б. мақалаларда мол ұшырасып отырады. Сағат Әшімбаев өмірінің соңғы жылдарында Қазақстанның телерадио хабарларын тарату жөніндегі мемлекеттік комитеті төрағасының орынбасары, ал кейінірек оның төрағасы болды. Ол осы қызметте жүріп қоғам үшін маңызды, халықтың мұң-мұқтажын білдірген хабарлар дайындады. Соның бірі «Парыз бен қарыз» хабары. Сонау сексенінші жылдардың басындағы «Жүректен қозғайық» хабары кемелдене келе «Парыз бен қарыз» хабарына ұласты. Өкіне тұра көңілді жұбатып, қуанышқа бұратын, жалынды жанды жастай солдырса да теледидарға риза кейіпте қарайтын мезеті де сол сәті еді. Сағат Әшімбаев «адамның азаматтық қасиеті өз қара басына емес, басқаға жасаған қайырымдылығымен өлшенетін сияқты» деген концепцияның адамы. Қара басына емес, халқына қайырымдылықты ол қайткенде молырақ жасай алған. Миллондаған көрермені бар көгілдір экраннан ашына сөйлеп, ашыла сырласқан. Сағат Әшімбаевтың мүмкіндігі көгілдір экраннан мүмкіндігімен осылай сәйкесті, осылай қабысты. Сағат «Парыз бен қарызды» көгілдір экранға шығарды. Ол хабар сәтті шықты. Әрбір халықтың мүддемен қабысқан сәтті іс иесін киесіндей көтереді. Елдің кеткен есесін айтқан, халықтың көкейіндегісін көре білген. «Парыз бен қарыз» хабары Сағат Әшімбаевты халықшыл ағартушы, қайраткер биігіне көтереді. Алғашқы рет «Парыз бен қарыз» қазақ зиялыларының санасын құйындай ұйытқып, оттай шарпып өтті. Бұл хабар топтама екі жылдың ішінде он төрт рет ұйымдастырып, эфирге шықты. «Парыз бен қарыз» телехабарының алғашқы қойған мақсаты қандай болғаны туралы Сағат Әшімбаев «Арай» журналына берген сұхбатында былай деген еді: «Қазір сүбелі тақырыптарды риясыз қозғап отырған «Парыз бен қарыздың» әдепкі аты «Қайта құру және интелегенция» болатын да, мақсаты – қайта құруға қазақ интелегенциясын кеңінен қатыстыру, ғылым, мәдениет, әдебиет пен өнер саласындағы жіберіп қойған қапы тұстарымызды ойласу, қоғамдық пікірлесуге жол ашу еді. Қазақ интелегенциясы Отан, халық, қоғам алдында шексіз қарыздар болып келеді. Енді оның алдында соның парызын өтеу тұрғандай екен. Оның үстіне мың сан көрермендерге ой салып, ой-сананы ояту парызын қосыңыз. Қанша тарихи, саяси, азаматтық қарызын өтелмей келгенін, халық, қоғам үшін ми ауыртып, ой қозғау парызының қордаланып қалғанын бажайлаңыз». Қазақ халқының өткені, бүгін не істеу керектігі, болашағы, оның ХХІ ғасыр босағасын тиісті дәрежедегі өркен-ниетпен аттады. Міне «Парыз бен қарыздың» басты мақсаты осы ойлар төңірегінде әңгіме қозғау еді. Оның үстіне бұл мәселелердің бәрі терең, жан-жақты қаралды. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алу жөніндегі мәселесі Қазақстанның егемендігі және демографиялық жайлар туралы да ең бірінші сөз қозғаған осы «Парыз бен қарыз». Жалпы хабарларда қыруар ой-пікір айтылды, ащы шындықтың беті ашылды. Ал қозғаған тақырыптары өте көп болды. Сталиндік дәуірдің мың сан зардаптары, халық тарихындағы «ақтаңдақтар» мен «қара дақтар» бұрмалау мен әділетсіздіктер, репрессияға ұшырағандарды ақтау мен денсаулық сақтау мәселелері, ұлтаралық қатынастар мен тіл мәселесі, республиканың экономикалық, әлеуметтік, мәдени, рухани саладағы көптеген проблемалары батыл айтылып, талқыланды. Негізінен тұтастай алғанда «Қарыз бен парыз», «Демократия және бюрократия», «Жариялылық жайлы ойлар», «Қайта құру және интелегенция», «Ұлттық сана мен рухани бірлік», «Ұлт тілінің тағдыры». «Парыз бен қарыз» хабарына өз халқы туралы ойлай алатын әрбір қазақ жиналған еді. Бұл хабарға С.Зиманов, С.Сартаев, Ж.Әбділдин, Қ.Нәдіров, М.Қозыбаев, Д.Кішібеков, А.Әбділдин сияқты академиктер мен корроспендент-мүшелер С.Әженов, Т.Мұстафин, Қ.Жарықбаев, Шүлембаев сияқты профессорлар және ақын-жазушылар, философтар, психолог, заңгерлер үнемі қатысып отырды. Әрине, хабарға бұлардан басқа қоғамның әр саласындағы беделді өкілдері де көптеп тартылды. Олардың арасында жұмысшылар, дін басылары, тіпті экстрасенстер де болды. Бәрінің басын жинағандағы мақсаты қалайда жаңа пайдалы идея айтып, онымен миллиондаған жұртшылықты таныстыру еді. Осы орайда С.Әшімбаевтың діттеген мақсаты толық орындалды деуге болады. Сондай-ақ, «Парыз бен қарыз» хабардың, тіпті қарама-қайшы пікірдегі адамдардың қатысуы арқылы жүргізілуі де, осы көрерменді құрметтеудің нышаны, ең бастысы - шындықты жарыққа шығарудың амалы еді. Мәселен, 50-ші жылдардың аяғы мен 60-шы жылдардың басында Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы болған, кезінде халықтарды қолдан біріктіруге атсалысып, көптеген қазақ мектебі мен балабақшаларын жабуға, ұлттық домбырамыз бен эпостарымызды жоққа шығаруға тікелей атсалысқан Н.Жанділдин мен сол кезде «Қазақ әдебиетінде» қызмет етіп, оған қарсы шығып, қуғынға түскен Р.Бердібаевтың арасындағы диалог та эфирге тікелей шықты. Демократтық әділ бағыт ұстап отырған жүргізушінің арқасында өткен айтыс-тартыс отанға, елге, жерге бағытталған ыстық сезіммен тамаша жаңа идеялар туғызды. «Парыз бен қарыз» сипаты жағынан ағартушылық хабар болды. Көтерген мәселесі жөнінен сынға құрылған проблемалық хабар. Материалды, деректі жинақтап беру жөнінен талдау мәнеріндегі философиялық толғаныс еді. Бұл кемшілікті ұжымдық формада көрген бюрократизмге көп болып қолдасып жасалған алғашқы шабуыл болатын. Яғни, халық трагедиясының ұжымдық формада айтылуы еді. Құлбек Ергобеков Сағат Әшімбаевтың «Парыз бен қарыз» хабары жайлы былай деген еді: «Парыз бен қарыз» - Сағаттай азаматтың халық қасіретіне жанын жамау еткен, халық қасиетіне жанын жалау еткен ерекше тындырымды бір ісі». Софокл айтады: «Адамзатқа қызмет етпеген ақыл қастерсіз» - деп. Бізде өзінің қара басына, қалса ағайын-туғанына қызмет етумен шектелетін ақылды бастар баршылық болатын. Саясаттың темір құрсауынан қорқып қалтарыс тасада жүрген сондай түрлі саланың ақылды бастарына Сағат Әшімбаев «Парыз бен қарыз» телехабары арқылы мінбе ұсынды, ақылды адамзатқа қызмет еткізіп, қасиет дарытты. Ағартушылық ойдағы «Парыз бен қарыз» хабары Әшімбаевтай азаматтың осындай игі мақсатының жемісі. Ал, Сағат Әшімбаевтай азаматты мұндай халықшыл ойға жетелеген Ұлы Абай десек қателеспейміз. Өйткені, Абайдың асыл ойларымен сыншы райында табысқан ол өзінің халықшыл болмысын Абай жырларымен етене туыстырып, бауырластырып көгілдір экраннан көсіле сөйлеген. Күндестік сезім адамгершілік сезімінің азғындаған түрі. Ол сезім ой-санасы дамыған кішкене адамдармен ұлттық парасаты жетілмеген рухы төмен ұлттардың басындағы балаңдық аурудың нәтижесі, - деп толстойша, «Ақылды адамды ақылсыз жаннан ажырата алмаған жерде мемлекет күйрейді», - деп Диогенше сөйлеп отыратын еді аяулы азамат Сағат Әшімбаев көгілдір экраннан. «Парыз бен қарыз» хабары қазақ теледидарының 30 жылдық тарихындағы бұрын соңды болмаған құбылыс еді. Осы мекеменің қызметкері Құныпия Мусин бұл хабар туралы былай дейді: «Парыз бен қарыз» біздің телешежіремізде айырықша орын алатын. Бұл хабар туралы айтылған аса керемет пікір дейміз. Ал Сағат Әшімбаевтың телепублицистикасын көп зерттеген Болат Қазиев бұл хабар жайлы мынадай пікір айтады: «Желтоқсан оқиғасы жайлы шындықтың бетін ашқан «Парыз бен қарыз» топтамасы шын мәнінде қазақ ұлттық демократиялық журналистикасының бір белесті ісі еді». жүктеу/скачать 3,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|