Қышқыл жауынның пайда болуы

Өнеркәсіптің өркендеуінде пайдалы қазбаларды өндіру кезінде жылына 100 млрд тонна тау жыныстары қопарылады. Осы жер қойнауынан алынатын шикізаттың 10% ғана бөлігі дайын заттар жасауға жұмсалды да, қалған 90% жарамсыз қалдықтарға айналды. ХХ ғасырдың соңғы 30 жыл ішінде түрлі қажеттіктер үшін жағылған отын түрлерінен ғаламшардағы атмосфера құрамындағы көмірқышқыл газының мөлшері 25 % артқан. Жер шарындағы осындай отындарды жаққан кезде атмосферадағы 20 млрд тонна көміртегі (ІV) оксиді бөлінген. Мұның бәрі де ауаның ластануына әсер етеді. Бұларға қоса көліктерден, өндіріс орындарынан бөлінетін улы заттар мен газдардың мөлшері де жылдан-жылға арта түсуде. Сонымен қатар озон қабатындағы ойықтар ұлғая түсуде. Ойықтардың пайда болуына өнеркәсіптерден бөлінетін N, Cu, Fe, Mn, Cl, F оксидтері әсер етеді. Озон қабатының бұзылуы жер бетіндегі тіршілікке зиянды әсер тетеді. Адамдардың зиянды әрекетінен, минералды тыңайтқыштарды, пестицидтерді, гербицидтерді қолданудан су қорлары ластанып, тартыла түсуде. Сондықтан оқушыларды мектеп табалдырығынан бастап қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу керек. Адамзаттың бұл басты мәселесін – экологиялық жағдайды жақсарту химия пәнін экологияландыру басты роль атқарады. Мектептегі химия пәнін экологиямен тығыз байланыстыра оқыту керек. Күнделікті тұрмыста әрбір адам организміне зиянды әсер тигізетін заттарды жиі пайдаланады. Мысалы, дәрі-дәрмектер, бояғыш заттар, әр түрлі отындар, тыңайтқыштар, тағы басқалары. Бірақ барлық тұтынушылар олардың зиянды әсерлерін біле бермейді. Сондықтан ХХІ ғасырдың оқушылары әрбір химиялық пайдалы, зиянды жақтарын, әсіресе қоршаған ортаға тигізетін әсерін білу керек. Бұл материалдарды химия пәнін оқытқанда игерту керек. «Электролиттік диссоциация» тарауын қарастырғанда атмосфералық жаңбырдың қышқылдылығының артуы немесе осы қышқылды жаңбырдың пайда болу көзі негізінде жатқан химиялық реакциялармен таныстырған жөн.

Қышқылды жаңбырға түсінік беру үшін ерітінді ортасының қышқылдық немесе негіздік болатынын, оны сутек ионының немесе гидроксид ионының мольдік концентрациясы арқылы белгілейтіні түсіндіріледі. Сутектік көрсеткіш рН шкаласын пайдалана отырып, табиғи суқойма мен атмосфералық жаңбырдың қышқылдығын анықтауға болады, егер жаңбыр суында рН 5,6 болса, қышқылдығы орташа, ал жер бетіндегі суларда рН 6,5-8,5 болады, яғни судың ортасы сілтілі. Ал қышқылды жаңбырларда сутектік көрсеткіші қалыпты жағдайдан жоғары болады.

Периодтық жүйедегі IV-VI – топтардың негізгі тошаларындағы элементтерді қарастырғанда көміртегі, азот және күкірт оксидтерінің қышқылды жаңбырдың ең негізгі құрам бөліктері екенін, олардың табиғи жолмен, антропогендік әсермен жерге атмосфераға таралатыны түсіндіріледі. Антропогендік әсермен күкірттің 59-69 % атмосфераға тарайтынын айтқанда әр түрлі отынның түрлерінен (тас және көмір, шымтезек, мұнай және мұнай өнімдері, ағаш) өндегенде түзілетін күкірт (IV) оксиді химиялық өзгерістерден кейін қышқылға айналатыны көрсетіледі.