Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
Түйін. Ќамшы – біздің ойымызша: қам > (ќам+шы) = баќсы > (баќ+сы (шы) > баѓу > семантикалыќ маѓынасы бір сµздер. Адалбақанның да қатысы бар. Қамшы зат атауы болғаны мен мифпен тығыз байланысты. Бүлдірге қамшының құрамдас бөлігі. Сөйтіп казак-орыстар тірі тұтқындай тірі алып, қанша дүниені олжа қылып, ханның үстіндегі ордасының бір бүлдіргісіне тимей кете беріпті (М-Ж. 9 т. –Б. 301). Мұның дүниесінің ырымы жаман болды, – деп, бір бүлдіргесіне тимей, Сапақтың қызын дүниесімен түгел қайта апартып тастапты (М-Ж. 9т. – Б. 302). Ќараѓайлы кµдік бойында қамшы ќалды ойында: Б‰лдіргесі б±лан терісі, ¤рімі ќ±нан білдіњ ќайысы, Шырмауыѓы алтын, сабы жез (Доспамбет, 33); Бүлдірге қылған бүлдүрсін, Қарсыласқан қатынды (Манас, 294). Бүлінгеннен бүлдіргі алма (Мақал). Х. Арѓынбаев: Ќамшы сабын тобылѓыдан, ырѓайдан, тау ешкісі мен аќбµкен м‰йіздерінен немесе елік сираѓынан жасайды. Оныњ ќолѓа ±стайтын ±шын былѓарымен ќаптап, ќайыстан б‰лдірге таѓады – дейді [58, б.33]. Бүлдірге («bөldүрге») сөзінің бастапқы, толық нұсқасы bөgүldүрге көрінеді (Мукад, 28) (Жанпейісов, 133). Н. Уєлиев былай дейді: «Б±л жерде б‰лдіргі сµзініњ де т‰п-тµркініне назар аудара кетуге болады. Єуелде б±л сµз білек ілдіргі т‰рінде айтылса керек» [116, б.54]. Білезік // бүлдірге параллелдерінің жасалу дериваты бір. Расын да, атќа байланысты µмілдірік, кµзілдірік, саѓалдырыќ (бас киімнің астыңғы жағынан ұстап тұратын бау – Жанпейісов, 133). Б‰лдірге зат. Ќамшыѓа, шоќпар, сойыл сабына таѓылатын ќайыс бау (ҚТТС,1976:566). Х. Арѓынбаевты: (б‰лдірге) ќарањыз [58, б.33]. Д. Шоќпар±лы: Біздіњ ойымызша, «б‰лдірге» ешќандай «єшекей емес, кєдімгі ќамшы, найза, сойыл, т.б. ќару-жараќтарды білекке байлау ‰шін ќайыстан немесе былѓарыдан таѓылатын жіњішке бау дейді (Қараңыз: Б‰лдірге //Ана тілі. 1991. № 9; Є. Н±рмаѓамбетов. Сµз тµркіні. 1991. № 1. 9- ќањтар; О. Сєрсенбай±лы. «Б‰лдірге» емес, «б‰лдірге» 1991. № 5. 6-аќпан). Будагов: бау – связь, узелъ, завязка, веревка, тесьма, пукъ, снопъ – сияқты анықтама береді (1869: 231). Нұрмағамбетов бүлінген сөзі тунгус – маньчжур тілінде «булээн» сөзінің «жау», «жауласу», «соғыс», «соғысу» сияқты да мағыналары бар екендігін жазады (ССТМЯ, I, 1975, 109-110 ). Сөйтіп, «бүлдіргенің», «бүлдірге» атауларының мағынасы өзгеше болған сияқты дейді, оған туба-кинжилерде: бүлдүрү – әшекей (Н.Бас., ДЧТ, 1966, 110) дерегін тіліне тиек етеді. «Бүлінген елден бүлдірге алманың» алғашқы мағынасы «жеңілген жау елінен әшекей зат алма» болса керек деген ойдамыз дейді (Ә. Нұр., 1994, 62). Түйін. Білек + ілу > бүлдірге. Білек - ілдіргі (µмілдірік, кµзілдірік, саѓалдырыќ) сияқты қалыптасқан. Бүлдіргі – білекке байлау ‰шін ќайыстан немесе былѓарыдан таѓылатын жіњішке бау. Бүлдірге > қайыс, таспа, тарамыс. Мәшһүр-Жүсіп бүлдірге лексемасын біреудің нәрсесін алмау сияқты (зат) есебінде қолданған. Қайыс, таспа, тарамыс. ОТҒҰН – ердің сол жағына бекітілген, айылдың басы өткізіліп тартылатын енді бір қайыс; өрген қайыс (М.Қ.). Біріншіден, ќайыстан б‰лдірге таќпайды. Таспа тіліп таѓады. Жоныњнан таспа тілейін бе? – деген фразеологизм бар. Қайыс-ҚОБА. ҚОVА. - түрік жүгендерінде жылқының танауына тиіп тұратын қайыс (М.Қ. 3 т. 1997: 319). А. Шынтемірова: қайыс ірі ќара, яѓни µгіз, жылќы терісінен жасалады. Толыќ иі ќанып, пайдалануѓа жарайтын болѓан теріден алдымен ±зын божылыќ, шілия-ќамыттыќ, айыл-т±рмандыќ, ‰зењгі-баулыќ, µмілдірік-ќ±йысќандыќ терілер ќиылып, содан соњ ќамшылыќ, керегелік таспалар тілінеді – дейді (Ана тілі. 1992. № 25 (117). С. Ќасиман±лы: ірі ќара малдыњ иленбеген терісін шылѓи тері немесе шылѓи ќайыс, ал тері иленіп ±ќсатылѓаннан кейін оны ќайыс – деп атайды (Ќазаќ єдебиеті. 1992. № 12 (2242). Таспа зат. Иленбеген таќыр теріден тілінген ќайыс, жіњішке бау (ЌТТС, 340). А. Шынтемірова: Біз жалањаштанѓан сираќтан – оныњ арт жаѓындаѓы баќайды ќозѓалысќа келтіретін сіњірін тауып аламыз. Міне, тарамыс дегеніњіз – осы. Єрине, б±л дайындалып µњделгеннен кейін болатын іс. С. Ќасиманов: тарамыс дегеніміз – ірі ќараныњ жіліншік сіњірінен ширатылып алынѓан жіп (Ќазаќ єдебиеті. 1992. №18 (2248). Кейбір деректерде тарамыстан ішек жасалады дейді. А. Шынтемірова негізінде домбыраныњ ішегі ешкініњ аш ішегінен жасалатынын айтады (Ана тілі. 1992, № 22. 3 б). Қайыс, тарамыс, таспа > ат-әбзелдіне қажетті заттар > шылбыр. Шылбыр. Атыма алтын шылбыр тағып жібер (М-Ж., 240); Шылбырынан арќандап атты отќа ќой, Тойып ќалсын болѓанша біз ж±мыстап (Шєкєрім, 74); Кµксандалдыњ шылбырын Мойнына орап салады (Ќыз Жібек, 118); Шылбыр сµзін этимологиясын зерттеушілер єрт‰рлі таратады. Кейбірі белгілі танымал кісіні кµреді, мысалы: čelebi ir ~ čelebi ir `танымал ќарапайым жігіт` (Малов, 1946, с.70); кейбірі ру-тайпа аттары, топтыњ тањбасымен байланыстырады šуlbur ~ čуlbur ~ čуlbur `бау, атты байлайтын жіп` (Корш, 1903) немесе `арабшы, жалдамалы` (Мелиоранский, 1902, с,34); ‰шіншісі шуваш тіліндегі: šělрěr ~ čělрěr `ата-енесініњ сыйлыѓы` немесе čаlраr ~ šаlраr `ара-т±ра, кездейсоќтыќ`. Л. Рашонь аталѓандардан басќа бірнеше: а) < čуlbur ~ šуlbur `аттыњ жабдыѓы` немесе < šуlbur `асыќпайды, жайбараќат, алањѓасар` этимологияны кµрсетеді (Rasonуі, 1936). К. Менгестіњ мына: шельбир < šаlbіr < šаlbі är < ар. Salīb `ќосу тањбасы` + еr `адам` > Salіb ärі `кресті адамдар` (Менгес, 1979); Баскаков ќорыта келе, шылбыр сµзініњ бірнеше: čelebi еr `танымал`, немесе šуlbur тура айтќанда `арабшы, жалдамалы, ќ±л`, šуlbur `аттыњ єбзелі`, šаlbуr `алањѓасар, бейшара` – деген маѓына беретінін айтады. Т‰ріктерден ауысуы єбден м‰мкін сµз екендігіне тоќталады. Соныњ ішінде: šуlbur `арабшы, жалдамалы, ќ±л` ру – тайпа тањбасын бейнелейді ме деген к‰мән келтіреді [18, б.134]. Негізінде шылбыр сµздерініњ ту бастаѓы маѓынасы ел-елді аралап расында єр т‰рлі маѓына бергені байќалады. Біраќ, зерттеушілердіњ кейбірі шылбыр сµзініњ т‰рік шаруашылыѓына байланысты туѓан сµз екендігін біле бермеген. Корш, Баскаков б±л сµздіњ т‰ріктік екендігіне єсіресе, Корш шылбыр сµзініњ аттыњ єбзелі екендігін дµп басќан. С. Е. Малов: чылвыр `рмень от недоуздка`; атын (? Атын) чылвырындан тут - `поймать лошадь за узду` – деп т‰сінікті д±рыс берген [11, б.148]. Шылбыр зат. Ж‰генніњ, ноќтаныњ шыѓыршыѓына таѓылѓан ±зын ќайыс немесе жіњішке ќыл арќан (ҚТТС, 1961: 504). Шылбыр: шылбыр беру (2) (Абай тілі сөздігі, 1968: 710). Л. З. Будагов: чынырь тур. 1). Плечо, на плечо, на спину, на себя взвалил, возложил на себя, узел, название травы сияќты маѓынасын жазады (1869: 483). Ќазаќ тілінде ќыл-ќыбыр, ж‰н-ж±рќа бір сыњары т‰сініксіз сµздер кµп. Біраќ, солардыњ т‰сініксіз сыњарларыныњ о баста бір-бір маѓынасы болѓаны айдай аныќ (қараңыз: Қ. Жұбановты). Шылбыр сµзін шыл + быр деп екіге бөліп ќарастыруѓа болатын сияќты. Абай сµздігінде: Шыл (1). Ќосымша, ж±рнаќ - деп берілген (Абай тілі сөздігі, 1968:710). Сол сияќты кµњіл аударуѓа т±рарлыќ Будаговтыњ сµздігіндегі: ж‰бір 1) шерсть козья и овечья. 2) густой лсь – деген – сµз (1869: 491). Н±рмаѓамбетов: Кµне кезде т‰ркі тілдерінде «ч‰бур» сµзі ќазіргі т‰сінігіміздегі «ж‰н, ќыл» маѓынасын берген (ДТС., 157). Байлары сататұғын малын, қыл – қыбырын, жүн-жүбірін базарға апаратұғынның... (М-Ж., 1907: 115). С. Исаев ж‰н-ж±рќа дегенніњ ж±рќа бµлшегі монѓол тілінде ж‰н деген маѓына беретінін жазады (Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. 1998: 279 б). ¤йткені, «шылбыр» сияќты жіњішке баулар ж‰нге ќыл араластырылып есіледі – дейді Нұрмағамбетов (Бес жүз бес сөз, 1994: 298). С. М±ќанов: «шылбыр» бауға ѓана (ноќта болмаса, ж‰генге) таѓылады да, тоќтаѓанда атты сонымен байлайды деп жазды [53, б.120]. Шылбыр – зат. Ж‰генніњ ноќтаныњ шыѓыршыѓына таѓылѓан ±зын ќайыс немесе жіњішке ќыл арќан (ЌТТС, 504). Демек, шыл (шылѓи ќыл) ыњѓай ќыл (ќыл+быр) бірыњѓай ќыл (ќылдыњ жыбырлататыны да белгілі, «жыбыр-дыњ» ќ±рамындаѓы «быр»), ќыл-ќыбырдыњ ќ±рамындаѓы (ќыл+ќы+быр) бірыњѓай ќыл (шылбыр) сµзі пайда болѓан. Будаговтіњ жазѓанына ќараѓанда ж‰б‰р (ж‰н-жыбыр ) мен ж‰б‰р (ќалыњ орман) ж‰нніњ тыѓыздыѓын, жалпы кµп деген ±ѓымды берген сияќты. Шыл//шіл сµздерініњ ыстыќ шілде ±ѓымымен де байланысты болуы єбден м‰мкін. Себебі, ќыл-ќыбырды «шылбырды» ысып (есіп) даярлайды, µреді, оның бергі жағында осы «ыс», «ысу», «ыстыќ», «шіл», «шілде» маѓынасы да єсер етуі мүмкін. Түйін. Шылбырдыњ шылдыр дыбыстыќ еліктеуші бар сµзбен ешќандай ќатысы жоќ. Шылбыр > ќыл-ќыбыр сµзініњ екінші маѓынасы деп т‰йіндеуге болатын сияќты. Шылбыр > шынжыр. Шынжыр. Кетті арқан салбырап, Шынжырлары салдырап (Алпамыс, 221); Алтын зәнжір сүйреткен бір арғымақ (М-Ж., 83); Байлайтын б±рап соќќан шынжыры жоќ, Жабаѓы, ќыл-ќыбыр мен шудасы бар (М-Ж., 43); Бір б±шпаќ бар ќалатын шынжыр жетпей, Кірген кісі ќ±тылмас соѓан кетпей (Шєкєрєм, 432); Алды-артынан етектері далиып, жалпылдап шапќан ќазаќтармен даярлаѓан ‰йге келіп тоќтаѓанда, мойындарында шынжырлы знак таќќан ауылнай, билер неше мєрте ш±лѓып, ќияметпен, «таќсырлап» ‰йге кіргізді (М. Дулат, 129). Уаќыттай µзі ж‰йрік ат мінеміз, Сауыттай шынжырлаулы тереземіз (Абай, 366); Шынжыр (а) (зенджир). Біріне-бірі ілгектеліп істелген темір тізбек (ЌТАПС, 193). Зенджиръ цъпь, съ цпью, на цпи, оцпить, связать въ цпи (Будагов, 607). Жанжыр – шынжыр, темір жіп, ќ±рсау. Парсыша – зањджир (Перс.-русск. сл., 261) [49, б.116], Шынжыр (шын + жіп) деген маѓынасы барлыѓын да еске салѓан артыќ болмас. Жанжіп – бұл «АЖ»-да байлау етістігімен қосарланып, жанжіп байлау түрінде қолданылған (Жанпейісов, 111). Келтірілген мысалдарға көңіл аударайық: С. Е. Малов сары ±йѓырлар чын сєн кит. – вышивание шелком; Сєн кит.: чын `челк`, сєн `нитка`; чын сєн `вышивание шелком` – деген маѓына береді [11, б.101-148]. Чылвар – `ремень от недоуздка`; аттыњ (? Атын) чылвырындан тут - `поймать лошадь за узду` (Малов: 148-151); В. В. Радлов: Чылбыр – длинная веревка, привязанная къ уздечкъ, которой привязываютъ лощадь дейді [17, б.2087]. Түйін. Шылбыр ~ шынжыр т‰бірлес сµздер. Шынжырдыњ о бастаѓы маѓынасы (ж‰н // шын + жіп) шынжыр деп (мыќты беріктігін) айтып, ќосалќы маѓынаѓа ие болѓан сыњайлы. Шынжыр > жіп > шыжым жіп. Жіп. Шыжым жіп. Ќ±р айыл, жіп ќ±йысќан таѓып алып, Т±лпармен Тайкµк деген іздеп кетті (ЌКБС, 42); Қамшыдай қылдың қарасын Жіптей қылдың жиренін (М-Ж., 47); Көрінгеннен бажылдап жіп, су сұрап (М-Ж., 87); Бір түлеген жүнін Қозының қарын жүні дейді (Мәшһүр-Жүсіп., 100). Түте-түте әр жерде жатады жүн (М-Ж., 87); Жіп - ійбъ 1) нитка, веревка, снурокъ (Будагов, 347). Жіп – нитка (ЭСТЯ, 28). Академик Є. Ќайдаров плеоназм шыжым жіп – «веревка, свитая из шерсти». …слова шыжым – вполне конкретную разновидность веревки, свитой из шерсти деп монѓол тіліндегі шижим «шнурок»; «бечевка, шпагат, веревочка»; шижмийн морь – «пристяжная лошадь»; шийн шижим – «леска у удочки, рыболовная леска»; шижимлэх – «делать шнурок, веревочку, бечевку, шпагат», шижимнэх – «запрягать пристяжную лошадь» – дейді (МРС, 650) [66, б.281]. Шыжым – бау, жіп (Жанпейісов, 101). Біздіњ ойымызша, шыжым жіп пен шылбыр сµздерініњ шыѓу тегі бір «ж‰н жіп» - деп ойлаймыз. Шыжым-бау, жіп. Жанжіп – басқа мағынада қолданылған [37, б.101-111]. Ш. Уәлиханов: Шыжым – ұзын шылбыр. Оны көбінесе қыран құстарды баулағанда, не асау үйреткенде пайдаланған [81, б.290]. Кендір жіп деген бар. Кендір – дағыс. Канатъ (Л. Будагов, 1871: II т. 140). Түйін. Шылбыр, шынжыр, шыжым жіп, жіп шыѓу этимологиясы бір > ж‰н деп есептейміз. Жіп <> жүн < арқан. Арқан. Арқан есіп, жүн түтіп, Адамшылық құра берер (М-Ж., 25); Қисайған құс секілді жалғыз қара, Ауылдан арқан бойы тұрды дара (С. Торайғыров); Қырық арқан бойы зынданда Жеті жыл жатым болып аш (Алпамыс, 267); Ею свиты все веревки Из бараньей мягкой шерести, С конским волосом сплетенной. Ею сотканы из шия* (ҚКБС, 1935. 103 б.)7 Аркан* – веревка из овечьей шерести, заплетенная конским волосом – дейді Тверитин. В.В. Радлов аркан 1) толстая веревка, канать; 2) веревка изъ конскихъ волось – дейді (Том I. Часть 1. 1893: 288) Аркан – толстая веревка, канать (Будагов, 30). Кемэндь п. Укрюкъ (құрық – А. Қ.) силокъ, арканъ съ крючкомъ на концъ, накинуть на конц, накинуть арканъ, поймать силькомъ (Будагов, 138). Түйін. Арқан бойы ұзындық өлшемі болған. Арқан, қайыс, шыжым жіпті, шылбырларды желі мен керме тартуға пайдаланады. Бұлар ат әбзелдеріне жатпағанмен жасалу жолы, тәсілі бар. Ұлттық өнер, салт-дәстүрдің түрік жұрты ойлап тапқан бір түрі. Тазалық үшін мәні зор. Арқан > желі мағынасы бір сөзер. Тұрмысқа қатысты заттың атына ауысып кеткен. Желі. Атпенен желі тарттырдым кереге бойы шалғынға (Мәшһүр-Жүсіп, 35). Қазаныма қақпағым желі бір қағар тоқпағым (М-Ж., 37); Бөкейліктің биесін байлайтын деп Өрмекшінің он құлаш желісі бар (М-Ж., 58); Іелинъ يلين дж. тат. (кир. جلين) вымя (домашн. животныхъ (Будагов, 365). Желі جليверевка, прибитая кольями къ земл; къ ней привязывають жеребять, когда доять кобылъ (т.е. въ Ма, и жеребята такъ остаются на цлый мсяцъ и боле, чтобы не высасывали своихъ матерей и чтобы кобылы давали доить) Такъ какъ обычай не позволяеть перешагнуть черезъ джели, то этимъ словомъ выражется всякое доброе желаніе, пущешнная стрла да не долетитъ отъ одного конца твоего джели до. другаго (Будагов, 1 том: 440). Желі мен желін сөзі арқылы желі сөзінің этимологиясын шығаруға болар еді. М. Рэсэнен желе сөзін монғолдың Zеле/зел `жіп, жерде жату, мүйізді ірі қараны байлау, ұзын жіп`. Одноко с монг. Версией трудно связать форму jаlu или jelü в словаре Махмуда Кашгарского, которая вместе с желе и жели позволяет рассматривать -е, -и, и -ү (или -у) в качестве приглагольных словообразовательных афф. Существительных от глагола йел- ~ жел-, пока остающегося гипотетической величиной. Желе сөзін сол сияқты `лента, ленты, завязки` деген мағына беретін жала уйг., йала тат., чала шор. Жалау сөзімен байланысты қарастырады. Олар бұл арада желі сөзінің түбірі жел де, жалау да емес «жалау» (емшекті жалау) етістігі екендігін ескермеген сияқты. Жели – веревочная привязь, натянутая между кольев; к ней привязывают жеребят, чтобы не мешали доить кобылиц (Потанин, 342). Желін > жел формасына байланысты алынған. Жас төлдің желінді жалау, ему уақыты болса керек. Желбау - веревка которою привязывають къ шаныраку тяжесть, чтобы кибитку не снесло втромъ (Будагов, 360). Бұл сөз «арқан» семасынан алыстап, Ақтау, Ойыл жерлерінде су жүретін кішкене арықтарды желі десе, Гурьев, Мағыстау аймағында қара қармақты байлайтын жіпті желі - деп атайды (ҚТДС, 40). IELY ИЕЛҮ: Құлын, тайларды байлау үшін тартылған арқан (МҚ: 38). Б. Базылхан: «дже» - > же // джелі > желі (қазақша); «дже» -> ээ // джеле > ээл (монғолша) (Қазақ және монғол тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. 1999, 128); Л.С. Левитская: «желе» и жели позволяет рассматривать -е, -и и -ү (или -у) в качестве прилагательных словообразавательных афф. Существительных от глагола *йел- ~ *жел- пока оставщегося гипотической велечиной - дейді (ЭСТЯ, М, Наук; 1959, 21-22). Түйін. Біз бұдан мынадай қорытынды шығардық: желін (емшек) > жалау (ему) = желі. Арқан > желі > керме мағынасы жағынан бір-бірімен тығыз байланысты. О баста шығу тегі де бір болған. Желі <> керме. Керме. Мылтықпенен бір атып кермеге құлын байлатып (М-Ж., 48); Үйірі қысырақтың ақтан керме Құдайым енді маған иман берші (М-Ж., 51); Шабатұғын жағына, Керме ұстай қалыңыз, Кермелеп ұстап алыңыз (М-Ж., 212); Въ алт. Произносится керъ, натянуть, поперекъ положить, распять (что также керэ тартъ) керім атта широко шагать (можеть быт оть этого корня керімата) керелети или керелти книіа Евангеліе, т.е. книга о распятіи, янкі кирметі – А.Қ. новый азвть (Будагов, 1871: 175). Керме 1) веревка, петля, растянуть веревку чтобы загородить путь или поймать 2) коновязъ, столбь (Будагов, 412). Кулэ – веревка, которою притягиваютъ заднюю ногу кобылы къ ше, когда ее доять (Будагов, 160). Түйін. Кер+ме -ме жұрнақ (көрме, көмбе) екіге бөліп қарастыруға болатын сияқты. Керме > малды бөгеп, шалып ұстайтын үй бұйымы (арқан т.б.). Тұсамыс. Тұсаулы атқа жармасып, Мәстегіне тармасып (М-Ж., 196); Біліп қой ақымақ, Тұзаққа түсіп өледі (М-Ж., 251); Көп бала қыл мен жіптен тұзақ байлап (М-Ж., 172); Тұзақ тастап, тірідей біз ұсталық, Балаға үстіндегі қылмай залал (М-Ж., 186). Тұсамыс пен тұзақ сөзін салыстырып барып, түбір тұлғасын табуға болады. Тозақ//тұзақ мағынасы бір сияқты: Түсерсің сегіз тозақ жайған торға (М-Ж., 42); Тұзақ-петля, силокъ, стъ, приманка (Будагов, 393); Тұсау – каз. М. Рэсэнен tuzak сөзінің морфемалық құрамын ұйғыр тіліндегі tuz `ау` байланыстырады. Tuz лексемасы А.фон Габеннің көнетүркі грамматикасында байқалған. Дж. Клосон мен С.Е. Маловтың этимологиялық сөздігінде бұл сөз жоқ. Бірақ, tuz, tоr-дың фонетикалық коррелят мүмкіндігін естен шығармау керек. Tuzak `қақпан, `аң мен құсқа құрылған тұзақ`, `ұсақ аңдар мен құстарға құрылған тұзақ` алғашқы мағынасы `тұзақ` (Севортян, 290 бет). Тұz // тоr шығу генетикасы бір сияқты. Көрсек те торға түсіп жатқан құсты (М-Ж., 161); Ақсұңқар құтылар ма жайған тордан (М-Ж., 109); Зерек құстай жаңылып түстің торға (М-Ж., 126); Даярлап алдыңнан қақпан – торын (М-Ж., 61); Тұсы дж, тат. (ÿ), кир. тосы (ö), тур. ад. досы дöшъ, 1) грудъ, грудина, передняя часть тла, перёдъ, противъ, всрча, у, при, около, тұсақ нагрудникъ, подбрюшникъ (у упряжи); т.б. тұсауық удобное мсто, выгодная сторона – А.Қ. (Будагов, 394-395). Каз. тұсам произносять тшавъ, алт. тұсақ, дж. тұсағ, тұсақ, кир. тұсау путы, тренокъ (для лошадей), петли (въ силк), оковы, гл. тұсауламақ опутать, связать путами (лошадь), алт. тұсаған или тұсамысын спутанный, окованный, кир. тұсамық связать путами передія ноги лошади съ одною заднею тұсам кисем=ала жіп кесем (тұсымыс кесу=ала жіп кесу – А.Қ.) разрзать путы, веревку (по древнему обычаю киргизовъ, посл произнесенія приговора біемъ (бием – А.Қ.), двое тяжущихся брали за концы веревку, а третій, посторонній человкъ, разрзывалъ ее; что и служило знакомъ удовлетворительнаго ршенія тяжбы) тұсұқ тур. дүсік спущенный, падшій, выкидышь т.б. транскрипция жасаған және араб графикасынан аударма жасаған – А.Қ. (Будагов, 396). Біздің ойымызша, тұсамыс сөзі тұса етістігі мен -мыс (салс.: Тоқтамыс) қосымшасынан құралған болуы мүмкін -а етістік тудыратын аффикс -а (е) – етістік жасайтын байырғы тұлғалардың бірі (Томанов, 312). Қазақ тілінде -мыш формантына тән барлық мән-мағына -ған формантына ауысқан кезде -мыш реликт есебінде қазіргідей позицияда қалып қойған деп қарауға әбден дәлел бар [109, б.273]. Түйін. Демек, тарамыс, тұсамыс, дегендегі -мыс; жазымыш, озымыш, бітіміш дегендегі етістіктен сын есім тудыратын көне жұрнақпен тең емес, жекелеген сөздердің құрамында ғана сақталған архаикалық жұрнақ. Тұсамыс <> шідер. Шідер. Есенаман, Жарқынның моласы Шідертінің бойында, Қараайғыр шатында... (М-Ж., 61); Сөзді сөз түртіп айдап шығарады, Шідердей ағытылса сөз тиегі (М-Ж., 100); Қайыс болсын, жіп болсын, неге керек, Шідерімнің бағасы қырық қысырақ (Б.Қожағұлұлы, Өлеңдері, 1967: 169-175). Шідäр теножникъ (путы для лошадей) (Радлов, 1081). Шідер - треножник возник первоначально в лексиконе животноводов и охотников для характеристики некоторых диких, хищных птиц и строптивых лошадей, которые разоряют гнезда др. птиц и не могут долго ходить в треножниках (*шідер) и силой своей рвет их, чтобы освободиться от них (Ұя бұзар, шідер үзер) (Ә. Қайдар, 2003: 322). Ерте уақытта билер шідер ұрлаған кісіге айып төлету үшін үш аттың аяғына шідер тағып үш жаққа айдаған. Сонымен, шідердің құнын айырып төлеткен. Шідер сөзінің түбірі ші түркі тілінде ши – деп айтылған Шын хандықтарының сау-саламаттық сұрасқанда қолданылатын сөзі. Бұл «Тәңірі бәлекеттен сақтасын» деген мағынадағы сөз. Сонда, түркі елінде шидар деген екен (М. Қашқари, 1997, III том. 289). Ал, -дер деген қосымша якут тілінде бақы (л) дыбыстық өзгерістің нәтижесінде және дауысты дыбыстың еріндік, езулік түрлеріне қарай 16 варианты қалыптасқан Осы -дер қосымшасы -лар, -лер қосымшасының варианты болып саналады (М. Томанов, 1992: 103). Осы мәліметке байланысты шиеле етістігі есім негізі екендігі -ла аффиксінен көрінеді: ол түгрек чығды – ол түйін түйді, йүкін барча өзі чығды – барлық жүгін өзі буды (ДТС, 147). Сондай-ақ, «чіген – узда, недоуздок» (ДТС, 145). Бұл фактілерге қарағанда, қазақ тіліндегі етістіктің бастапқы түбірі шій (-ығ//-іг//ій), соңғы -е қосымша, шійе негізі мағыналық жағынан «көнерген» де, оның үстіне барып -ла жалғанған (Томанов, 142). Шідäрlí – спутанный на три ноги (Радлов, 1081); Шідер парсы тілінде чедар деп айтылады (Бекмұхаметов, 1977: 194) Говорларда -дар, -дер жұрнақты туындының сөз тудырушы негіздері де көбінесе араб-парсы сөздері. Оның бірқатары қазір жеке қолданылмайды, мағыналары да көмескіленген, әдеби тілде белгісіз. Мысалы: мұштар, мұғдар, шілдер (шілтер) (Г. Қалиев. 1985:159). Шідер сөзінен *Шідерті сөзі туындағанын -ты, -ті көне жұрнақтар екендігі туралы жазылған (Томанов, 1988:100; Айдаров, 1986: 154). Өлеңті, *Шідертіні елім жайлар, Көгарай шалғынына бие байлар (М-Ж., 119). М. Фасмер шідер сөзін тренога, треножить деп аударып алып, оның түбірі трь и нога деп талдайды. Латыннан sfrindo, -ере «привязывать sfrick «веревка» деген (ЭС. 1973, 98). Осы орайда: «Подобный обычай, несколько видоизменившись, соблюдался монголами почти до последних лет. Если в юрте имеется больной, то перед юртой втыкается в землю палка, к которой привязана веревка, другой конец которой привязывается к юрте. Обычай этот называется «седер», что значит «запрет», или «запрещение». Согласно этому обычаю никто посторонний не должен входить в юрту, чтобы не навредить больному» (Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука. М., 1857. С. 200). Түйін. Отсюда нетрудно видеть этнографическую основу происхождения казахского слова шідер, которое у нас употребляются обычно в том же приблизительно значении, в каком, скажем, вышеупомянутое седер (Е. Жанпейісов, 58). Килÿртекъ, узы, оковы для ногь (Буд. 180). Седер > шідер (тиым салу, тежеу) мағыналас лексика ол – бұғау. Каталог: fulltext -> buuk buuk -> Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі жүсіпов нартай қуандықҰЛЫ buuk -> Мамандыққа кіріспе «Музыкалық білім» buuk -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку buuk -> Кітаптану және кітап тарихы 050418 «Кітапханатану және библиография» buuk -> Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі buuk -> Психотерапия технологиялары buuk -> ДӘСТҮР – ДӘріс қазақ тілі пәнінен студенттерге арналған оқу құралы Павлодар Кереку 2010 Т. Х. Сматаев ДӘСТҮР – ДӘріс buuk -> Ашимбетова Р. Д. Журналистің тіл мәдениеті Оқу құралы 050504 «Журналистика» мамандығының студенттеріне арналған Павлодар жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|