Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
Бұғау. Темір бұғау шынжыр шоқ бастарында, Жүзі қара көздері шағыр емес (М-Ж., 371). Буыршыл атқа – бұғау бар, Бұғауды кесер егеу бар (Мәшһүр-Жүсіп., 58); Желбауды бұғалықтап қояды жайлап (Шәкәрім, 326); Бұғау мен бұғалық сөздерінің шығу тегі бір сияқты. Бұғау – М. Қашқари ВИҚАҒИ, Бұқғұ: (бұғау) ұрыларға салынатын бұғау - деп жазған (1997: 505). Кандалы (бұғау) В. И. Даль: 308 бет; М. Фасмер: 1967, 178; Цепь – деп берілген – С. И. Ожегов, 777; Бұғауын бұзды (үзді) (І. Кеңесбаев, 127). Қылмысты адамның екі қолына, мойнына, аяғына салынатын шынжыр, металл, шеңбер – ҚТС, 1999: 113. Фасмер бұғау сөзі орыс тіліне түркі тілі арқылы, ал түркі тіліне араб тілінен енген дейді. Бұғау (бұ+ғау) түбір және қосымшадан тұрады. Бұ түбір тұлға болатын себебі қорғау (қор+ғау) -ғау қосымша екендігі салыстыру барысында айқындалады. Бұғ (бұқ)// -бұл салыстырсақ, қырғыз -бұл, башқұрт -был, өзбек түркімен, ұйғыр, құмық, ноғай, татар, түрік, якут, азербайжан, алтай тілдерінде -бу, тува тілінде -бо, хакас -пу, шор -по. Бұған қарағанда, түркі тілдерінің басым көпшілігінде соңғы -л-сіз айтылады, яғни қазақ тіліндегі осындай құбылыс әсте оқшау емес, жалпы түркілік негізде пайда болған. Көне ескерткіштер тілінде де бу түрінде ұшырасады. Бұл факт о баста байырғы түбір құрамында -л элементі болмаған деген пікірді бекіте түседі (Томанов, 255). Түйін. Демек, бұғау сөзінің түбірі бұ -ғау қосымша болуы мүмкін. Тағ, бағ, бұғ сияқты сөздер қазақ тілінде тау, бу болып айтылады (Қ. Жұбанов, 121). Бұғау сөзінің мағынасының ұласуы негізінде бұғалық сөзі пайда болған. Бұғау мен егеу сөздерінің қалыптасу формасы бір сияқты. IGEDI: ігеді, қышырлатты, ОL пішек іgеdі: Ол пішек ігеді – ол пышақ егеді. Вuғra tышын іgеdі: Бұғра тышын ігеді – Бура тісін қышырлатты (МҚ, 3 т. 342). Іге сөзі дыбыстық мағына берген. Көне түркі тілінде қышырлатты деген мағынасы да болған. Іге~еге фонетикалық өзгерістерден өткені байқалады. Қазақ, қарақалпақ тілдеріндегі е дыбысы басқа түркі тілдеріндегі сондай дыбыстан дифтонгіге ұқсастығымен ерекшеленеді. Қазақ, қарақалпақ тілдерінде бұл ерекшелік әсіресе тұйық буында анық көрінеді. Сөздің абсолют болудағы е дыбысының алдынан і қысаң дауысты анық көрінеді іле, іекі т.б. (Томанов, 42). Яғни іге і дыбысы е дыбысына ауысып еге болған. Алдымен іеге деп айтылып, і түсіп қалып еге қалған. У жұрнағы жіңішке, жуан сыңарынан акустикалық ерекшелігі оның жұмсақ естілуінде. Яғни жұмсақ варианты тек екінші буында ғана мүмкін. Жіңішке у қазақ тілінде байырғы түбір құрамында емес, қосымша құрамда айтылады (Томанов). Егеу – еде bileді tаsі (Кенан Коч. Аябек Байниязов. Вехби Башкапан қазақша-түрікше сөздік, 110) IGEME – қобызға ұқсас аспап (167). Демек, дыбыс бір затты үйкеген кезде шығады. Аспаптың аты да дыбысқа байланысты шыққан. Іге/еге дыбысқа байланысты қалыптасқан заттың аты. Іге>іеге>еге>егеу. Шідер > бұғау сияқты қолданылу мақсаты бір ат әбзелі ол – кісен. Кісен. Салғанмен қанша кісен арыстанға (Мәшһүр-Жүсіп., 68); Кісендеулі жүргенің кемдігіңде (М-Ж., 124); Байлаулы атқа пышағым Матаулы атқа кісенім (М-Ж., 38); Кир. كسانксенъ желзн. Путы для лошадей, закавать въ желзн. Окова. (Будагов, 127) Кисен (кісен) – путы для лощадей (Потанин, 304). Кісен (кіс+ен) -ен жұрнақ (бүйен, жүген, жиен) қалыптасқан. Түйін. Кісен, тұсамыс, шідер қолданылуы бірдей заттық бұйымдар қатарына жатады. Кісен мен кісе түбір тұлғалы сөздер. Кісен мен кісе~кісі шығу генезистері бір сияқты. Жалпы, кіс түбір тұлғасы негізінде пайда болған сөздер екендігі байқалады. Кіс пен мешін белгісіз. Дегенмен, кіс (кіс-кіс – деп мысықты шақырғанда қолданылады. Ақ кіс (аң). Кісен мен кісе, кісі түбірлес сөздер. Мәшһүр-Жүсіп кісен лексемасын тұсамыс, шідер сияқты қолданған. Кісен > бұғау > бұғалық > құрық. Құрық. Жылқы ұстауға құрығым, Үй тіреген сырығым (М-Ж., 38); Үйде бақан, сырығым ат ұстайтын құрығым (М-Ж., 92); Сүп-сүйкімді кезінде құрық салды (М-Ж., 232); Жақай ахунды қоянға құрық жіберген жаман Рамазаннан осындай бала тууышы ме еді? Бұл Қойсары Балтабай төренің баласы ғой, – деуші еді (М-Ж., 59). Кир. каз. құрық крючокъ, укрюкъ для ловли лошадей (длинный шестъ, на конц котораго сдлана петли изъ веревки; всадникъ – пастухъ догнавъ лошадь которую хочетъ поймать, ловко накидываеть ей на шею петлю, закручиваетъ ее и такимъ образомъ задержавъ коня, налагаетъ путы) Нын въ Персіи курукъ называется выздь шаха съ женами на охоту, во время котораго вс вблизи живущіе жители должны оставить свой дома; такъ-же называется на пути, при прозд женъ шаха (Будагов, 1871: 53). Урукъ اوروق петля, укрюкъ, которымъ ловять коней (монг. уруга, құрық. Құрық) (Будагов, 798). *Курук (құрық – «длинный шест с веревочной петлей на конце, приспособленный для ловли неприрученных, строптивых лошадей»), либо-шея (Ә. Қайдар, 253 және қараңыз. 2003: 235). Құрық // құрсақ // күрен // күрке // шалаш (сал//тал) сөздерінің шығу тегі > ағаш бір сияқты. Құр – құру, жасау, бір нәрсенің негізі сияқты ұғымды береді. Мысалы, Қызыңыз құрсақты болды (М-Ж., 92); Құрық лексемасын құр түбір тұлғасы және -ық жұрнақ. Бұл туралы тобық, қасық деген сөздерді талдағанда айтылды. Осы құр мен құрмалдық, құрсақ құрамындағы құр түбірлес сияқты. М. Қашқари «уқруқ» тұлғасын қолданған (ДТС, 613). Кейде арқаннан жасалған ілгекке де «уқруқ» сөзінің атау болып көшкенін маньчжур тіліндегі «хурка» (ілгек), монғол тіліндегі «һурақа» (тұзақ) тұлғаларынан білеміз (ССТМЯ, II, 353). Түркі тілдеріндегі «арқан» мағынасын беретін «уқруқ» – қырғыз тілінде қазіргі кездегі құрық мағынасында қолданылғанын көреміз, «курку», «укрук» қалпында жарыса айтылады (К. Юд., КРС, 450, 801) (Нұрмағамбетовті қараңыз). Куругъ, қрұқ 1) мсто, запрещенное для постороннихъ, назначенное собственно для царскихъ особъ съ семействомъ; занятіе мстности для лтней кочевки хановъ, құрықшы сторожъ, часовой поставленный у выхода въ женское отд леніе хановъ., курукмиши – положить запретъ (Будагов, 1871: 52). Немесе, кÿрÿх – треть фарсанга, т.е. пространство въ 3000, а по другимъ въ 4000 арш (Будагов, 125); Нұрмағамбетов түркі тілдерінде арқаннан жасалған ілмекті – һурка дейді. Бұл да арқанның алғашқы атауы уқруқ сөзінен шыққан дейді (Нұрм., 1990, 27). (Қараңыз: күрен, қорамсақ бөлімін – А.Қ.) Түйін. Қорық > құрық (шұрайлы арнайы қоршалған жер) болған сияқты. Кейіннен екінші заттың атауына ауысқан. Арқан, жіп, қайыс сияқты әрқайсысы қолданылған зат болған да кейіннен жеке мағыналы сөздерге айналған. Құрық, керме, желі құрылу етістігі жағынан екінші мағыналы сөзге ие болған. Күрке-қараңыз. Құрық > құрсақ > белбеу. Құрсақ – белбеу. Құрсақ екінші мағынасы бел (бала белде, қатын жолда). Құр сөзі бірталай түркі тілдерінде (түрік, тува) бау, белбеу мағынасында қолданылады. Құр сөзі басқа да сөздердің құрамында кездеседі. Мысалы, құрық, құрсау, басқұр, ышқыр (қара), құ (р) шақ т.б. Құршағ – лексемасы «бау, белбеу» мағынасында қолданылатыны Махмут Қашғаридың сөздігінде көрсетілген. Хұршағ – белбеу, бау, орамал; құршаді – байлады, ол кафтан құршаді – ол тон бауын байлады (МҚ. I т. 301, 432). Тіліміздегі құшақ, құшақтау сөздері осы құршақ сөзінен р дыбысының түсіп қалуы нәтижесінде туған. Қазіргі түркі тілінде бұл сөз құр формасында да, kuçak (кушак) түрінде де айтылады. Кушак формасында бұл сөз орыс тіліне де ауысқан (Н.К. Дмитрев. Тюркск. Элементы русского словаря. Лексикограф. cб. III, V7 1958 ) (ҚТҚЭС, 133). Күдері белбеу белімде Азалы болдым елімде (М-Ж., 32); Белбеуді бел қыл енді шешерінде (105); Ат үстінде қол салып, белбеуіне (204); Ышқыр (іш+құр) сөзінің де қатысы бар. Құр «бау, белбеу» деген мағынада. П. Кемеръ كمر поясь, кушакъ; талія, чресла (Будагов, 2 том: 137); Ічқұр (МҚ, 314); Ыцкыр (Код. Кум.) кездеседі. ҚYR. Құр: белбеу; қамар белбеу. Іш қш*; Іш құр – ішбау; ыштан бауы (Түрік сөздігі: 383). Құр (gur) II зат Gali horozи yaваn horozи (Кенан Коч Аябек Байниязов. Векби Башнапан Қазақша-түрікше сөздік. Тұран басп. 2003. 58 ). Басқұр сөзінің де құрамындағы құр `белбеу` деген мағынаны береді. Басқұр – длинный красочный пояс, узорная лента, которой стягивают решетки кереге (А. Сеидмбеков. Поющие купала. 1995: 218). Белдікъ – превосходство, твою знаменитость (Будагов, 395). А. Джунсбеков (орысша жазылған күйінде беріп отырмыз – А.Қ.) белуар (бел + буар) лексемасына қатысты: Слова аналогичной структуры белбеу `поясной ремень (веревка)` также поределяется как сочетание двух слов: бел `поясница` и бау `веревка - завязка`.Одноко здесь, по мнению этимологов, происходит влияние сингармонического тембра начального компонента на сингармонического тембра начального компонента на сингармонический тембр второго компонента, т.е. беу произошло от бау деп одан әрі ышқыр сөзіне де тоқталады: В этимологии слова ышқыр `талия`, которое якобы происходит от сочетания іш `живот` и құр `вид веревки`, сингармоническое созвучие идет от конца к началу, что, безусловно, противоречит общепринятым представлениям о сингармонизме (Проб. этим. тюрк. яз., 1990: – С. 182-183). Белбеу ерекше биліктің белгісі болса керек. Құрсақ // белбеу // басқұр о баста синоним параллельдер болған сияқты. Құрсақ > бел. Ал, жоғарыдағы құрық сөзінің құрсақ (құр) түбірлес екендігі (құрық бөлімінде) дәлелденді. (Қараңыз: күрен бөлімін – А.Қ.) Тіпті, мағыналық жағынан алыстап кеткен құдық (құй) (төбеңе құй қаздым ба) мен құйрық (құйысқан) құйысқанға қыстырылған б...қ .сияқты о бастағы шығу тегі бір болуы мүмкін. Қорыта келгенде ат-әбзелдеріне: ауыздық, өмілдірік, жүген, айыл, тізгін, делбе, кежім, үзеңгі, тебінгі, тепкіншек, таға-доға, құйысқан, сақ ер, ыңыршақ, ершік, ашамай, ноқта-бұйда, тоқым, шылаушын, арба, қамшы (бүлдірге), қайыс-таспа-тарамыс, шылбыр, шынжыр, жіп (шыжым жіп), арқан, желі, керме, тұсамыс, шідер, бұғау (егеу), кісен, құрық, құрсақ-белбеу жатады. Бұлардың ішінде салыстырмалы түрде зерттеу мақсатында бұйда, бүлдірге, егеу, немесе о баста арқан, жіп, қайыс сияқты жеке қолданыста болып, кейіннен мағынасы кеңейіп барып керме, желі екінші мағынаға ие болған единицалар да зерттеу нысанына алынды. Ат-әбзелдері де бір-бірімен мағыналық қарым-қатынасқа түсіп, түбір тұлғалы әртүрлі болса да, бір мағыналы сөз екендігі анықталды: үзеңгі ~ тебінгі ~ тепкіншек; таға ~ доға; ыңыршақ ~ ершік ~ сақ ер ~ ашамай; ноқта ~ бұйда; тұсамыс ~ шідер ~ бұғау ~ кісен; құрық~ күрке ~ құрсақ-белбеу; арқан ~ шылбыр ~ жынжып ~ шылбыр; қамшы <> бүлдірге; керме ~ желі. Қамшы сөзі мен бақсы, құрсақ пен ұмай (мифологиямен) тығыз байланысты екендігі анықталды. Зергерлік лексика Жүзік. Бір жүзік кидің қолға асыл тастан (М-Ж., 65); Бір-бір кісі болыс басы, Сол кісіњ болсын асыл ж‰зік ќасы (М-Ж., 67); Ж‰зікті Нартайлаќќа жылдам берсін, Сол келсін меніменен ќоштасуѓа (Шєкєрім, 325); Ќолында ќызыл алтын ж‰зігі бар, Сол жерге таѓат ќылып ±йлыѓады (ЌКБС, 22-23); Ж‰зік сµзі кµптеген т‰ркі тілдерінде тараѓан. Кµне жазба ескерткіштерде де ±шырасады. Ж‰зік сµзініњ кейбірін атап µтелік: т‰рік., ќуман, бар., шаѓ. Jÿзÿк = jÿзÿк `саќина, перстень`, алт., тел., чулым. ` jÿстзÿк `саусаќтаѓы саќина`, т‰рік. Jÿксзÿк `саусаќќа салатын` (РСл, III, с. 593, 616, 619), тоб. Жуьксуьк / жуьзкуьк, т‰ркімен. Йз‰з‰к, башќ. Йµзµк, тат. йµзек, ќќ. Жузик, ноѓ. Юзик, ќырѓ. Жуздук = шакек, ќ±мыќ. Юзюк, ќар. Балќ. Жюзюк / джюзюк / зюзюк `саќина, тасы бар саќина`, j‰ксäк `тас салынѓан саќина`, j‰з‰к `гемма` (Мќ, III, с. 26, 53). «Гемма (лат. Gemma-тасќа салынѓан µрнек, тµњкерілген не болмаса ойыѓы бар. Байырѓы заманда геммалар мµр – тањбаныњ орнында ж‰рген, кісініњ жеке тањбасы, т±мар, єшекейі)» (СИС, с. 152). Жалпы т‰ркілік ж‰зік сµзжасамдыќ моделі жаѓынан ж‰з т‰бірінен `буын`+ж±р. -ік ќ±ралѓан. М. Харбичев джез `жез` (Карачаево – балкарское именное словообразование. С.75); А.Б. Сулейменова негіз ретінде: ж‰з–jüс/tyc/чус`буын` (КТКЭС, с. 95, 96); Осындай этимологияны Р.Г. Ахметьяновта ±сынады. Ол «б±л сµздіњ шыѓуын шыѓ. Т‰рік. Д' уз, чус `саусаќтыњ буыны` – дейді (Отаров И.М. Профессиональная лексика карачаево – балкарского языка. С. 58). Неѓ±рлым ыќтималы бірінші айтќаны болуы м‰мкін: джюзюк<джез `мыс`+юк (Жанпейісов, 1989: 22 – бет.). Й‡З‡К т‰рік., гаг., кар. Т. к., ±йѓ. Диалек. Аг. 140, Мал. УНС 119, Р III 619 (осм., ком., быр., шаѓ.), Буд. II 376 ж‰зік (т‰рік., тат.), ж‰зік (осм.), Zen. II 972 (тур), ДТС 288, Вrock. 100, Кãšġ. D. 828, Diz. 158, Бор. Лт 166, МА 566, КW 132, Houts. 110 ж‰зік , Аbû Н. 131, Ettuh. 291, Zaj. Ad-Durr. II 88, Tel. 313, AФ 0119, Ibnu М. 93, Хор. П. I 556, Eeg. 344, Sey. 108; й‰зик ноѓ., µз. Диал. Абд. Хор. Ш. 54, Абд. Ург. 303; йуз‰к ќ±м. Мох. 70; йуз‰к ќ±м. диал. Кер. 35, Ррун. 396, Нik. 34; й‰зік тат.; й‰з‰к баш., й‰зз‰к баш диал. Ба. 27; ‰з‰к т‰рік. Диал. Дурд. 151, Кульм. 225, гаг., аз., кар. Т., ±йѓ. Диал. Диал. Аг. 140, Мал. УНС 167, Jarr. 329, лоб., Р I 1894 (шаѓ., тар., шыѓ. Т‰рік.), Буд. II 376 (шаѓ., аз.), МА 408, Рav. С. 64, Абуш. 106; üzĭk т‰рік. Диал. Ed. Urfa 140; език кар.г.; изик узук уз.; ж,узук кбал., бал. Шаум. 80, уз. Диал. Мирс.Кырк. 197, Абд. ЌШ 186, Р IV 188 (кир.), Буд. II 376 (ќазан., ќырѓ.); џµзµк Р IV 114 ж‰з‰к (ќазан); ж‰зĭк ќаз., ќќал.; з‰з‰к бал. Апп. 66; т‰зік ќаз. Диал. Дос. ЮК 31; й‰ст‰к ГАЯ 180, Верб. 106, Р III 616 (алт., тел., кюэр.). , Буд. II 376 (алт,); д’‰ст‰к алт.; ч‰ст‰к хак., диал. Инк. 52, Gastr. 116, Р III 2200 (шор., саr.); ч‰ст‰к тув диал. Чад. 72; ч‰шт‰к хак. Диал. Дом. 164 süştшkх кыз. Joki W. 31; сěрě, сěр шув. Кейбір тілдермен, диалектілер ЮЗ жєне ЮВ тобыныњ сµз басындаѓы й жоѓалтуы м‰мкін зањдылыќ шыѓар. Й‰з‰к формасы єрењ ѓана й‰ст‰к<й‰зл‰к: й‰зл‰к>й‰з‰к>й‰з‰к фонетикалыќ трансформация ќ±райды. Бєрінен б±рын б±лар бір т‰бірден µрбіген єрт‰рлі туынды сµздер (тµменгі жолдарѓа ќарањыз). Шув. Сěрě ењ кµне ж,‰р‰г ~ ж‰з‰к сµздеріне шыѓады. ◊ Саќина, тасы бар саќина (перстень) барлыќ дереккµздерде. ◊Ж‰з‰к, м‰мкін кµне й‰з `буын` пайда болѓан шыѓар. Б±л сµз: тув., хак. Жєне караг. Ч‰с `буын`, як. *с‰с (с‰ће ќ±рамында: – `бµлу, буын-буынѓа м‰шелеу`); -‰к кішірейткіш ж±рнақ (ќарањыз. Rаs. ММ 100). Й‰ст‰к < й‰з туынды т‰бір, -л‰к заттыњ ќажеттігін кµрсететін ж±рнаќ (ќарањыз: Сев. АИ 38 жєне сл.). Аталѓан этимология З. Гомбоцќа (МSFOu ХХХ 82-83) сілтеме жасап, Йок байќаѓан (Joki LS 363), одан єрі Л. Лигетиден жалѓасын тапты (Lig. MnyTK 78). Й‰зік сµзі (Ras. VEWT 214b, СI. 986b, осы сµздердіњ бірнеше варианттары берілген. Шув. Сěрě ќара: Егор. 212, ќайдан екені белгісіз, лексикалыќ ќатарѓа як. Дµре `µгіздіњ м±рынына таѓатын сырѓа` < монѓ. (ќара Каl. 96) т‰сіпті. Рор. АU 104, Görn. Forst. 119. ◊ Венг. Gyürü, *Jürüγ шыѓады. Ќара. Lig. МТТК 77-79, одан єрі ќара. MNyTESz I 1141. Й‰з‰к сµзін талыш. Монѓ. Самодий. Бір-бірінен ауысќан (Doerf. II № 596) (ЭСТЯ, 1989: 261-262). М. Қашқари оврұқ – сүйек буыны – дейді [23, б.148]. Ќарастырып отырѓан ж‰зік сµзініњ т‰бірі «буынмен» тыѓыз байланысты. Сол сияќты ол басќа да мағына береді. Салс.: тув. Чус 1) `буын`, 2) `буын` (ТувРС, с. 527); сойот. Jÿc`буын` (РСл, III, с. 615); урен. Чÿс `саусаќтыњ буыны` (Катанов Н. Ф. Опыт исследования урянхайского языка. Казань, 1903. С. 1348 ). µзбе. Ж‰з уст. 1)`бµлік, жартысы`; 2) `т±тас ќаѓаз, он ќаѓаз` (УзРС, с. 159); тєж. Чузь 1) бµлік, жартысы, бµлігі, 2) `шыѓару` (Тадж. РС, с. 519); коми йöз, 1) `адамдар, халыќ, ж±рт`, 2) `адамдардікі`, йöзви `буын`, чунь йöзви `саусаќтыњ буыны` (КомиРС, 256, 257), «удм. Йöз, коми йöзви `буын, тізе, ж‰йе, фин. Jäsen буын, эст. Jäse (Ишбулатов Н. Х. Лексические параллели в башкирском и финно-угорских языках // Некоторые вопросы урало – алтайского языкознания. Уфа, 1970. С. 35). Сондыќтан, ж‰з `100`, ж‰з`бет` , ж‰з`малту` жєне ж‰з `буын` бір-біріне омоним болады [10, б.22]. Л. З. Будагов ж‰зік сµзіне байланысты былай дейді: т‰рік., тат., й‰з‰к, осм., юзÿкъ, дж.ад. ÿзÿкъ, ќаз.ќырѓ., алт., й‰з‰к `саќина, тасы бар саќина`; й‰з‰к тасы салатын, саќинаѓа арналѓан тас; й‰з‰к ауыстырмаќ некесін ќию` саќинамен алмасу`; ќаз. Й‰з‰к малу `ойын, ауызѓа салу`: алтынды саќтау; (М±сылмандар, єсіресе шейіттер ќ±дайѓа ќ±лшылыќ етушіміз, жєне баќыттыњ елшісіміз деп саусаќтарына саќина немесе ќымбат тастары бар саќина салып ж‰рген, ќ±дайѓа ќ±лшылыќ етушілер єдетте саќиналарына «алла» – деп ќ±раннан сµз жаздыратын) [20, б.376]. В. В. Радлов jіс желтая мд; jус слогъ, преставляемый прилагательными, jус суставъ, кольцо, перстен т.б. мағыналарын көрсетеді [17, б.528, 615, 619]. С. Е. Малов ж‰з сµзініњ бірнеше мағынасын: йуз `бет`, йуз `100` ќара. Й±з; йуз `материя`, йузум, ќара: йіз. Йуз- ( < й±з ) `жырту, пєрше-пєршесін шыѓару`; йуза - `иімейді (сиырѓа байланысты), `жанынан µту`,`µте шыѓу` (?). т.б. жазады [11, б.43] Л.З. Будаговтыњ жазбасынан тарихи мєліметті ќалай жазды, солай берейік, тек ќана арап-парсы графикасымен жазылѓанды ѓана аударамыз: тур. тат. й‰з‰к., осм. й‰зк юзукъ, дж. д. а±з±к узукъ, каз. кир., ж‰зік., алт., й‰сук перстень, кольцо, й‰зук ќасы вставышекъ; камень для перстня, й‰з‰к ал±сй‰рмќ обручить (мнять кольца), каз. й‰з‰к далысы (таласы) игра, въ род игры: хронить золото. (Мусулбмане, въ особенности шіиты, считають богоугоднымъ дломъ и предвстникомъ счастья носить на мизинц перстенъ съ бирюзою или сердоликомъ; благочестивые люди слдують этому обычаю и на камн обыкновенно вырзывается имя Ғай, Алла или фраза изъ Курана) (1869: 376); М. Ќашќаридіњ сµздігінде üksük, yüksük – єйелдер іс тіккенде бармаѓыныњ басына киетін оймаќ делінген. «Оймаќ» – деп баќырдан жасаѓанды айтады, теріден жасалѓаны уüs ükü (т‰ркімендерше) üksük.т.б. дегенмен ж‰зік сµзініњ буын мағынасынан шыќќанын жоќќа шыѓармайды (ЌТЌЭС, 94). Р. Шойбеков: Ќазаќстанныњ барлыќ облыстарында дерлік ќ±см±рын ж‰зік, ќ±ст±мсыќ ж‰зік – деп аталатын ж‰зік т‰рлері де молынан ±шырасады – дейді [118, б.15]. Сонымен, ж‰зік сµзі С.Е. Малов пен А. Габэнніњ сµздіктерінде жоѓарыдаѓы ќатар бойынша берілген: jüz `100`, jüz `бет-єлпет`, jüz (jüz?). Соњѓы ‰шіншініњ мағынасы реестрдегі формасы: jüzlüg (özlüg?) oγulug jüzlügüm `¦лдарым жєне де меніњ басќа туыстарым`, urluγ jüzlüg `туыстар жєне жаќын туыстар, туыстар мен жаќындар` (Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М., Л., 1951. С. 213, 438. ). Б±ѓан ќоса мына «Сµзді jüз (jüзlik) ... Этот термин имеет прямую связь не со значением `сто`; в этой связи следует вспомнить, что у башкиров `племя` называлось словом мінг `тысяча `... и что слова тюмен ~ туман значило 10 000 войнов и админстративное деление» (Кононов А.Н. Родословная туркмен. М., Л., 1958. С. 94.). jüzlg cµзімен ќар.-балќ. Бууунлукъ `єшекейлеу, ќосымша киімге таѓу, білезік` бууун` ќолдыњ буыны, алаќанныњ орнына бес саусаѓы (Отаров И. М. Профессиональная лексика карачаево – балкарского языка. С. 59). Дегенмен, т‰бір т±лѓаѓа: дуз/чус/jüс/jüz/ж‰з/жуз `буын` шыѓыс т‰ркілік дегенге келісу ќиын. Б±дан басќа: ж‰зік/й‰зік/йµзµк/ж‰з‰к/jÿзÿк/jÿзтÿк/ таѓы басќа формалары бар. Е. Жанпейісов ж‰з (Ана тілі. 1990. №14.) этимологиясымен ж‰зік байланысын кіші ж‰з, орта ж‰з, ±лы ж‰з ќ±рамындаѓы ж‰збен бірлікте ќарастырады (1989: 23). Б±лай ќарастыруына Отаров пен Абаевтіњ юзмелт/азмилт/зимилт сµздерініњ морфологиялыќ ќ±рамын: юз+мелт, аз+милт, зи+милт азмилт//зимлит сµздерініњ т‰бірі аз жєне зи деп ќарастырады да, б±лардыњ ќ±рамынан фонетикалыќ вариант йуз жєне йÿзÿк, юз жєне юзмелт олармен тат. башќ. Тіліндегі йозак `ќ±лып` байланысты ма, жоќ па дєлелдеуді ќажет ќылады дейді. Сонымен, ќазаќ ќ±рылымындаѓы ж‰здіктерді байланыстырады [7, б.23]. Е. Жанпейісов ж‰з > улус > арыс > ‰йелмен сµзініњ т‰бірі ÿä > ÿjä > баѓїш (М. Ќашќари) ж‰зік сµзініњ `буын` байланысты екендігін дєлелдейді. Е. Жанпейісовтіњ б±лтартпас ѓылыми дєлелі толыѓымен айтылѓан м‰мкіндікті растайды. Академик Є. Марѓ±ланныњ атап кµрсеткеніндей: «жез» деген сµз (кейбір т‰ркі тілдерінде – jaz, jäz ) санскрит, грек, латын, гот сияќты ерте д‰ние тілдерінде пайдаланылѓан [54, б.4-5]. Радлов: сÿjäш – кольцо на пальц – деп жүзіктің тағы бір түрін атайды (т. 4. ч. 1. 802). Түйін. М-Ж. Көпеев жүзік сөзін өз мағынасынан басқа метонимиялық құбылтуға дейін барады. Ж‰зік > буын. Жүзік > білезік. Білезік. ¤лген ќалмаќтыњ с‰йегі табылды. Ондай-м±ндай, µзімен ќойѓан ќ±мыраша сыќылды, аяќ сыќылды, білезік, сырѓа ат т±рмандар шыѓып ж‰рді (М-Ж., 1907-2-3); Єрбіріне «сені артыќ кµремін» деп, Бір алтын білезікті береді екен (М. Дулат, 52); Киімі Баян ќыздыњ бєрі – жібек, Алтын сырѓа, білезік жаннан бµлек (ЌКБС, 70); Алтын сырѓа, білезік жаннан бµлек, Некелеп алар жарым деп ж‰ріпті (ЌКБС, 70-72); Білезік сµзі білек пен ж‰зіктен ќ±ралѓан. М±ндаѓы білек сµзі, кейбір зерттеушілердіњ т‰сіндіруінше, бел сµзінен шыќќан (Vambery. Etym. Wört, 202, 214; Lokotsch. Etym. Wört, 126), ал басќа бір зерттеушілер б±л сµзді кµне т‰ркі тілдерінде кездесетін «орау, орап байлау» мағынасын беретін біле етістігімен байланыстырады (Menqes. Glossar, 701; Ф.Корш. Слова «балдак» и долгота гласных в турецких языках. – «Живая старина», 1909, вып. 2-3, 156). Сµздіњ екінші бµлшегі ж‰зік кейбір т‰ркі тілдерінде й‰зік, д‰зік болып айтылады. Оныњ т‰бірі – й‰з болу керек, ќазір де ќазаќ тілінде ж‰з т‰рінде ќолданылады. Жүз – «бет, ажар» дегенді білдіреді (ЌТЌЭС, 64). Ќазаќ білекті м‰ше атауына жатќызбайды. Ќол – аяѓыњ б‰тін бе? Сау ма ? – дейді. Сµзімізге орай, Ж. Ќ±дайберген: В понимани казахов словом «м‰ше» называется не каждая деталь человеческого тела, а наиболее крупные объединения частей тела – дейді (Анотомические названия в казахском языке, 1977: 150, 9). С. Аманжолов: Білек – шынтаќ (локоть). Р.К. сл. 1897, 43 деп түсінік береді [24, б.365]. Ш. О. Аюпов: Билєй‰з‰к – ханым, бикештердіњ ерте замандардан бері ќарай ќолѓа таѓып келе жатќан сєндік б±йымы. Білезік те (білек ж‰зігі) о баста кµз сұѓынан саќтайтын ќасиетті б±йымдар ќатарына жатќызылѓан. Ілгері уаќытта ±йѓырларда баласы тоќтамай ж‰рген ата-аналар жас нєрестесініњ ќолымен аяѓына «темірдей ќатты болсын!» – деген тілектіњ нышаны ретінде бір-бірден білезік салып ќоятын єдет-ѓ±рып болѓандыѓын айта кету керек. Ал, билєй‰з‰к – билек пен й‰з‰к сµздерініњ бірігуінен (билє (к) й‰зік) билєй‰з‰к болып, µзгеріп тұлѓаланѓанын жазады (Ұйғыр қолөнерінің лексикасы, 1998: 12). Ќазаќтыњ зергерлік б±йымдары тек ќана сєндік ‰шін жасалмады, к‰н-кµріс ќ±ралы ретінде де пайдаланылған [95, б.270]. Темір ±сталары ‰зењгі, ауыздыќ, кетпен, т‰рен жєне ‰й ішініњ б±йымдарын жасап шыѓарып отырды; зергерлер – білезік, сырѓа т‰йме, ер-т±рман безенді б±йымдарын жасады (Ш.О. Аюпов, 1998: 10-11). В. В. Радлов біläзÿк браслетъ ат білезігі круглый кости на переднихъ ногахъ лошади; біläвзік 1) браслеть, 2) кольца, подерживающія ствол ружья – дейді сөздігінде [17, б.1764]. Ќ. Жидебаев: Білезік сµзі туралы тюркологияда – білек йузіке біле (к) й‰ (зік) білезік болып µзгерген деген пікір бар дейді (ЌТЌЭС, 64). М±ндаѓы білек сµзін кейбір тюркологтар бел сµзімен байланыстырса (Ватберн, т.б.), Ф. Корш «орау, орап байлау» мағынасын біле етістігімен байланысты ќарайды. Б. Н±рѓазина да білек сµзініњ т‰бірін біле, – деп есептейді (Кµнеленген кейбір туынды есімдер. Ќазаќ тілі мен єдебиеті, 1959, № 4, 57 б.). Оны ќыз-келіншектер де, орта жастаѓы єйелдер мен ‰лкендер де салады. Каталог: fulltext -> buuk buuk -> Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі жүсіпов нартай қуандықҰЛЫ buuk -> Мамандыққа кіріспе «Музыкалық білім» buuk -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку buuk -> Кітаптану және кітап тарихы 050418 «Кітапханатану және библиография» buuk -> Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі buuk -> Психотерапия технологиялары buuk -> ДӘСТҮР – ДӘріс қазақ тілі пәнінен студенттерге арналған оқу құралы Павлодар Кереку 2010 Т. Х. Сматаев ДӘСТҮР – ДӘріс buuk -> Ашимбетова Р. Д. Журналистің тіл мәдениеті Оқу құралы 050504 «Журналистика» мамандығының студенттеріне арналған Павлодар жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|