«Әні елді тербеткен» Встреча с поэтом

1968 жылы «Жаңа дәптер» жинағы үшін Республика Комсомолы сыйлығының, 1982 жылы «Жүректегі жазулар» кітабы үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанған. 1992 жылы Бүкіл Түркі дүниесі ақындарының Физули атындағы Халықаралық сыйлығын алды. Қазақстанның Халық жазушысы.

1957 жылы «Тың жерді игергені үшін», 1970 жылы «Еңбектегі ерлігі үшін» медальдармен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Грамотасымен марапатталған.

20-наурызда Алматы облысының Еңбекшіқазақ ауданындағы Жарсу (Казатком) ауылында туған. 1956 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін тамамдаған. Еңбек жолын «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газетінде әдеби қызметкер болудан бастаған. 1956-1959 жж. «Пионер» журналында әдеби қызметкер, 1959-1971 жж. «Жазушы» баспасында редактор, аға редактор, редакция меңгерушісі болған. 1971-1973 жж. «Балдырған» журналында жауапты хатшы, 1973-1984 жж. «Жалын» альманахының бас редакторы қызметтерін атқарған. 1984-1986 жж. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы болды. Қазір республикамызда сәбилерге арналған тұңғыш журнал «Балдырғанның» бас редакторы.

Ақынның алғашқы өлеңдер жинағы 1957 жылы «Студент дәптері» деген атпен жарық көрді. Содан бергі уақыт ішінде ақынның қырықтан астам кітабы басылды. Бірнеше жинақтары орыс тілінде Мәскеу, Алматы баспаларынан шықты. Орыс және батыс классиктерінің, сондай-ақ туысқан республикалар ақындарының өлеңдерін қазақшалаған.

Н. Тілендиевтің, Ш. Қалдаяқовтың, Ә.Бейсеуовтің көптеген әндеріне өлең жазған.

Алғашқы өлеңдерінен-ақ ақын соны леп, соны ізденіспен өзінің шығармашылық бетін, талантын таныта білді. Қазақ поэзиясына жаңа бояу әкелген жас ақын адам сезімін, махаббатты өзіндік бір нақышпен, нәзіктікпен, шынайы тебіреніспен жырлауға кірісті. Ол өмір құбылыстарын адамның жеке басына, тіршілігіне, асыл мұратына үйлестіре отырып, лирикалық кейіпкердің жан дүниесін шебер ашады.

Ақын өлеңдерінің негізгі тақырыбы – өзінен бұрын да айтылып келе жатқан адам баласының табиғатындағы түрлі сезім күйлері. Өзінің шығармашылық кредосы етіп гуманистік, адамгершілік мұраттарды жырлауды алады. Ол табиғи сезімдер, үміт, арман, күйіну, сүйіну, ризалық, өкініш, т.б. сезім күйлерін ерекше тебіреніспен өлеңге аналдыра біледі. Ақынның ой-сезімінің жылы қабылданып, үнемі оқырман жүрегіне жол табатыны – оның поэзияның қыр-сырын игерудегі шеберлігінен. Оның ақындық идеалы – әдемілік, жарасымдылық, адам жанының сұлулығы. Осынау асыл қасиеттерді ақын табиғат құбылыстарымен байланыстыра жеткізуге шебер. Ақын жырларының мазмұнында адамның көңіл күйі жыл мезгілдерімен астасып жатады.

Оның ақындық сыры шынайы адамдық қылықтарға, жас адамға лайық сезім шыншылдығына, ойға құрылған. Ақын сол бір шынайы ой мен сезімді суреткерлікпен таныта білу, бейнелеу қабілетін байқатты. “Студент дәптерінің” бірден оқырман жұрттың назарына ілігуі осының белгісі еді. Жас ақынның балаң жырлары бүгін де әлі өзінің ой, сезім тазалығымен көзге түседі.

Ай да бүгін аласарып, төбемізден төнеді,

Көлегейлеп жабар едім албыраған жар жүзін,

Бірақ менің өзімнің де көре бергім келеді, –

дейді жас ақын.

Ай қарады көгілдір көл бетіне

Қосылды да, қос сәуле құшақтасты,

Мөлдір толқын төсінде тербетіле.

Осы шумақтағы ақындық параллелизм – көгілдір көл бетіндегі ай сәулесі мен қыз келбеті, мөлдір толқын бетінде тербетілген ғашықтардың мөлдір сезімі адам өміріндегі тазалықты бейнелейді, оқырманым да оған іңкәр етеді.

Алма ағаштар жырлады

– дейді ақын. Көктемде гүлдеген алма ағаштарының ақ бүршіктерінің көйлекке теңестірлуі ұтымды.

Жапыраққа ілініп қап шапағы,

– деген жолдардағы нәзік суреттің жанды сипаты көз алдыңнан кетпейді. Жапыраққа ілініп қалып, түсе алмай тұрған күн шапағы соншалықты әсерлі.

Келе жатам көше бойлап, аяңдап,

Күні бойғы қызметімді тамамдап.

Ойым бұлттың арасында жүреді,

Бір жаңбырдың жауатынын хабарлап,

– дейді ақын тағы бір жырында. Лирикалық кейіпкердің жан дүниесіндегі құбылыс табиғатпен астаса көрінеді де, адам табиғаттың бір бөлшегі екені сезіледі.

Барлық жыл мезгілдеріне үмітпен, суреткерлікпен қарайтын ақынның қалай болғанда да көбірек жырлайтыны – көктем мезгілі.

Атап айтқанда, «Ертең көктем келеді Алматыға”, “Бізді көктем соңына тастамасын”, “Көктемнің соңғы күні – бүгінгі күн”, “Тағы да көктем келді”, “Көңілімде менің бір көктем”, т.б. өлеңдері оқырманға жақсы әсер ететін образдарға бай. Ақын ылғи да жылдың осы мезгілінен шабыт алып, тебірене жырлауға бейім.

Бір қызығы оның махаббат жырлары табиғатпен тығыз байланыста көрінеді, әсіресе көктем мезгілі оған махаббаттың символындай әсер етеді. Көктем күніндегі тамшылар қыз жанарынан түскен көз жасын елестетсе, жасыл жапырақтар желкілдеген сезім ұшқындары сияқты көрінеді.

Тұманбай өлеңдерін оқып отырып, ақын бойындағы ғашықтық сезімі туған табиғатты арқылы келгендей күй кешесің. Табиғатты таза да, нәзік көңілімен сүйген ақынның жырлары неге соншалықты мөлдір болып келетінін түсінесің.

Барлық жақсы ақындар сияқты оның пайым-парасаты туған ауылы, өскен ортасы, көрген өмірі, Отанды, адамды сүю сезімдерімен тығыз байланыста дамыиды. Оның лирикалық қаһарманы үнемі ой-толғаныс үстінде. Бұл кейіпкерге жұмсақ мұң, ойлы сезімталдық, болашаққа деген сенім тән болып келеді. Өлеңдерінде лирикалық кейіпкердің өзінен басқа жаны жайсаң адамдар, нәзік сезімді арулар, мейірімді аналар көбірек көрінеді. Ақынның тыным таппай, үздіксіз жырлайтыны - өмірдің қарапайым құбылыстары, адамның қилы-қилы тағдыры, жастық пен Алатау бауырындағы өзінің туған жері.

Бұрынғы ақындарда сан айтылған тақырыптар мен ситуацияларды Т.Молдағалиев әсерлі етіп, құлпырта жазады. Мәселен, ол «Ақ шашты атадан қорқам» өлеңінде «ақ шашты атадан», «мүрделі жотадан», «шимай-шимай әжімнен», «сықырлаған таяқтан», «тықылдаған сағаттан», күз келсе, гүлдердің солуынан, зулаған жүйрік күндердің қанаты бір күн талуынан, т.б. әрқайсысынан жеке-жеке қорқатынын әсерлі жеткізеді. Сөйтіп, әр детальдың астарынан өмір философиясын табады. Тіпті болашағынан, келер күндерінен қорқатынын да жасырмайтынын айтқан кезде оқырман еріксіз ойланады.

Ақын ылғи да оқырманын толғанысқа бөлеп отырады. Адамның шаттық кезін ғана емес, қапаланған сәтімен де кең түрде суреттеу, жан-жақты қарастыру, жан дүниесіне үңіле білу үлкен сезімталдықты қажет етеді. Бұның адамның сыр-сипатын жан-жақты ашу талабымен ұштасып жатқанын көреміз.

...Өмір деген – алысқа аттаныс,

Қайда ұшсаң да, қасиетіңді сақтап ұш.

Бүгін дырдай көрінгенмен, күні ертең

Мен сендерге бола алам ба мақтаныш?

– деп, өз болашағына күмәнмен қарағандай болады.

Бірақ ақынның еңбекқорлығы мен таланты бұндай күмәнға орын қалдырмайды. Өз замандастарының жан дүниесіне үңілген ақын оның рухани байлығын барлайды, өмір жайлы, жақсылық пен жамандық, махаббат пен құштарлық жайлы сыр шертуден жалықпайды. Оның лирикалық кейіпкері – қашанда игілікке құштар, сұлулыққа ғашық.

Махаббат тақырыбын көп жырлаған Тұманбай Молдағалиевтың бұл тақырыпты жырлауында өзіне тән көркемдік үрдіс айқын сезіледі. Алдыңғы буын ақындарды қайталап алмай, сезім күйін жаңаша жеткізуге ұмтылысы да сәтті шығып жатады.

Өлеңдеріндегі лирикалық тыныс мейлінше кең әрі жан-жақты. Ақынның махаббат туралы өлеңдерінде мұңаю, елжіреу, өкіну т.б сезімдері алдыңғы планда. Лирикалық кейіпкердің әсем кестеленген махаббат сезімі үнемі дерлік көркем де әсерлі болып келеді.

Махаббатты айта отырып, Тұманбай адам жанының қалтарыс-құпияларын өзінше жеткізеді:

 

Сұлу едің, көрікті едің, ұяң ең,