«Әні елді тербеткен» Встреча с поэтом
жүктеу/скачать 46,01 Kb.
|
туманбай молдагалиев
| Тоғанда су толқыды,
Шұқырларда көл тұнды, Жайқалды жас тал шыбық. Бір сөзбен айтқанда, Тұманбай Молдағалиев – қазақ өлеңін лирикалық бағытта мейлінше дамытқан, қазақ поэзия әлемінде өз үні, өзіндік бет-пішіні бар ақын. Ысқақ Қалихан (1935 жылы туған) Прозашы, драматург, кинодраматург, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Халықаралық Жамбыл атындағы әдеби сыйлықтың және Ғ.Мүсірепов атындағы әдеби сыйлықтың лауреаты. 1935 жылы 14-наурызда Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауданының Топқайың ауылында туған. ҚазМУ-дің журналистика факультетін, Мәскеудегі Мемлекеттік кино комитеті жанындағы режисерлер мен сценаристердің жоғары курсын бітірген. «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті», «Халық конгресі» газеттерінде, «Мәдениет және тұрмыс», «Парасат» журналдарында бөлім меңгерушісі, Ш. Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясының үшінші шығармашылық бірлестігінің Бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағында әдеби кеңесші, М. Әуезов атындағы Академиялық драма театрында әдебиет бөлімінің меңгерушісі болған. «Дос хикаясы», «Менің ағаларым», «Бұқтырма сарыны», «Күреңсе», «Қоңыр күз еді» повестер жинағы, «Березовая роща», «Кедры высокие» жинақтары, «Тұйық», «Қара орман», «Ақсу – жер жаннаты» романдары, «Жарық дүние» пьесалар жинағы жарық көрген. «Ақсу – Жер жаннаты» романы үшін 1992 жылы ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды. Оның жиырмаға жуық пьесасы республикалық, облыстық драма театрларының репертуарларына енді. Солардың басты-бастылары – «Қараша каздар қайтқанда», «Таңғы жаңғырық», «Есеней – Ұлпан», «Жан қимақ», «Сабатажж!», «Қылкөпір», «Мазар», «Революция сарбазы», «Ерліктің екі сағаты», «Приказ остается в силе», «Двое в степи», «Алатай», «Жәке-жәкетай», «Сайқының тұқымдары», т.б. Бүкілодақтық экранға шыққан бірнеше толық метражды фильмдердің («Ұшы-қиырсыз жол», «Саршатамыз», «Охрана бастығы», «Қараша қаздар қайтқанда») сценарийін жазған. Шығармалары өзбек, қырғыз, тәжік, татар, башқұрт, шешен, орыс, украин, словак, болгар тілдерінде жарық көрген. Екі томдық тандамалылары 1997 жылы оқырман қолына тиді. Аударма саласында Л. Н. Толстойдың, А. П. Чеховтың, И. С. Тургеневтің, А. И. Куприннің, И. А. Буниннің шығармаларын қазақ тіліне тәржімалады. Нобель сыйлығының лауреаттары болған жеті драматургтің пьесаларын қазақшалаған. Жазушының көрнекті туындыларының бірі «Қараорман» романы (1981) – ел ішіндегі түрлі типтік мінездерді әлеуметтік ойлармен астастыра суреттейтін шығарма. Өздерін «калымщиктер» деп атайтын кейіпкерлердің кәсібі – Алтайдың таулы ормандарынан ағаш кесу. Көпшілігі қалада тұрғандарымен, күнкөріс үшін үнемі түзде жүргендер. Жаз бойы жан аямай тер төгіп, ақша табудың өзге шаруалары жоқ. Қоғамнан бөлектеніп шет қалудың қиын екендігі кейіпкерлердің ел, жер тағдырына байланысты әңгімеге, әсіресе экологиялық мәселелерге араласуынан байқалады. Романның бас кейіпкері Бекет – Алматыда сырттай оқып институт бітіріп келген бұрынғы балташы. Жасырын ағаш кесіп, заңсыз пайда тауып жүргендер – Жақып, әйелі Леся, суырыпсалма ақын Бескемпір, тырбық Мешел, осылардың тексеруге жіберілген сері жігіт Сиғат. Бекет балташылармен тартыс үстінде өлім тұзағына іліне жаздайды. Иығын жарақаттап, әйтеуір аман қалады. Бірі бірінің жағасынан алып, аяғынан шалып жүрсе де, кейіпкерлер ажырасып және кете алмайды. Осындай ситуациялар арқылы жазушы адамдар қақтығысының кейбір психологиялық қатпарларын ашып көрсетеді. Роман өзге ел өкілін бөтенсіп жатырқамайтын қазақы мінезді табиғи көрсете алған. Қазақ ішіне сіңіп кеткен кержақтар Сан Саныч, Осип қарт қазақша сөйлейді. «Біз қанмен емес, жанмен достасқан елміз», – дейді Жақыптың әкесінің тамыры Осип шал. Шығарманың адамгершілік қазығы халықтың қалың ортасында туған идея. Сонау Алтай түпкіріндегі ағаш дайындау жұмыстарымен айналысып жатқан ұжым мүшелерінің тіршілік-тынысын суреттейтін бұл шығарма адамдар тағдырына жете үңілдіреді. Жазылу стилі жағынан сатиралық, комедиялық жанрларға тән машықты еске салып отырады. “Жын қаққандай шарқылдап сатал-сатал “техничка” қуып жетті. Тоңқалаң асатындай лықсып барып кілт тоқтады да, қол көтерген Сан Санычқа дударбас шофер: - Мерзавчик будет?! – деп бежірейе қалды.”[10] Роман ХХ ғасырдың жетпісінші жылдарындағы оқиғаларды қамтиды. Бұл – кеңістік заманның дәуірлеп тұрған кезеңі болатын. Роман кейіпкерлерінің тірлігі, былай қарағанда, тұйық тірлік. Олардың бар мақсаты – жаз бойы жан аямай тер төгіп, қойын-қонышты ақшамен сықау. Әйтсе де қоғамнан бөлек өмір сүріп, шет қалу тағы қиын. “Қараорман” романындағылар, қалай дегенмен, ел, жер тағдырына байланысты әңгімеге, әсіресе экологиялық мәселелерге еріксіз тартылады. Осы бағытта өз көзқарастарын сездіріп, ішінара қоғамдық мәні бар ойлар айтады. Бекет - Алматыда сырттай оқып институт бітіріп келген бұрынғы балташы. Одан басқа кейіпкерлер Жақып, әйелі Леся, суырып салма ақын Бескемпір, тырбық Мешелдер жасырын ағаш кесіп, заңсыз пайда тауып жүрген жандар. Олардың сырын ашып тексеруші – өзі палуан, әрі әнші-сері, қарташы, жомарт, Сиғат деген бастық. Кейіпкерлер әртүрлі жағдайда характерлеріне сай әрекет ете отыра, үнемі ой арпалысында жүреді, іс-әрекеттері күнделікті күйбеңнен артылмаса да, айнала дүниеге оқыс, тың көзбен қарауға ұмтылады. Жазушы оқушыны болған оқыс оқиғаның үстінен түсіріп, әңгімені жанды картиналарғаұластырып отырады. «Қараорман» романы 1989 жылы «Ақсу – жер жаннаты» деген атпен қайта өңделіп, басылды. Жаңа нұсқа роман көкжиегін кеңейтуі үстіне алпысыншы жылдары басталған әдеби кезеңнің қорытындысы іспетті әсер қалдырады. Еліне беріле қанша еңбектенгенімен, Сиғат тәрізді кейіпкердің бар әрекеті заяға шығады. Тоталитаризм жіберген ұлан-асыр қателіктерін талай рет мойындаған, өз табиғатын өзгертуге қауқарсыз. Ақсу шаруашылығын басқарып отырған Сиғат не түрлі пәле жабылса да, мойымайды. Аупартком бюросы түбіне жетіп тынады. Романда суреттелетін не олай, не бұлай емес бұлдыр тірліктің мәнін жете түсіну кейде оқырманға оңай соға қоймайды. Бұл романның алдымен көзге түсетін ерекшелігі – Алтайдың қабат-қабат қатпарындай кейіпкерлер тағдырының да қым-қиғаш екендігі. Ірілі-уағын, негізгі және жанамасын қосып есептегенмен мұндағы кейіпкерлер саны отызға тартып жығылады. Өткен өміріне, өзектерінде жүрген өзіндік жан сырына үңіліп көрсек, олардың әрқайсысының тағдыр талайында әйтеуір кінәрат бары, кінәсіз дегенінің өзінде кәкір кездесетіні байқалып отырады. Алматыдай алыстағы астанадан келіп, Бұқтырманың екі жағын ен жайлаған ел ішіне бек сіңіп кеткен бойдақ жігіт Бекет, лесхоздың сарабдал да салиқалы бастығы Сиғат, сол жердегі орман-судың ортан қолдай иесі, егер Асхат (Асекең) құрдастығына сайып, онымен қанша қалжыңдасып, қанша ойнаса да, қыңқ демейтін, бір саусағы бүгулі, кісәпірлеу қортық Ситан, таяқтан жасқанып қалған жалшыдай қашанда мойнын ішіне алып, бүгіліп отыратын бухгалтер Әбдіжаппар, жалпақ жұртқа Тасқабақ атанып кеткен Жақып, ішуге келгенде іркілмейтін, өнері аузында, аузы сөзде жүретін Бескемпір, арақ көрсе де, ақша көрсе де, алдымен ұмтылатын, қортық Мешел, сергек ойлы, шаруақор, пысық, қазағуар Сан Саныч, қазақи характердің айқын көрінісі сынды жылқышы, бір кездегі Шурбай Сапанин, Шерубай ақсақал, еркекшоралығынан гөрі естілігі басым бойжеткен Сән, қырсықтығы да, қиқарлығы да жетерлік, қораштау кейпінен Кепкен шал атанып кеткен Масақбай, оның өр мінезді, нәзік жанды қызы Жәмила, аэропорт бастығы Қылаңхан, жесір кемпір Сарқыт, роман бетіндегі тағы басқа толып жатқан жандар – құр тобыр емес, бөлек-бөлек тағдыр иелері, белгілі бір әлеуметтік топтың өкілдері. Қаладан келіп, ел-жұртпен етене қойындасып кеткен Бекет бейнесі оқырманды әр алуан ойға жетелейді. Оның жағымды я жағымсыз кейіпкерге жататынын талай жерге дейін тани алмай, дал боламыз. Өткен өмірінің күңгірт жақтары бар. Жасы біразға келген, сұрбойдақ. Байсалды, парасатты жан деп бағалап жіберуге де болар еді. Бірақ кей қылықтары, жасап жүрген тіршілігі көңілге қона салатындай ұғынықты емес. Орман түкпіріне жұмысқа келген жерінен аяқ астынан жоғалып кетеді. Көрікті қыз-келіншек көрсе, көңіл жарастыра кетуден де тайынбайды. Табиғаттың ту-талақайға түсіп, жүдеп-жадап, өзгеріске ұшырауы осы Бекеттің көзі арқылы анығырақ көрінеді. Романға артылған көркемдік-идеялық жүк табиғат пен адамдардың, жеке адам мен қоғамның өзара қайшылығы арқылы бейнеленген. Тұманбай Молдағалиев жүктеу/скачать 46,01 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|