Ғалым Қ. Жұбановтың қазақ тілі білімі бойынша зерттеулері Мазмұны
Қазақ лингвистикасының негізін қалаушы
жүктеу/скачать 38,83 Kb.
|
жубанов-1
| 1.2. Қазақ лингвистикасының негізін қалаушы
Қазақ кеңес лингвистикасының пайда болуы мен қалыптасуы туралы айта отырып, біз өзіміздің барлық біліміміз бен күш-жігерімізді отандық ғылымды дамытудың игі ісіне жұмсаған адамдардың жасампаз еңбегін еске аламыз. 20-30 жылдары өмір сүріп, еңбек еткен осындай адамдардың бірі қазақ лингвистикасы саласында табысты және тынымсыз еңбек еткен профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбанов болды. Қ. Қ. Жұбанов ерте жастан тілдерге деген зор қабілетін көрсетіп, он сегіз жасында ауызша да, жазбаша да түркі, араб және парсы тілдерін меңгереді. Құдайберген Журунская орыс мектебінің оқушысы бола отырып, оқуға өте мұқият қарады: оның орыс тіліндегі сыныптық шығармалары, пәнді мінсіз білуі мұғалімдерді бірнеше рет таң қалдырды. Бала кезінен бастап Қ. Жұбанов әдебиетпен әуестенеді. Оның әкесі Қуан сол кездегі ағартушы адам болғандықтан, Жұбановтар отбасы барлық дерлік мерзімді басылымдар мен кітап жаңалықтарын қазақ және татар тілдерінде жазып берген. Сол кезде кітапқұмар Құдайберген өзінің жақсы оқығанымен ерекшеленді. Құдайберген өзінің алғашқы әдеби жаттығуларын мақалалар, фельетондар және өлеңдер түрінде революцияға дейінгі мерзімді басылымдар беттерінде «Шекті» және «Қараша бала» бүркеншік аттарымен басып шығара бастайды, өзі сол кезде қазақ зиялылары арасында таратылған, жастар шығаратын қолжазба журналдарын редакциялайды.[5] Мысалы, електе ол Темір қаласында «Тез» деп аталатын журнал шығарды, онда ол аудандық білім бөлімінің инспекторы болып жұмыс істеген — «Ай» журналы. Құдайберген және редколлегияның басқа да мүшелері өз оқырмандарының санасына революциялық романтизм туындыларын жеткізу үшін көп жұмыс жасады. 1925 жылы Құдайберген Ақтөбе губоносында инспектор-әдіскер болып жұмыс істейді. Қазіргі уақытта ол академик И.П. Павлов, Бехтерев және басқа да ірі орыс ғалымдарының еңбектеріне сәйкес психологияны, педагогиканы, логиканы, рефлексологияны құмарлықпен зерттеген. Сонымен қатар жас ғалым Мәскеу, Қазан, Баку, Ташкент, Ленинградтың көптеген тілтанушы-түркітанушыларымен тығыз байланыста болған. Сол кезде оның жұмыс үстелінде көптеген қалалардың хаттарын көруге болатын еді. Ол Поливановпен, Богородицкиймен, Мещаниновпен, Агамалы-Оглымен және басқа да көрнекті лингвистермен хат алмасқан. Ақтөбеде Қ. Қ. Жұбанов неміс, ағылшын, француз тілдерін жете меңгере бастайды. 1928 жылдың көктемінде оны Республиканың бұрынғы астанасы Қызыл Ордаға шақырып, онда ол халық ағарту комиссариатының инспекторы болып жұмыс істейді. 1929 жылдың қаңтарында ол Ленинград Шығыс институтының Түркологиялық семинары бойынша аспирантураға жіберіледі, бір жылдан кейін ҚСРО Ғылым Академиясының Тіл және ойлау институтының аспирантурасына ауысады. Осы уақыт аралығында Қ.Қ. Жұбанов жалпы тіл білімі мен түркология саласындағы дербес ғылыми-зерттеу жұмысынан қол үзген жоқ. Ол жаңа латындандырылған әліпбиге көшу жөніндегі іс-шараларға белсенді қатысты. 1930 жылы Алматыда өткен түркітанушы-лингвистер съезінде Қ.Қ. Жұбанов түркі тілдері саласындағы ғылыми ізденістердің нәтижесі болып табылатын «мағынасыз сөздердің мағынасы» тақырыбында баяндама жасайды. Ол жақсы публицист және журналист болды, өз ойларын қызықты және түсінікті тілде жеткізе білді. Үздік еңбегі «Күй» деген атпен сұрақтың өзіндік ерекшелігімен және нақты материалдың байлығымен ерекшеленеді. Онда автор «күй» сөзіне тарихи-лингвистикалық талдау жасап, осы музыкалық жанр туралы қызықты пайымдаулар айтады.[6] Оның қазақ жазба әдебиетінің классигі қайтыс болғанының 30 жылдығына байланысты жазған Абай тілі туралы мақаласы да қазақ әдебиеттануына құнды үлес қосты. Қ. Қ. Жұбанов алғашқылардың бірі болып Абай өлеңдерінің жоғары көркемдік құндылығын, оның жаңашылдығы мен халық тілін қолданудағы шеберлігін атап өтті. Қ. Қ. Жұбанов еңбегімен ірі зерттеуші-түркітанушы болып саналады. Ленинград Шығыс институтының, содан кейін Тіл және ойлау институтының (қазіргі ҚСРО Ғылым академиясының Тіл білімі институты) аспиранты ретінде ол өзін шығыстанудың кең ауқымы бар нәзік бақылаушы және зерттеуші-лингвист ретінде көрсетті. Бұл қазақ ғалымының дарыны мен қабілеті республикадағы алғашқы жоғары оқу орны – Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтында ерекше көзге түсті, онда ол бірнеше жыл профессор және қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі болып жұмыс істеді. Оның жалпы тіл білімі, қазіргі қазақ тілі және түркітану пәндері бойынша дәрістері студенттердің ғана емес, сондай-ақ қазақ зиялыларының кең ауқымының назарын аударды. Қ.Қ. Жұбанов ЖОО-да қандай да бір ғылыми курсты жүргізе отырып, өз пәнін жетік меңгерген және лингвистикалық танымның жан-жақтылығымен ерекшеленген. Ол өзінің дәрістерін қазіргі және көне түркі тілдерінің әртүрлі нақты материалдарымен шеберлікпен сүйемелдеді, ежелгі түркі ескерткіштерінің тілін жетік білді және өз тыңдаушыларын руникалық Орхон-Енисей жазбалары мен олардың лексико-грамматикалық, фонетикалық ерекшеліктері туралы білімдермен қаруландырды. Ғалым өзінің педагогикалық қызметін қазақ және басқа түркі тілдері мәселелерін ғылыми өңдеумен шебер ұштастырды. Ол өзінің құндылығын қазіргі уақытқа дейін жоғалтпаған бірқатар құнды ғылыми еңбектерге қалам тартты. «Түркі тілдерінің сөздік құрамы тарихынан», «Көмекші етістіктер», «Көмекші және күрделі етістіктер туралы жазбалар» (1936) сияқты басылымдар, біз жоғарыда айтқан «Күй» брошюрасы, бірқатар мақалалар мен конференциялар мен конгрестерде сөйлеген сөздері («Қазақ тілі фонетикасы тарихын зерттеу жолында», «Буйн жігіт калай табуга болады», «Жа, грамматиканың жағалықтары жайында» т.б.) біздің еліміздің түркологтарының заңды құрметіне ие болды. [5] Оның еңбектері салыстырмалы тарихи әдісті қолданумен сипатталады. Автор қазақ және басқа түркі тілдеріндегі сөздердің тәртібі туралы өз жұмысында олардағы синтаксистік нормаларды олардың тарихи қалыптасуы тұрғысынан қызықты және қызықты түрде талдайды, өз ережелерін бұлтартпайтын нақты материалмен суреттейді. Көмекші етістіктерге арналған жұмыста автор өзін ана тілінің лексикалық және грамматикалық нюанстарын жетік білетін адам ретінде көрсетті. Қазақ тіл білімінде тұңғыш рет Қ.Қ. Жұбанов «отыр», «жүр», «түр» және «жатыр» сияқты көмекші етістіктерге ғылыми талдау жасады. Автор олардың лексикалық мағынасын дұрыс орнатты, бірқатар жарқын мысалдарды қолдана отырып, көрсетілген көмекші етістіктердің басқа негізгі етістіктермен үйлесімділігіне байланысты грамматикалық функцияларын көрсетті. Оның «Қазақ тілінің грамматикасы» (1 бөлім. Жалпы морфология, 74 бет, 1936, қазақ орта мектебінің 5-сыныбына арналған оқулық), оның авторы сөз құрылымының негізгі мәселелерін және фонетикалық құбылыстарды жүйелі түрде ұсынады. Таза, шырынды және стилистикалық тұрғыдан икемді қазақ әдеби тілінде жазылған бұл шығарма мектеп грамматикасы оқулықтарының көптеген авторларына үлгі болады. Барлық мақалалар топтамасы Қ.Қ.Жұбанова практикалық лингвистика мәселелері – емле, терминология, қазақ тілін оқыту әдістемесі және басқаларға арналған. Халық ағарту ісіне толық берілген қызметкер, тамаша мұғалім бола отырып, көптеген мұғалімдермен үнемі хат алысып, оларға ана тілін оқыту әдістемесі бойынша кеңестер беріп, грамматика, әдістеме, терминология мәселелерін түсіндірген. Балаларды оқыту мәселесіне арналған өзінің бір хатында ол былай деп жазады: «Кейде оқудағы қиындықтар оқулықтың емес, мұғалімнің өзінің кінәсінен туындайды. Сондықтан сіздің талаптарыңыз күмән тудырады, өйткені басқа мұғалімдер мұндай қиындық туралы айтпайды: Сіз оларды қалай өткіздіңіз, неден бастадыңыз, неге сүйендіңіз, нені іздедіңіз, қалай жаттығып, қалай аяқтадыңыз?! Қиындықтар және неге олар болды? Барлығы туралы жазыңыз, егер мені сендірсеңіз, мен табанды болмаймын, қару-жарағымды тастаймын». Педагогикалық институт профессоры ауыл мұғалімдерінің бірімен осылай сөйлескен. жүктеу/скачать 38,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|