Ғалым Қ. Жұбановтың қазақ тілі білімі бойынша зерттеулері Мазмұны
Синтаксис салаларына қатысты зерттеулері
жүктеу/скачать 38,83 Kb.
|
жубанов-1
| 2.2. Синтаксис салаларына қатысты зерттеулері
Тарихи қалыптасқан жағдай Қ.Қ. Жұбановтың алдына жас қазақ Республикасындағы мәдени құрылыстың титаникалық міндеттерін қойды және ол халыққа қызмет етудің үздік ой-пікірлерімен қозғала отырып, ғылыми негізде жаңа ұлттық орфография, терминология, грамматика оқулықтары, алғашқы қазақ терминологиялық сөздігін, Ана тілі бойынша бағдарламаны және басқа да мектеп-әдістемелік құралдарды жасау мақсатында ынталы қазақтанушылардың шағын, бірақ белсенді тобын басқарды. Қ.Қ. Жұбанов табиғаттан нәзік лингвист болған, тілдердің ұлттық стихиясын ескере отырып, мағыналарды тілден тілге беруге жақындады. Сондықтан, аудармамен байланысты емес, сөйлеу құрылысын бақылауларында ол екі немесе одан да көп құрылымдық жүйелердің ұқсас конструкцияларын салыстыруға жүгінді, осылайша өзінің тұжырымдарын кең типологиялық есептеулермен нығайтты. Ғалымның таңдамалы еңбектерінің бір томдығына енген кейбір зерттеулері тән [14]. Бұл басылым Қ.Қ. Жұбанов қайтыс болғаннан кейін болды, ал құрастырушылар мен редакция алқасының шешімімен жинаққа ғалымның көзі тірісінде жарияламаған мұрағат материалдары енгізілді. Осы категорияға байланысты зерттеулер: «Қазақ тіліндегі күрделі сөздердің қалыптасуы», «Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің формалары туралы», «Қазақ тіліндегі сөйлеу құрылысы туралы» [15], сонымен қатар лингвистикалық зерттеулер өзі шығарған «Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орналасу тарихынан» және «Көмекші және күрделі етістіктер туралы ескертулер» [16], бұл сөйлеудің белгілі бір бөліктерін құрылымдық талдаудың мысалдары. Ғалымның қазақ тіліндегі сөз тіркестеріне талдауын қарастырайық. Қазақ тілінде агглютинация форма құрудың жалғыз жолы емес екендігін баса көрсетіп, флекциялық тілдерде олар тек базаның флексиясын ғана емес, флексия мен сөзжасамның басқа әдістерін де қолданады, ол: «агглютинативті» тілдер тек агглютинациямен шектелмейді ... бұл тұрғыда өте маңызды рөл қазақ тілінде сөйлемдегі сөздердің байланысын ғана емес, олардың мағыналарын да анықтайтын сөз тіркесімі түрінде болады [17 ]. «Қазақ тіліндегі тіркестердің формалары қаншалықты күшті» екенін көрсету үшін ол 15 сөзден тұратын сөйлемді талдайды, онда тек үшеуінде ғана сөз түрлендіру аффикстері бар, ал қалған 12-сі негіз болып табылады, бірақ олардың кейбіреулері туынды: сен – 1 көрген – 2 қымбат – 3 алпауыттан – 4 да – 5 қызыл – 6 құрт – 7 Ертай – 8 ұстаның – 9 Темірбайдан – 10 алган –11 торы – 12 бесті – 13 аты – 14 жақсы – 15 (автордың сандық индекстелуі). Сөздердің тура орысшаға аудармасы: Ты – 1, видевший – 2, дорог – 3, помещика (исх.пад.) – 4, и (даже) – 5, кызыл – 6, курт – 7, Ертай – 8, кузнеца – 9, Темирбай – 10, получивший – 11, гнедой – 12, пятилетка – 13, мерин – 14, хорош – 15. Төменде келтірілген тәртіппен бұл 15 сөз орыс тіліне аударғанда мынаны білдіретін сөйлем құрайды: Чем – 4 дорогой – 3 помещик – 4 (т.е. лошадь помещичьей породы), виденный – 2 тобою – 1, лучше – 15 и – 5 гнедой – 12 пятилетний – 13 мерин – 14, полученный – 11 кузнецом – 9 Ертаем – 8 кызыл – 6 куртовцем – 7 (от) Темирбая – 10. Кейінірек, барлық жаңа синтаксистік байланыстарды анықтай отырып, сөздерді әр түрлі тіркестерде қайта құра отырып, автор компоненттердің грамматикалық қатынастарының тағы 2, 3, 4, 5 нұсқаларын көрсетті. Сондықтан Қ.Қ. Жұбанов «сандардың синтаксисі» идеясын ұсынды. «Ауызша өрнек элементтері, - деп жазды ол, - сандардың графикалық өрнектерінің элементтеріне ұқсайды» [18]. Ол мұны сандардың жеке цифрлардың: 1, 2, 3 тікелей мағынасы ғана емес, сонымен қатар олардың бір-бірімен үйлескен кезде алатын (және ала алмайтын) салыстырмалы мағынасы сияқты жағдаймен түсіндіреді: 123 немесе 321 немесе 213 немесе 231. Осыған ұқсас, белгілі бір тікелей мағынасы бар сөздер бір-бірімен белгілі бір қатынастарға түседі және соған байланысты қосымша мағыналар алады, бұл сайып келгенде сөздің өзіндік мағынасын анықтайды және нақтылайды. Ғалым өз ойын былайша аяқтайды: «Сандар шексіз! Егер біз өмірде болуы мүмкін әрбір нақты сандық мәнді арнайы белгімен бейнелеуге тырыссақ, егер сандардың синтаксисін қолдануға жүгінбесек, сандар біріктірілген кезде кіретін қатынастардың болуын пайдаланып, оларды графикалық түрде жеткізе алмас едік.»[19]. Елеусіз цифрлармен сандарды оңайлатылған түрде бейнелеу сияқты, адамдар да сөйлеу барысында салыстырмалы түрде аз сөздермен шексіз алуан түрлі заттар мен құбылыстарды белгілейді. Қ. Жұбанов мұрағаттарында аударма мәселелеріне тікелей қатысты этюдтер мен эскиздер бар. Олар негізінен орыс мәтінін қазақ тіліне аудару мәселелерін қозғаған. Олардың бірінде 30-шы жылдардың басындағы колхоз қозғалысы тақырыбындағы бір ресми материалдың аудармасының сапасына талдау жасалған. Қ. Жұбанов өзіне тән сенімділікпен орыс мәтінін қазақ тіліне аударудың артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсетеді. Сонымен бірге аударманың кемшіліктері атап өтілді: жеке сөздердің дұрыс аударылмауымен байланысты шамадан тыс дәлдік: сөз қолдануда қателіктердің болуы, Қ.Жұбанов бір тілде басқа тілдегі кез-келген сөздің мағынасына дәл сәйкес келетін сөздер сирек кездеседі деп санайды. Мысалы, орыс тілінде «пастух» деген жалпылама ұғым бар, бірақ нақты қойшы, жылқышы жоқ, керісінше, «хлев», «конюшня» деген ұғымдар бар, бірақ жалпы «кора» деген түсінік жоқ. Орыс тіліндегі «тетя» сөзі жеңеше, де, апаға да аударылады, ал қазақша «апа» орыс тілінде «сестра», «тетя» дегенді білдіре алады. Осы теориялық аспектілерді көрсете отырып, Қ.Жұбанов тұжырымдамада сөйлемнің аудармасын дұрыс деп санау мүмкін емес деген тұжырымға келеді: «...біздің істеріміз үшін қауіпті жəне зиянды көңілге қарсы батыл күрес жүргізіп, мұндайларды партия ішінен аластап шығару...». Сонымен, қазақша тілде «көбірек аластап шыгару ...» (яғни «изгнать настроение») дегенді білдіреді. Сонымен қатар, «жəне» сөзі мәнді анықтамайды, бірақ аударылған сөз тіркесінің мағынасын бұрмалайды, деп санайды ғалым. Орыс тіліндегі кез-келген сөйлемді, тіпті ең қиыны, ғалымның пікірінше, бір сөйлеммен қазақ тіліне аударуға болады. Бірақ мұндай ұсынылған аударма әрдайым стильдің ғана емес, мағынаның да дәлдігін қамтамасыз ете бермейді. жүктеу/скачать 38,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|