Ғалым Қ. Жұбановтың қазақ тілі білімі бойынша зерттеулері Мазмұны
Терминология саласына қатысты зерттеулері
жүктеу/скачать 38,83 Kb.
|
жубанов-1
| 2.3. Терминология саласына қатысты зерттеулері
Қ.Жұбанов біздің терминологиялық тәжірибемізге тән маңызды кемшіліктердің бірі көп жағдайда термин болып табылмайтын қарапайым сөздер терминдер ретінде беріліп, оларға белгілі бір стандартты сөздік белгілер бекітілген деп есептеді, бұл қазақ сөздерінің икемділігі мен мәнерлілігін төмендетіп, оларды түсініксіз, кейде мүлдем түсініксіз етті. Бұған жол бермеу үшін, ең алдымен, термин ұғымын нақтылау керек, сөздердің қайсысы белгілі бір стандартты өрнекті бекітуді қажет ететін термин екенін білу керек; және олардың қайсысын белгілі бір сөзбен белгілеу мүмкін емес. Термин – бұл ғылым мен практиканың дамуының осы кезеңінде белгіленген белгілі бір ұғымдарды жеткізетін белгілі бір ауызша белгілердің белгілі бір түрі, ал терминмен берілетін терминологиялық ұғым күнделікті өмірде осы ауызша мәнге тән сөздік мағынамен сәйкес келмеуі мүмкін. Термин белгілі бір кезең үшін белгілі бір ғылыми тұжырымдаманы білдіретіндіктен және көбінесе берілген сөздің мағынасына сәйкес келмейтіндіктен, термин оларға берілген тұжырымдаманың тұрақтылығы бұзылғанға дейін тұрақты болып қалады. Көбінесе термин сөзі бұрын айтылған ұғым өзгерген кезде де сақталады. Мысалы, бастапқыда көрсетілген терминдер: - атом – бөлінбейтін ең кіші, - психология – жан туралы ілім, - вернализация – қысқы тұқымдарды көктемгі тұқымға айналдыру. Кейін ғылымның дамуымен бірге бұл сөздермен тұжырымдалған ұғымдар өзгеріп, жаңа мазмұнға ие болды; электронды теория атомның ескі ұғымын дененің ең кіші бөлшегі ретінде жойды, содан кейін оны бөлшектеуге болмайды; психология жан туралы ілімге ғана емес, керісінше жанның, рухтардың бар екендігін жоққа шығаратын ілімге айналды; Вернализация тұқымдарды және егістік алқаптарын осындай емдеу деп атала бастады, бұл қысқы тұқымдарды вернализациялап қана қоймай, сонымен қатар көктемгі тұқымдардың пайда болуын тездетеді және өнімділікті жақсартады.[20] Қазақ терминологиялық практикасында орын алған бұл ашуланшақтықтар, мысалы, жан жүйесі («психология» орнына «жан туралы ілім»), ортақшыл («коммунист» орнына «әлеуметтенудің жақтаушысы»), пішіндеме («сол») фигураның орнатылуына қатысты, «геометрия» орнына) және т.б. дәл осы жағдай орын алды, өйткені кейбіреулер аударылмайтынды аударуға тырысты, яғни жалпы қабылданған терминдерді аударуға тырысты. Демек, осы тұрақты ұғымдардың әрқайсысына белгілі бір сөзді бекіту қажеттілігі туындады, ал халықаралық терминологиялық тәжірибеде белгіленген сөздер, егер бар болса, термин емес қарапайым сөздерді сөйлеушідегі лексиканың байлығына байланысты басқа сөздермен алмастыруға болады және оның сөздік қорын пайдалану үшін өнер орынды. Орыстың «лошадь», «корова», «толстый», «мелкий» және тағы басқа сөздер қазақ тілінде: «ат», «сиыр», «жуан», «сақ». Бірақ мәселенің мәні мынада: олар орыс тілінде берген ұғымдар бір қарағанда адекватты болып көрінетін қазақ баламалары білдіретін ұғымдарды қамтымайды. Орыстың «лошадь» сөзі бір жағдайда «ат», екінші жағдайда «жылқы», ал, керісінше, қазақтың «ат» сөзі бір жағдайда орыстың «мерин», екінші жағдайда – «конь» сөзіне сәйкес келеді. Бұл табиғи нәрсе, өйткені сөздер тек объектілердің атаулары ғана емес, сонымен қатар саналы заттардың атаулары. Бұл хабардарлық жекелеген халықтардың тарихи дамуы жағдайында болғандықтан, әр тіл ұжымы бастан кешкен нақты тарихи жағдайларға байланысты бұл хабардарлық әр түрлі болуы мүмкін. Осы топтардың әрқайсысы осы немесе басқа тақырыпты өзінің практикалық өмірінде қандай байланыста болғанын және оған белгілі болған нақты байланыс негізінде құбылыстар арасында байланыс орнатқанын түсінді. Жеке тілдердің күнделікті сөздері осы ұлттық шектеуден құтылғанда, белгілі ғылыми түсініктерді бекіткенде, жекелеген халықтардың санасына жеңілдіктер білмегенде терминге айналады. Қазақтың «тау сағыз», «жабағы» сөздері қазақтар өздеріне енгізген ұғымдардың көрінісі ретінде қолданылған болса да, жалпы сөздер болып қала берді. Бірақ бұл сөздер «тау сағыз» белгілі бір ботаникалық және биохимиялық ұғымды білдіре бастағанда, ал «жабағы» сөзі – тауарлық зерттеуде термин болды. Сондықтан араб, қытай сияқты жекелеген халықтардың тарихи жағдайларға байланысты барлық терминдерді ұлттық лингвистикалық қордан жасауға тырысқан тәжірибесінен басқа ұлттық терминдер жоқ деп айтуға болады.[21] Осылайша, қазақ терминологиясы бір жағынан – интернационалдық-бірыңғай белгілерден, екінші жағынан – қазақ сөздерінің негізінде жасалатын терминдерден тұратын болды. Бұл біздің халықаралық-бірыңғай терминдерді қазақ тілінде лексикалық сәйкестіктердің бар-жоғына қарамастан аударуға қарсы бағытталған ұстанымымызды түсіндіреді. жүктеу/скачать 38,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|