Ғалым Қ. Жұбановтың қазақ тілі білімі бойынша зерттеулері Мазмұны
Құдайберген Жұбановтың еңбектерінде тілді тарихи зерттеу
жүктеу/скачать 38,83 Kb.
|
жубанов-1
| 1.3. Құдайберген Жұбановтың еңбектерінде тілді тарихи зерттеу
Қазақстанның қазіргі қоғамы өз тарихына қызығушылық танытады және өз мемлекетінің тарихи өткенін толық және объективті жария етуді өзінің міндеті етіп қояды. Кез-келген халықтың тарихы туралы зерттеулер оның тілінің тарихына да әсер етеді. Бүгінгі таңда қоғам дамуының жалпы әлемдік үрдістері жағдайында гуманитарлық зерттеулерді қоса алғанда, ғылыми зерттеулерде зерттеулердің интегративті әсеріне қол жеткізуге мүмкіндік беретін кешенді пәнаралық тәсіл өзектендіріледі. Қазақ филологиясында ХХ ғасырдың 30-шы жылдарында гуманитарлық зерттеулерде пәнаралық дискурстың қажеттілігі туралы Қазақ тіл. білімінің негізін қалаушылардың бірі, қазақтың тұңғыш профессоры-лингвист, педагог және мемлекет қайраткері Құдайберген Қуанұлы Жұбанов сөз сөйледі. А.Н.Самойлович пен Н.Я.Маррдың шәкірті, Қ. Жұбанов кез келген тілдік феноменді халықтың мәдени-тарихи, танымдық тәжірибесіне, оның әлем бейнесіне, менталитетіне және қаралып отырған тілдің ана тілі ретіндегі халықтың алдыңғы тарихының барысына байланысты болғанның бәріне сүйене отырып, тек синхронды ғана емес, диахрондық тұрғыдан да зерттеу қажет екендігіне терең сенді. Сондықтан оның ғылыми қызығушылықтары лингвистикадан тыс, әдебиеттану, фольклор, тарих, ұлттық мәдениет және халық өнері, дінтану, педагогика, этнопедагогика мәселелерімен байланысты. Ал тіл мен мемлекеттік тіл саясатын одан әрі дамыту мәселелерінде Қ.Жұбанов қазақ тілінің ішкі ұйымдастырылуы мен сөйлеуінің бірегей қағидаттарын бұзбай, жаңа дәстүрлі болмысын үйлесімді үйлестіруге мүмкіндік беретін икемді тәсілдемеге шақырды. Н.Я. Маррдың ізбасары, «тіл адамзаттың алдыңғы тарихының бүкіл жиынтығын бейнелейді, Қ.Жұбанов бұл тілдің өмірі ... кейінгі тарихи оқиғалар үшін әдеттегі емес, ондаған, тіпті ғасырлар сияқты өлшенеді, бұл мыңжылдықтардың ісі» деп мәлімдеді [7, 453 бет]. Бұл ақиқаттың дұрыстығын түрколог С. Е. Малов та растайды: «біз білетін және көп қиындықсыз түсіне алатын түркі тілдері, яғни бізге белгілі қазіргі Конституция құрамындағы түркі тілдері біздің жыл санауымызға дейін бірнеше ғасыр бұрын, бес ғасыр бұрын болған! Түркі тілдерінің тарихына одан әрі, ғасырлар қойнауында, біздің біліміміз, немесе жақсы айтсақ, – біздің білместігімізге жол бермейді. Әрине, әрі қарай да, ғасырлар бойы түркі тілдері болған, бірақ біз оларды қазіргі білімімізбен түсінбейміз» [8, 135 б.]. Демокриттің «істің көлеңкесі – сөз» сөзі адамдардың әлем туралы ежелгі білімі мен идеяларының олардың тілінде қалыптасқандығының мәнін ашады. Тіл басқа жүйелермен қақтығыстарда үнемі жетілдіріліп, байытылады. Ондағы білім бұлыңғыр, өшірілген және қазіргі белгі функциясымен жабылған. Шартты белгіде сөздің табиғаты басылады. Қазіргі уақытта тілдің басым қолданылуы таза белгі болса да, әр тілдік белгіде білімнің бірнеше қабаттары сақталады. Қ.Жұбанов осындай ойды кез келген тілдің қалыптасуы мен даму үдерістерін зерттеу ісіндегі тарихизм принципіне үлкен мән бере отырып жеткізеді. Тілді тарихи тұрғыдан зерттеу тек зерттелетін тілдің халқының тарихы туралы ғана емес, сонымен бірге оның ежелгі дәуірден бастап әлем туралы идеялары, оның нанымдары, культтері мен әдет-ғұрыптары, сонымен қатар тілдің дамуымен байланысты мәдени, табиғи-географиялық және табиғи басқа факторлар туралы білімнің тұтас кешенін білдіреді. Яғни, С.Е. Малов айтқан осы тілдік «ғасырлар тереңдігіне» ену ежелгі адамдардың ойлау тәсілін белгілі бір тілдік құбылыс пайда болған алгоритмнің негізі ретінде түсіну арқылы ғана мүмкін болады. Тілдегі архаизмдердің табиғатын зерттей отырып, Қ.Жұбанов олардың барлық, тіпті дамыған тілдерде де бар екендігін атап өтеді. Архаизмдер әр дәуірден бастау алады және оларды тілдегі сыртқы түрін сәйкес дәуірдің ойлауымен байланыстыру арқылы ғана оқшаулауға және түсінуге болады. Орыс тіліндегі «Мен безгекте жатырмын» мысалында қазақ тіліндегі «безгегім үстады» баламасымен салыстырғанда (сөзбе-сөз «менің безгегім мені сақтайды», яғни безгегі, немесе мәнерлеу рухына жақын болу үшін») мен қызбаға беріліп жүрмін»), Қ.Жұбанов қазақ өрнегінің архаикалық табиғаты туралы айта отырып, архаикалық табиғатты және іс-әрекет субъектісінің орыс мысалында болуын көрсетеді, мұндағы «тұлғасыз етістік іс жүзінде жеке, адам мұнда үшінші орында, бірақ бұл формацияда іс-әрекеттің субъектісі көмескіленеді (әрекет жасаушы [қызба], яғни «безгекті қоздырады»). Осы және басқа да архаикалық өрнектердің түсіндірмелерін ежелгі дәуірлердің дүниетанымында анимистикалық тұрғыдан ғана емес, ғарыштық және микрокосмикалық кезеңдерде де кездестіруге болады. «...Сөйлеудің даму заңдылықтары туралы біліміміздің жетіспеушілігімен белгілі бір тілді тарихи зерттеу бірқатар қиындықтарға тап болады. Өзінің ерекшелігіне қарай әрбір қазіргі заманғы тіл өзіне сәйкес дәуірдің ойлау тәсіліне сәйкес келмейтін, бірақ өте алыс өткен шақта қоғамдық қатынастардың басқа жағдайларымен терең тамыры бар, сондықтан заттарға деген басқа көзқарастармен архаизмдердің едәуір санын қамтиды», деп жазады Қ.Жұбанов [7, 405 бет]. Олардың пайда болуы мен гүлдену дәуірінің ойлауын анықтайтын белгілі бір нанымдар мен культтер, әрине, ұлттық тілдердің тарихи дамуындағы маңызды фактор болды, атап айтқанда, салттық-діни қызметтің лексикасы мен сөйлеуі, халық өнері, көркем шығармашылық, материалдық мәдениет объектілері және олардың атаулары, сондай-ақ есімдер, топонимдер және тағы басқа ғалымның қазақ тілінің синтаксисі, сөз тәртібі тарихы, тарихи фонетикасы туралы зерттеулері. Бір кездері жазылмаған, бірақ осының арқасында көне сөз қолданыстарының формаларын сақтап қалған қазіргі қазақ тілінен көптеген мысалдармен расталады. Алайда, ең көне нанымдар мен культтер тар талшықты емес, бүкіл аймақтар мен континенттерді қамтыды және олардың тілге әсері географиялық тұрғыдан кең болды. Қ.Жұбановтың қазақтардың ежелгі музыкалық мәдениетіне, атап айтқанда, «күй» аспаптық жанрының пайда болу тарихына арналған еңбектерінің бірінде оның тәңірге табынумен және дүниетаныммен сөзсіз байланысы атап өтілген, ал «күй» сөзінің өзі «көктегі» мағынасында «көк» - ке семантикалық тұрғыдан оралады. «Домбыра» қазақ музыкалық аспабының атауы, сондай-ақ басқа да көптеген тілдердегі музыкалық аспаптар атауларының ұқсас нұсқалары (укр. домра, грек. тамири, бенг. тамырлар және т.б.), бәлкім, Еуразия аумағында адамдар тотемдерге, соның ішінде музыка мен музыканттардың тотеміне табынған тотем кезеңіне оралады [9, 284 б.]. Мифтің символдық тіл екендігі белгілі, оның көмегімен ежелгі уақытта адамдар қоршаған шындықты макрокосмалық деңгейде түсіндіріп, модельдеді. Әлемдік аңыздардың бірі – ежелгі көзқарастардағы Дүниежүзілік ағаштың немесе Дүниежүзілік таудың мотиві ғарыштың тірегі болып саналды. «Әлемдік тау» немесе «Әлемдік ағаш» деп аталатын тік культ нысандары төменгі, ортаңғы, жоғарғы әлемдерді байланыстырды. Символдық тұрғыдан Дүниежүзілік ағаш – бұл әлемдік ось, әлемнің орталығы мен тірегі, оның тік проекциясындағы ғаламның моделі. Қазақ тілінде «Терек» сөзі белгілі бір ағаш түрін (кәсіби лексикадағы атау) белгілеумен бірге кез-келген өсіп тұрған ағашты білдіреді. Қазақтар әлемінің қазіргі лингвистикалық картинасындағы бұл ұғым мифологиялық анықтаушы мағынасыз, эпитет ретінде тұлғаның жоғары қасиеттерін белгілеу үшін де қолданылады. Осыған қарамастан, «Терек» сөзінің мифтік негізі жасырын, кейде «Бәйтерек», «Кулие Терек», «Касиетти Терек» атауларында ашық түрде кездеседі. Ежелгі дәуірде көптеген халықтардың идеялары бойынша кез-келген биік нысан аспанға тірек болып саналды. Қазақ тіліндегі «тіреу», «тебе», «терек» сөздерімен мағыналық жағынан ұқсастық мұнаралы затты аспанға тіреу деп есептеген деген тұжырым жасайды. Егер жалпы түркілік «Терек» сөзінің этимологиясы оның эволюциялық дамуының басында «тіреу», «тірек» – тіреуді білдіретін деп есептесек, онда, әрине, ацтектер тіліндегі «терек» компоненті мағыналық жағынан мифологиялық әлем ағашы. Ежелгі континентаралық байланыстарға қатысты ғылыми зерттеулер назар аударарлық. Сонымен, соңғы онжылдықтардағы мәліметтер түркі тілдерінің шумер тіліне жақын екенін көрсетеді (б.з. д. 4000 жыл). Соңғы онжылдықтарда түркі тілдерінің Солтүстік американдық үндістердің тілдеріне жақын екендігі туралы дәлелдер пайда болды (үндістердің ата-бабаларының Азиядан Америкаға қоныс аударуының болжалды күні б.з. д. 20000 жылы анықталған). Соңғы жылдардағы антропологиялық және басқа да ғылыми зерттеулердің деректері түркі моңғол тайпаларының бір бөлігін Беринг бұғазы арқылы Америка құрлығына байланыстыру және көшіру фактісін растайды (шамамен 20000 - 35000 жыл бұрын). Қ.Қ.Жұбанов қазақ тілін тарихи тұрғыдан зерттеудің қажеттілігі туралы да айтады: «... кез келген (біздің жағдайда қазақша) тілдің тарихы туралы еңбек жасау мүмкін емес, алдымен этногенезді зерттемей тұрып, осы тілдің ана тілі. Сондықтан тарихшылар мен лингвистердің күштерін үйлестіру қажет»[10]. Түріктердің тарихы мен мәдениеті адамзат өркениетінің ерекше құбылыстарының бірі болып табылады, оның шығу тегі мыңжылдықтардан бастау алып, прототүріктер дәуірінен басталады. Қазіргі кездегі түркітанудағы зерттеулердің іргелі тәжірибесіне қарамастан, бұл ғылым әлі күнге дейін ғалымдардың ойларын қозғауда, өйткені түркітілдес халықтардың тарихы, олардың этно-лингвогенезі, рухани және материалдық мәдениеті, өмір салты және тағы басқа сонымен бірге жауап алуды күткен жаңа сұрақтар мен жұмбақтар тудырады. жүктеу/скачать 38,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|