Ғалым Қ. Жұбановтың қазақ тілі білімі бойынша зерттеулері Мазмұны
ҚҰДАЙБЕРГЕН ЖҰБАНОВТЫҢ ҒЫЛЫМИ МҰРАСЫ – ЖАҢА ҒЫЛЫМИ ИДЕЯЛАРДЫҢ ҚАЙНАР КӨЗІ РЕТІНДЕ
жүктеу/скачать 38,83 Kb.
|
жубанов-1
| 3. ҚҰДАЙБЕРГЕН ЖҰБАНОВТЫҢ ҒЫЛЫМИ МҰРАСЫ – ЖАҢА ҒЫЛЫМИ ИДЕЯЛАРДЫҢ ҚАЙНАР КӨЗІ РЕТІНДЕ
Көрнекті ғалымның ғылыми мұрасын зерттеу өзі қызмет етуге арнаған ғылым саласындағы белгілі бір ғылыми құбылыс туралы ғылыми білімді кеңейтуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, көзқарастар, ойлар, идеялар, тіпті кездейсоқ айтылған ойлар мен фактілерді мұқият қарап шығу арқылы ғалымның өзі тікелей немесе жанама түрде берген әрі қарайғы ғылыми зерттеулер мен бағыттар үшін құнды нұсқаулық бола алады. Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы және тұңғыш профессоры, ХХ ғасырдың бірінші үштен бір бөлігінің Қазақстанның қоғам және мемлекет қайраткері Құдайберген Қуанұлы Жұбанов атап өткен кейбір түсініксіз фактілерді біз осындай деп табамыз. Осы тамаша ғалымның өмірі, идеялары мен көзқарастары жоғарыда аталған кезеңдегі түркі-моңғол және басқа халықтардың қоғамдық-саяси және мәдени-тарихи даму тәжірибесін зерделеу және қажетті бағалау негізінде қазақ тілі мен жалпы қазақ мәдениетін одан әрі дамыту үшін қызықты болып көрінеді. Қоғамда қызу үн тудырған соңғы оқиғалардың бірі – Қазақстанда кезең-кезеңімен енгізу жоспарланып отырған, әзірлеушілер ұсынған латын қарпіндегі қазақ тілі әліпбиінің нұсқасы. Арнайы қазақ әріптерін жазудың өз нұсқаларының ұсыныстары қосымша символдарды қоспай-ақ, әліпбиді қолданыстағы QWERTY-пернетақтаға сыйдыру талаптарына сәйкес адамдардың туған тілінің, туған мәдениетінің тағдырына біздің мемлекетіміздің болашағының құрамдас бөлігі ретінде немқұрайлы қарамайтындығын білдіреді. Қазір Қазақстанда латын әліпбиінің қажеттілігі немесе пайдасыздығы туралы даулар басылды, және республика халқының басым бөлігі оны енгізу перспективасы туралы бірауыздан келіседі. Мәселенің өзі жаңа қазақ латындандырылған әліпбиін қалай үздік әзірлеу керектігіне қатысты келесі кезеңге өтті. Латиницаны енгізу – дәуірлік маңызы бар оқиға, өйткені біздің ойымызша, Қазақстандықтардың діліне әсер етеді, ең алдымен, жаңа озық өркениеттік ұғымдармен астасатын болады. Қазақ АССР Халық ағарту комиссариаты жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияны басқарған және сол кезде жазылмайтын тілдерге арналған жаңа (латындандырылған) әліпбидің Бүкілодақтық Орталық Комитетінің мүшесі болған Қ.Жұбанов латын әліпбиінің озық рөлі туралы айтқан. Комитет мүшесі ретінде сол кезде Қазақстанда қолданылатын арабографиялық хатты ауыстыру үшін латын қарпіндегі ең қолайлы әліпбиді жасауға үлес қосты. Мемлекеттік міндетті жүзеге асыру үшін – тілі жазылмайтын болып саналған түркі және мұсылман халықтары арасындағы сауатсыздықты жою үшін социализм таңында латын әліпбиіне көшу жүзеге асырылды. ҚСРО-ның түркі және басқа да Азия халықтары арасында латын әліпбиін енгізу ойластырылған ірі ауқымды процестің алғашқы қадамы ғана болды, нәтижесінде ҚСРО-ның барлық халықтарын қамтуы керек еді. Осыған байланысты, ҚСРО-ның басында Мемлекет басшылары бәрін, соның ішінде славяндарды, тілдерді латын әліпбиіне аударуды ойлап, кириллицаны патша автократиясы мен елдің құрамына кіретін орыс емес халықтардың теңсіздігі тұрғысынан қарастырғаны қызықты болып көрінеді. Зерттеушілер А. Даудов пен Е. Мамышева бастапқы дереккөздерге сілтеме жасай отырып, ҚСРО басшылары латын әліпбиін халықаралық алфавит, болашақтың әмбебап хаты ретінде қабылдағанын, сондықтан олардың арасында латын және славян тілдеріне аударуды ұсынатын дауыстар жиі естілетінін атап өтті. Атап айтқанда, 1919 жылы халық ағарту комиссары А.Луначарский «республика аумағын мекендейтін барлық ұлттарға латын графикасын енгізудің қажеттілігін» білдірді. 1929-1930 жж. романизацияның жаңа кезеңі басталады: халықтардың жаңа алфавитіне түркі ғана емес, ҚСРО-ның басқа да тілдік топтарына көшу. 1929 жылы РСФСР Халық ағарту комиссариаты Главнауканың басқаруымен орыс жазуын латындандыру үшін 13 адамнан тұратын арнайы кіші комитет құрды. Соңғысы кирилл алфавитін «идеологиялық тұрғыдан социалистік құрылысқа жат графиканың түрі, орыс феодалдары – помещиктер мен буржуазияның классикалық графикасының реликтісі, автократиялық езгі, миссионерлік үгіт-насихат, ұлы орыс ұлттық шовинизмі және зорлықшыл орыстандыру» деп жариялады. Зерттеуші В. Базарованың айтуынша, жаңа билік «жаңа типтегі қоғамның негізін құрайтын іргетастың рөлін» орындайтын біртұтас, жазуды құруға ұмтылды, ал алфавиттерді латындандыру Кеңес мемлекеті мен Коммунистік партияның Саяси доктринасының сипатына сәйкес келді, олар қоғамдық өмірдің барлық салаларын бақылауға тырысты. Алайда, ҚСРО-ның ерте құрылысы кезеңінде ұлттық республикалардың барлық басшылары латын әліпбиін енгізу міндетін жеңе алмады. Бізді ҚСРО-ның азиялық бөлігінің орыс емес халықтарын еуропалық өркениетпен таныстыру мақсатында латын әліпбиінің енгізілуі 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін болған. Бұған Қ. Жұбанов былай дейді: «бұрынғы буржуазиялық-помещиктік Ресейде тек араб және моңғол (Бурятия) жазулары латындандырылған алфавитке ғана емес, сонымен қатар қытай тілдерінің бірі – дүнген – латындандыруды араб алфавитіне және жапон жазуының графикалық базасы болып табылатын қытай иероглифтік жазуына артық көрді». XVII ғасырдың аяғынан бастап буряттар ескі моңғол тік алфавитін қолданды. 1905 жылы Лама Агван Дорджиев (Агваандоржийн) қағазбастылық пен сауаттылықты үйрететін өзіндік әдеби басылым жасады. Агван хаты орыс сөздерінің транскрипциясын жақсы жеткізді. 1910 жылға дейін кітаптар басылып шықты. Алайда оны тек Шығыс буряттары қолданды. 1917 жылға дейін Шығыс буряттарында әйгілі жазбаша тіл Классикалық моңғол тілінің бұрғыланған изводы болды. Батыс буряттарында 1910 жылға дейін жалпы қабылданған жазу болған жоқ. 1908 жылдан 1917 жылға дейін Санкт-Петербург университетінде моңғол тілдері туралы тарихнамалық дереккөздерге сәйкес дәріс оқыған көрнекті бурят ғалымы және қоғам қайраткері Базар Барадийн 1905 жылы латын негізіндегі алфавитті жасау бойынша эксперименттерге кірісті, ал 1910 жылы Батыс бурят диалектісі үшін алфавит енгізілді. 1878 жылы туған және сталиндік қуғын-сүргіннің құрбаны болған бұл адамның өмірі 1937 жылы Құдайберген Жұбанов сияқты қайғылы аяқталды.[22] Латиницаның халықаралық ауқымда таралу факторы өз рөлін атқарды, тіпті кейбір еуропалық емес елдер де өзінде латын әліпбиін енгізу туралы шешім қабылдады. Латындандырылған ұлттық алфавиттер ҚСРО пайда болғанға дейін Түркия мен Сирия сияқты мұсылман елдерінде пайда болды. Кеңестік Адыгеяның латын әліпбиін жасау мен енгізудегі тәжірибесін блогер Н. Нефляшева сипаттайды. Авторға сәйкес, 1920 жылдардың басында латындандыру мәселесі алғаш рет Солтүстік Кавказ тау мәдениеті жиналыстарында талқылана бастады. Осы кезеңде араб графикасы партиялық идеологтар мен лингвистер үшін өткенді, прогрессивті дамуға кедергі келтірді. Жалпы, латын әліпбиін еуропалық емес этникалық мәдениеттердің тілдеріне енгізудің тарихи тәжірибесіне сүйене отырып, біз латын әліпбиін халықаралық деңгейде тану туралы әсер аламыз, онымен ілгерілеушілерге үміт артамыз елдердің дамуы мен өркендеуі бекітілді. жүктеу/скачать 38,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|