Ғылымдардың жіктелуі туралы сөЗ (15-бет) "ҒЫЛЫМДАР жіктелуі туралы сөЗ" /1
жүктеу/скачать 75,77 Kb.
|
ғылымдардың жітелуі
| ЛОГИКА ҒЫЛЫМЫНЫҢ БӨЛІМДЕРІ
(38-бет) Логиканың бөлімдеріне келетін болсақ, олар сегіз: силлогизм түрлері, сөйлемдегі көзқарастың немесе сұрақтың дұрыстығын тексеруге қатысты қолданылатын силлогизм түрлері, сөйлемде, сөйлеу барысында қолданылған соң силлогизмді қолдануды мақсат ететін өнер түрлері, олар бесеу: дәлелдемелік, диалектикалық, софистік, риторикалық, поэтикалық. Дәлелдемелік /28/ - бұлар біздің білгіміз келіп отырған нәрсеміз жөнінде анық білім беру үшін айтылатын пайымдамалар; осы орайда сол сұралған нәрсені зерттеу үшін адам өзіндегі және өзінің жанындағы [туа біткен қасиетін] пайдаланады ма, немесе ол жайында басқа біреумен сөйлесе ме, немесе, сол сұралған нәрсені растау үшін басқа біреу мұнымен сөйлесе ме, бұл маңызды емес, ең бастысы осының бәрінде де анық білім, яғни мүлдем ешбір қайшылығы жоқ білім беруі тиіс, ол білім адам одан бас тартатындай және одан бас тартуға болады деп сенетіндей болмауы тиіс, бұл білімде адасушылық және одан шығатын қате түсінік болмауы тиіс, және қай жағынан болсын, қандай себеппен болсын сенімсіздік пен күмән тудыратын мәлімет болмауы шарт. Диалектикалық пайымдауларды /29/ екі жағдайда қолдануға болады: (39-бет) біріншісі - егер сұрақ қоюшы адам барлық адамдар арасында мәлім белгілі нәрселер арқылы жауап берушінің жеңісін, яғни жауап берушіге өз позициясын сақтауға немесе оның жеңісіне кепілдік беретін тақырыбын іздесе, және бұл белгісіз пайымдаулар арқылы жүргізілсе, онда ол екеуінің әрекетінің диалектикалық жолмен жүрмегені болып табылады. Екіншісі - егер адам анық емес пікірді анық деп ойлап, өзін немесе өзгені сендіруге тырысып, сол пікірге салмақты болжам жасағысы келгенде қолданылады. Софистік пайымдауларға/30/: адамды адастыру, жолдан тайдыру, алдап кету, хақ емес нәрсені хақ деп, ал хақ нәрсені хақ емес деп шатастыру тән, олар сондай-ақ ғалым еместі беделді ғалым, ал дана ғалымды дана емес деп пайымдайды. Бұл атау, яғни софистика, кәсіптің атауы, бұл кәсіптің көмегімен адам сөйлеу және ойлау барысында [басқа біреуді] адастырады, өтірік айтады, алдайды; немесе өзі туралы данамын, ғалыммын, абзал жанмын деп ойласа, ал басқа біреу туралы, шындығында олай болмаса да, бұзылған адам деп қате пікір тудырады; немесе хақ пікірді хақ емес деп, ал хақ еместі хақ деп тұжырымдайды. (40-бет) Грек тілінен алғанда, бұл сөз "софия" - "дана" деген және "истос" - "жалған" деген сөздерден құралған, мұның мағынасы - жалған даналық. Кез келген бір нәрсе жөнінде айтқан кезде осылайша алдауға, жолдан адастыруға қабілетті әрбір адам осы атпен аталады. Ондай [адамды] софист дейді. Көп адамдар софисті деген көне заманда өмір сүрген адамның аты, оның теориясы ақыл мен ғылымдардан бас тарту болған, ал соның пікірін қолдап, оның теориясын қорғаушылардан тұратын оның сектасындағыларды софистер деп атаған және осы адамның көзқарасын қабылдап, соның пікірін жақтаған әрбір адамды осы есіммен атаған екен деп қате түсінеді - және бұлай ойлау ақылға сыйымсыз. Ақыл мен ғылымдардан бас тартуды өзінің теориясына айналдырған жоғарыдағыдай есімді иеленген адам бұрын еш уақытта болған емес. Көне замандағылар бұл атпен бірде бір адамды атаған емес, себебі олар мұны софист деген біреу болған деп адам атымен байланыстырмаған. Олар шындығында бұл атпен адамды кәсібіне, сөз сөйлеу мәнеріне қарап, ол адамның кім болғанына қарамастан, оның өтірікті келістіріп, алдап кететін қасиетіне қарап, осылай атап кеткен. (41-бет) Дәл осы сияқты, адамды диалектик деп атағанда да; диалектик деген бір адам болған екен деп атамайды, диалектик деп, ол адамның кім болғанына қарамастан, тек оның кәсібінің түріне, сөз сөйлеу мәнеріне және өз өнерін жақсы қолдана білуіне қарай атайды. Сонымен, бойында осындай қабілеті және өнері бар адам софист, ал оның кәсібі - софистика және оның іс -әрекеті софистік іспен айналысудан туады. Риторикалық пайымдаулар /31/ - қандай пікір болмасын, адамды соған сендіре алатын және оның ақыл-парасаты оған не айтса да, соны бүкпесіз қабылдайтын және әлсіз болса да, күшті болса да, ол [пікірді] растап беретін пайымдаулар. Сенімді түрдегі растаулар күшті күдік туғыза қоймайды. Олар бірінен бірі асып түсіп жатады, олардың біреулері басқаларынан пайымдауларының және [пайымдауларында] қолданатын әдісінің күштілігіне қарай асып түсіп жатады. Сенімді түрдегі растаулардың біреулері екіншілеріне қарағанда анағұрлым нанымды, пісіп жетілген және тиянақты болып келеді. Ой қорытындылар көрсетіп тұрғандай бұлар қаншалықты көп болса, олар соншалықты нанымды, олар соншалықты (42-бет) тәжірибемен растала түседі және олар соғұрлым жанды қанағаттандырып, тыныштандырады. Дегенмен, сенімдер қаншалықты әр түрлі болғанмен, оларда еш нәрсе ақиқатқа жақын салмақты жорамал туғызбайды. Және осы жайт риториканы диалектикаға қарама-қайшы еткізеді. Поэтикалық пайымдаулар /32/ - атқаратын қызметі белгілі бір талқыланатын мәселеде қайсыбір жағдайды немесе ең лайықты, не ең жақсы нәрсені; әдеміні не сұрықсызды, ұлыны немесе болмашыны не тағы сол секілді нәрселерді қамтитын пайымдаулар. Біз поэтикалық пайымдауларды қолданған кезде, жиіркеніш сезімімізді тудыратын нәрсені көрген сәттегідей елес бойымызды билейді; ол нәрсе лезде біздің бойымызда жиіркеніш сезімін тудырып, біз оны жек көреміз және одан қашқақтаймыз, шынында ол нәрсе біз елестеткендей емес екенін өзіміздің іштей көзіміз жетіп тұрса да, біз қиялымызда поэтикалық пайымдаулар тудыратын сол бір [жиіркеніш] сезімнен арылмаймыз, және біз жағдайдың дәл елестеткеніміздей емес екенін біліп тұрсақ та, біз бейне нақ сол поэтикалық пайымдауларда айтылғандай деп сеніп, әрекет етеміз: адам көп жағдайда болжамы мен біліміне емес, өзінің қиялдарына жүгінеді, себебі көбінесе оның болжамы мен білімі қиялына қарама - қайшы келеді де, ол бір нәрсені іске асырғанда, болжамы мен біліміне емес, қиялына сәйкес іске асырады, бұл нәрсені сөз арқылы елестету немесе әрекеттерге ұқсас есімдер арқылы кезінде орын алады. (43-бет) Поэтикалық пайымдаулар әңгіме үстінде ғана адамды белгілі бір әрекет жасауы үшін оның сезімін ояту мақсатында пайдаланады, бұл мынандай жағдайда орын алады: Егер белгілі бір әрекет жасауға ұмтылған адамның жүгінетін ешқандай пайымдамасы болмаса, ол көңілі қалған әрекетке пайымдасып емес, қиялы арқылы ұмтылған болса, сөйтіп оның қиялы пайымдамасының орнын ауыстырса. Немесе, егер ол адамда көңілі қалаған пайымдама болса, бірақ ол өзінің сонан таймайтынына сенімі жетпесе, сонда ол өзінің қиялы пайымдамасынан бұрын жүрсін деп жалған [поэтикалық] пайымдауларды қолдануға асығады және бұл әрекетінде асығыстық танытады, осы [асығыстық] салдарынан оның жаңағы әрекеті өзінің пайымдамасымен сол әрекеттің нәтижесін жөндеп үлгергенше, іске асып кетеді, және ол мұнан мүлдем бас тартады және ыждағатпен зерттеп, оны қолданудың қажеті жоқ екенін көріп, оны басқа уақытқа қалдырады. Сондықтан басқалары емес, дәл сол [поэтикалық] пайымдаулар, логика ғылымында қарастырылатын нәрселер арқылы көркемделіп, әсемделіп, дараланып және тамаша сәулеттеніп кетеді. Бұлар силлогизм мен силлогистік өнерлердің түрлері. Барлық жағдайларда бір нәрсені растау үшін қолданылатын сөйлемдегі пайымдама түрлері бесеу: анық пайымдаулар, жорамал пайымдаулар, қате пайымдаулар, нанымды және қиялдағы пайымдаулар. Осы бес өнердің әрқайсысында олардың тек өзіне ғана тән және олардың бәріне бірдей ортақ нәрселер болды. (44-бет) Силлогистік пайымдаулар мейлі ішкі жан дүниеңде орнықсын, мейлі дауыс арқылы сыртқа шықсын, мыналардан құралады: ішкі жан дүниеңде орныққан түріне келсек, ол бір нәрсені растау үшін бір-біріне жәрдемдесетін көптеген бір-бірімен байланысқан ретке келтірілген ақылмен пайымдалатындар /33/. Дауыс арқылы сыртқа шығарылатындар - сол жаңағы ақылмен пайымдалатындарды көрсететін және оларға теңесетін бір-бірімен байланысқан көптеген ретке келтірілген сөздер, бұлар бір-бірімен қосылып бір мағынаға ие болады және естіп тұрған адамға бір нәрсені растау үшін бір -біріне көмектеседі. Дауыс арқылы сыртқа шығарылатын пайымдаулардың ең қысқасы қандай да бір екі-екі сөзден құралады, ал ішкі дүниеңде орныққан пайымдаулар қандай да болсын жай ақылмен пайымдалатын екі-екі объектіден тұрады. Міне, мұндайлар - жай пайымдаулар. Силлогистік пайымдаулар жай пайымдаулардан құралып, күрделі пайымдауларға айналады. Күрделі пайымдаулардың ең қысқасы - екі жай пайымдаудан тұратыны, ал ең ұзыны шексіз. Әрбір силлогистік пайымдаудың ең үлкен бөлшектері - бұлар жай пайымдаулар, ал оның ең кіші бөлшектері - мұның өзі соның бөлшектерінің бөлшектері - бұл кейбір ақылмен пайымдалатындар және осыларды көрсететін сөздер. Сонымен, логиканың тараулары - сегіз және әрбір тарауы жеке кітаптан тұрады: (45-бет) Бірінші тарауда жекелеген ақылмен пайымдалатын объектілердің заңдылықтары мен осыларды көрсететін сөздер берілген. Бұл арабша "Мақулат", ал грекше "Категориас" /34/ деп аталатын кітапқа енеді. Екінші тарауда - жай пайымдаулардың заңдары беріледі, ал бұлардың өздері ақылмен пайымдалғыш екі-екі объектіден құралған ақылмен пайымдалатыннан ("ма'кулаттан") және осыларды көрсететін, екі-екі сөзден тұрады. Бұл арабша "Әл - 'Ибара", ал грекше "Бариминийас" /35/ деп аталатын кітапта берілген. Үшінші тарауда - сол арқылы силлогизмді беретін бес өнерге тән ортақ пайымдаулар бар. Бұл арабша "Әл - Қийас", ал грекше "Бірінші Аналитика" /36/ деп аталған кітапқа енеді. Төртінші тарауда - дәлелдемелік пайымдауларды тексеретін заңдар, философия зерттейтін нәрселердің заңдары және осылардың әрекеттерін тәмамды, әбден тамаша, аса кемелді ететін жайлардың бәріне арналған. Бұл өзі арабша "Әл - Бурхан", грекше "Екінші Аналитика" /37/ деген кітап. Бесінші тарауда - диалектикалық пайымдаулар, диалектикалық сұрақ пен диалектикалық жауаптың сапасын тексеретін заңдар, жалпы айтқанда, диалектикалық өнерге қатысты барлық заңдар және оның өзінің әрекеттерін аса кемелді, әбден жақсартатын, нәтижелі ететін заңдар беріледі. Бұл арабша "Әл - Мауади әл - джәдәлийа", ал грекше "Топика" деген кітап. Алтыншы тарауда - ең алдымен ақиқаттан адастыратын, алдайтын және шатастыратын нәрселердің заңдары, сондай-ақ [ақиқатты] жиіркенуші қылушы және алдайтын [кісінің] қолданатын нәрселерінің бәрінің тізімі беріледі; бұларды қалай жою керек және нендей нәрселермен тойтару керек екені айтылады; сондай-ақ адам қалаған мақсатына жету үшін өзі адасатын және мұның өзін адастыратын нәрселерден қалай сақтану керектігі айтылады. Бұл кітапты гректер "Софистика" деп атаған, оның мағынасы "жалған ғылым" дегенді білдіреді. (4б-бет) Жетінші тарауда - риторикалық пайымдаулар, сөз |сөйлеудің] түрлерін және шешендер мен риториктердің сөздерін тексеретін, сынайтын заңдар берілген; мұнда булардың риторикаға жататын - жатпайтыны көрсетіледі; риторикалық өнерге қатысты барлық жағдайларды тізіп отырады; өнердің әрбір тарауында риторикалық пайымдаулар және сөз [сөйлеу] өнерінің [жағдайы] қандай екені және ненің есебінен жақсы болатыны, кемелденетіні және оның әрекеті неліктен сондайлық лайықты және маңызды болатыны түсіндіріледі. Бұл кітап "Риторика" аталады, яғни шешендік өнер деген. Сегізінші тарау - поэтиканы, кең тараған поэтикалық пайымдау түрлерін, сондай-ақ өнердің әрбір саласында қайсысы қолданылатын тексеретін заңдарды қамтиды, сондай-ақ поэтикалық өнерге қатысты барлық жағдайлар тізіліп көрсетіледі; өлең және поэтикалық пайымдаулардың түрлерінің нешеу екені, және олардың ішіндегі әрбір өлең қалай жасалатыны және қандай нәрселерден қосылып, ненің есебінен ең жақсы ең ардақты, ең керемет және барынша нәзік болатыны; сондай-ақ бұлардың аса мәнді және ең лайықты [поэзияға] айналуы үшін қандай жағдайлар жасалуы керек екені баяндалады. Бұл кітап грекше "Поэтика" деп аталады, яғни бұл - өлең кітабы дегеніміз /3 8/. Логиканың тараулары және оның әрқайсысының қамтитындары, міне осылар. Төртінші тарау мағынасы жағынан да, алатын орны жағынан да неғұрлым маңыздысы; логиканың бірінші мақсатқа жетуі дәл сол төртінші тараудың арқасында. Ал қалған тарауларындағы бар нәрсе төртінші тарау үшін қызмет етеді. Зерттеу тәртібі бойынша орналасқан мұның алдында келетін үш тарауы - алғы сөз, кіріспе және әдіс. [Төртіншіден] кейін келетін қалған төртеуі екі себеп үшін қажет: (47-бет) Біріншіден, олардың әрқайсысы төртінші тараудың қаруы ретінде белгілі бір көмек немесе қолдаушы ретінде пайдаланады; бұлардың қайсыбірінің пайдасы көбірек, басқа біреуінікі азырақ болады. Екіншіден, [көзқарасты] нығайту үшін; егер осы өнерлердің бірі екіншісінен заңдары бойынша өзгеше болатыны анықталғанша бұл өнерлер бірінен бірі ажыратылмаса, онда адам ақиқатты және анық білімді іздеу үстінде диалектикалық нәрселерді пайдалануда сенімді бола алмайды, себебі жаңағылардың диалектикалық екенін ол сезінбейді және осы себептен ол анық білімнен күнгі жорамалдарға ауып кетеді; немесе ол ақиқат қағидаларды қолданады, бірақ мұнысын өзі енбей де қалады, сөйтіп, сенімге ауытқиды; немесе ол өзі де сезбестен, софизмді пайдаланады: ол дұрыс емес нәрсені дұрыс деп жорамалдап, сонысына сенеді, немесе шатасады. Немесе ол солардың поэтикалық нәрселер екенін сезінбей, поэтикалық нәрселерді қолданады; сөйтіп ол өзінің сенімін қиялдағы түсініктеріне құрады да, өзінің ішінен осы жағдайларда ақиқатқа апаратын жолмен жүрдім деп және оған жеттім деп есептейді, ал шынында ол ақиқатқа жетпейді. Бұл мына бір жайтқа ұқсас: дәрі-дәрмектерді және азық - түліктерді білетін қайсыбір адам, олардың құрамындағы уды білмесе де, сипаттарына қарап, соларды білетіндеріне сенімді; мұндай адамды дәрі-дәрмекті болсын, азық-түлікті болсын, қолдануға жіберуге болмайды, себебі ол мұны түсінбегендіктен өз-өзін мерт етеді. Екінші мақсатқа келер болсақ, осы төрт өнердің әрқайсысына өкіл адамдар осы өнердің қамтитындарының бәрін ала алады; егер адам жақсы диалектик болғысы келсе, ол [диалектиканы] білу үшін қаншалық нәрсе қажетті екенін, пайымдауларында диалектика жолымен келе жатыр ма, әлде жоқ па екенін білу үшін және басқаларда осы пайымдауларды қалай тексеруге болатынын біледі; ал егер ол өте жақсы шешен (оратор) болғысы келсе, ол бұл [өнерді] білу үшін қаншалық нәрсе керек екенін, сондай-ақ өзінде және басқаларда оны қалай тексеруге болатынын, пайымдауларында риторика жолымен келе жатыр ма, әлде басқа жолда ма екенін біле алады. Taп сондай-ақ, егер ол өте жақсы ақын болғысы келсе, ол ақындықты білу үшін қаншалық нәрсе керек екенін, өзінің бойында және басқа ақындардың бойында оны қалай тексеру керек екенін, пайымдауларында ақындар салып кеткен жолмен келеді ме, әлде одан ауытқып басқа жолмен адасып кетті ме екенін біледі. Сондай-ақ егер ол өзі бір де бір адамнан алданып қалмай, басқаны адастыру құдіретіне ие болғысы келсе, онда ол осыған жету үшін не керек екенін біледі және әрбір пайымдауды, әрбір көзқарасты қалай тексеру керек екенін біледі және мұнысында ол өзі біреуді алдады ма, әлде өзі алданып қалды ма немесе мұның себебі неден туындады дегенді біле алады. жүктеу/скачать 75,77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|