Физиология (гректің physis – табиғат, logos – ілім)

жүктеу/скачать 0,71 Mb.

бет	63/72
Дата	08.11.2023
өлшемі	0,71 Mb.
	#190192

1 ... 59 60 61 62 63 64 65 66 ... 72

Байланысты:
физиология

Қорғаныштық
Гормоналдық

Каталитикалық-Фермент үлгісі Ағзада зат және энергия алмасуда түрлі реакциялардың жылдамдығы артады.

Транспорттық-түрлі заттарды байланыстырып ағзаның бір мүшесінен екіншісіне тасымалдайды.

Қорғаныштық- Антитела түзіп - ағзаға түскен немесе бактерия мен вирустардың тіршілігінен пайда болатын заттарды залалсыздандырады.

Құрылымдық-Ақуыз жасушаның негізгі құрылымдық заты Гидролизденген коллаген ақуызы.
Гормоналдық –адам ағзасындағы гормондардың жұмыс жасау принципін реттеу;
Азықтық- адам организміне азық болад алады;

89. Май алмасу. Организмдегі майлар мен липидтердің функциялары. Липолиз бен липогенездің реттелуі.

Майлар организмдегі негізгі энергия көзі болып табылады. 1 гр май молекуласы ыдыраған кезде 38,9 Кдж энергия бөлінеді. Энергиямен қамтамасыз етуден бөлек майлардың организмде пластикалық қызметі бар. Яғни жасуша мембранасының құрамына еніп, оның қасиетің анықтайды. Организмде жалпы май мөлшері дене массасының 10 пайызын құрайды, ал паталогиялық семіздікте 50 пайызға дейінгі мөлшерін алып жатады.

Май мен май тәрізді қосындыларды липидтер деп атайды. Ересек адамға -тәулігіне 70-100 граммдай жануар майы қажет. Дененің кей жерлерінде жиналған майлар ( бүйрек, окпе, бауыр және тағы басқа) ағзаларды ұрылудан- соқылудан, бүкіл денені суық тиюден сақтап тұрады. Қысқы ұйқыға кететін жануарлардың ағзаларында «ақ» май жинақталып 6 ай қыстағы жылу мен энергиясын саақтайды. Ал түйелер өркешіне май жинақтап оны «су» қоры ретінде пайдаланады. Майда еритін витаминдер А,,Д, Е, К маймен бірге организмге түседі.
Майдың көп үлесі организмге тамақпен бірге түседі, ал аз бөлігі бауырда көмірсу мен белоктардан түзіледі. 12 елі ішекте еріп эмульсияға кейін липаза әсерінен еріп монсахаридке, май қышқылына, глицеринге айналады. Майдың ыдырау өнімдері лимфаға сіңеді.

Май жнергия қоры ретінде жасушада сақталады.

Май алмасуын реттейтін арнайы орталық гипоталамуста орналасқан. Бұл орталықтың төменгі- ішкі ядросы зақымданса адам немесе жануарлар семіріп кетеді, ал керісінше төменгі- сыртқы ядросы зақымданса қатты арықтайды – кахексия. Г ипоталамус вегетативті жүйке жүйесіне гормондарды қанға бөлу арқылы қатысады.оның майы әдетте жауыырынның астына жинақталады. Ішкі секреция бездерінің гормондары да осы май алмасуды рететуге қатысады.
Липогенез
Көмірсулар жегенде, олар глюкозаға айналады және ол қанға енеді.
Қандағы глюкозаның концентрациясы максималды шегінен асып кетсе, оның артық мөлшері бауыр арқылы алынып тасталады, бауыр оны ішіне гликоген түрінде сақтайды.
Осыны ескере отырып, глюкозаны сіңіреді, демек бауыр ішіндегі гликоген концентрациясын арттырады деу дұрыс.
Өз кезегінде, артық болған кезде бауырда гликоген бөлініп, оның артық мөлшері қанда жойылады, демек қандағы май қышқылдарының концентрациясы артады.
Қандағы артық май қышқылдарын тері жойып, тері оны адипоциттер деп аталатын жасушалардың ішінде сақтайды (май жасушалары). Бұл сақтау май түрінде болады.
Липолиз
Липолиз - бұл липогенездің қарама-қарсы процесі. Қан глюкозаның қалыпты концентрациясынан төмен болған кезде бауырдан глюкозаны гликогеннің ыдырауы нәтижесінде алады.
Бауыр өз кезегінде өзінің гликоген деңгейін тұрақты ұстап тұру үшін қандағы май қышқылдарын алып тастап, оларды гликогенге айналдырады.
Бауыр майлы қышқылдардан шығарған қан теріге түскенде, ол өзінің адопоциттерінде сақталған майларды ыдыратады және қанға май қышқылдары ретінде енгізеді.
Липолизге және липогенезге әсер ететін факторлар: калориялылық, энергия шығыны, гормоналды, психологиялық, әлеуметтік-отбасылық және тұқым қуалаушылық.
90. Зат алмасудың энергиялық ролі. Энергия көздері. Организмнің энергиялық тепе-теңдігі.
Зат алмасу ағзаның барлық жасушаларында, ұлпаларында, органдарында жүреді. Ол адам өмірін сақтауға және ішкі ортаның тұрақтылығын сақтауға әсерін тигізеді. Зат алмасу процесі кезінде пайда болған заттар жасушалар мен тканьдерді құру үшін қажет. Зат алмасудың мынадай түрлері болады: су, минералды заттардың, витаминдердің, ақуыздардың, майлардың, көмірсулардың алмасуы. Зат алмасу процестері бір – бірімен күрделі биохимиялық реакциялар арқылы тығыз байланысты. Бұл реакциялардың бәрі орталық жүйке жүйесі арқылы, гармондардың көмегімен реттеліп отырады. Зат алмасу процесі кезінде бөлініп шыққан энергия адам ағзасындағы биохимиялық реакциялардың жүруіне және жылу мен механикалық энергия жоғалтуына кетеді. Зат алмасу кезінде ағза жоғалтқан энергиясының орнын толтырады. Энергия адам ағзасына өмір сүру үшін қажет. Зат алмасу бір – біріне қарама қарсы екі түрлі процеспен анықталады. Ассимиляция және диссимиляция, бұл процестер ағза мен қоршаған орта арасындағы қарым- қатынасты үздіксіз тоқтатпай жүргізіп тұрады.
Ассимиляция дегеніміз ағзаға керекті қоректік заттардың синтезделуі. Олар ағзаның өсуіне және жетілуіне қолданылады. Бұл заттар күнделікті тағамдармен түсіп отырады. Ассимиляция көзі тамақ болып табылады.
Диссимиляция дегеніміз заттардың ыдырауы, олардың оттегінің көмегімен тотығып, қышқылданып, ағзадан шығарылуы. Бұл екі процесс ағзада үздіксіз жүріп тұрады және бір – бірімен өте тығыз байланысты. Өмірдің кейбір кезеңдерінде бұл тепе – теңдік бұзылады. Өсіп, жетіліп келе жатқан балалар мен жасөспірімдер ағзасында ассимиляция процесі, диссимиляция процесіне қарағанда басым болады. Энергия – калория немесе джоульмен өлшенеді. Энергия көзі – тамақ болып табылады.
Энергетикалық баланс
Энергетикалық баланс деп адамның тамақтанудан пайда болған энергиясы мен жұмсалған энергиясының, яғни ағзадан шығарған энергиясының арасындағы қатынасты айтады. Егер адам ағзасына тәулігіне тамақтанудан пайда болған энергия, ағзадан шығарылған энергиядан кем болса, ол кезде теріс энергетикалық баланс болады. Бұл кезде адам азады. Егер адам ағзасында тәулігіне тамақтанудан пайда болған энергия, ағзадан шығарылған энергиядан көп болса, ол кезде оң энергетикалық баланс болады. Бұл кезде адам семіреді, денесінің салмағы көбейеді. Ол қан қысымының көбеюіне және атеросклероз ауруының пайда болуына әкеліп соғады. Сонымен теріс немесе оң энергетикалық баланс адамның денсаулығына теріс әсерін тигізіп, зат алмасу процесінің бұзылуына себеп болады және жүйелердің функционалды және морфологиялық өзгерістеріне әкеледі. Егер адам ағзасында тәулігіне тамақтанудан пайда болған энергия ағзадан шығарылған энергиямен тепе – тең болса, онда тура энергетикалық баланс болады. Бұл кезде адамның салмағы өзгермейді.
91. Денедегі негізгі және жалпы зат алмасу туралы түсінік.
Зат алмасу-метаболизм. Екі саты арқылы жүреді бөлінеді:
1) ассимиляция- күрделі заттардың жаңадан синтезделуі;
2) Диссимиляция- күрделі заттардың қарапайым молекулаларға ыдырауы.
Осы ассимиляция және диссимиляция сатыларынан өтіп шыққан тотығу өнімдерінің сыртқа шығарылуы- жалпы зат алмасу деп аталады.
Негізгі зат алмасу- стандартты жағдайда жұмсалған энергия.

Негізгі зат алмасу ол көптеген факторларға тәуелді адамның қоректенуіне, дене салмағына, дене температурасы, бойы, астың мөлшері мен құрмы, істелген жұмысқа және т.б.

Негізгі зат алмасуды анықтау үшін алдымен мына іс әрекеттер орындалады:
1) сыртқы орта температурасы 18-20 цельсий градус.
2) соңғы ас ішкен соң 14 сағат өтуі тиісті.
3) бір сағаттай адам қимылдамай жатуы тиіс.
Жұмсалған энергия негізінен адам салмағының әр бір килограмына өлшенеді.
Бала энергияны ересек адамдарға қарағанда көп жұмсайды, 20-40 жас кезінде зат алмасу қарқыны өзгеріссіз қалады.
Ерекше ескертетін жағдай ол эндокриндік аурулар кезінде. Гипертероиоз кезінде адамда зат алмасу қарқыны өте жоғары болады сол себептен адам жүдеу болып келеді.
Жұмсалған энергияны адамның дене аумағының әр шаршы километріне бөлсек, энергия шығыны барлық жағдайда бір келкі болады. Бұл заңдылық дене аумағының заңы деп аталады.
Организмде зат және энергия алмасу үздіксіз жүріп отырады. Нәтижесінде қоректік заттардың бойындағы потенци алдық энергия әр түрлі, түптеп келгенде жылу энергиясына айналады. Организмнің қалыпты жағдайдағы зат алмасуы мен энергияны жұмсау межесінің көрсеткіші қанағат қорын анықтайды.Заттар мен энергия алмасуында өзара байланысты екі үрдіс ажыратылады: анаболизм (ассимиляция) және катаболизм (диссимиляция). Зат алмасуының 4 кезеңі бар:
1. Қоректік заттардың ішек-қарындағы гидролизі – қоректік заттардың ферменттік ыдырауы.
2. Гидролиз өнімдерінің қанға және лимфаға сіңуі.
3. Қоректік заттар мен О2 жасушаларға тасымалдануы – заттар мен энергияның жасуша ішілік алмасуы.
4. Заттар алмасуының соңғы өнімдерінің сыртқа шығарылуы.
Негізгі алмасу.Тыныштық жағдайда да зат және энергия алмасу тоқтамайды, ішкі ағзалардың үзіліссіз қызмет етуін, і, еттер тонусын сақтап түру үшін белгілі мөлшерде энергия жүмсалады. Негізгі алмасу -бүл организмнің тыныштық жағдайында тіршілік етуін қамтамасыз ету үшін жүмсалатын энергияның ең тік мөлшері. Негізгі алмасу организмдегі зат алмасу процестерінің қарқынын көрсетеді. Бүл энергияның көп бөлігі жүрек, қан тамырлар жүйесі, бүйрек, бауыр, асқазан -ішек қызметін қамтамасыз ету үшін жүмсалады және басқа мүшелердің, і түрақтылығын үстап түру үшін. Тыныш жағдайда түрған адамның негізгі алмасуын белгілі стандартты жағдайларда, таңертеңгі уақытта, аш қарында, 2-Зтәулік бұрын белокты тағамдарды қабылдамаған жағдайларда анықталады. Негізгі алмасу көрсетілген жағдайларда организмнен бөлінген энергия мөлшерімен анықталады.ім кв дене аумағына немесе Ікг салмаққа 1 сағат ішінде. Тыныш жағдайдағы тканьдерде ететін тотығу процестері қарқынының көрсеткіші бола отырып, негізгі алмасу белгілі бір жағдайда организмнің жүйке жүйесінің және ішкі секреция бөлу бездерінің қызметтік жағдайына байланысты болады, ішкі мүшелердің қызметтік жағдайына байланыста болады. Негізгі алмасу деңгейі өзгеруі мүмкін:
1)жеткіліксіз немесе артық тамақтанғанда
2)ұзақ уақытқа жүмыстың ауырлауы немесе жеңілдеуі, әр адамда негізгі зат алмасу оның жасына, бойына, салмағына, жынысына байланысты болады. Ортта есеппен, ересек адамда негізгі алмасу деңгейі -1600-1700 ккал тәулігіне, ал әйелдерде 10-15% төмен болады, ерлерге қарағанда жас балаларда, өмір сүруінің алғашқы айларында жылу өндіру жоғары және ол 2 жасқа толғанда шыңына жетеді. Балаларда негізгі алмасудың жоғары деңгейі протоплазмалық массаның көп мөлшері болуымен, зат алмасудың жоғарғы белсенділігімен, үлпалардың қарқынды өсуімен түсіндіріледі. Қартайған шақта клеткалар белсенділігі төмендеуімен бірге бүлшық еттер белсенділігі төмендейді,бүл әрине зат алмасу деңгейіне әсер етеді. Әртүрлі жануарларда негізгі алмасу қарқыны 1 кг салмаққа шаққанда әртүрлі болады, сонымен бірге, егер жануар неғүрлым кіші болса, соғүрлым Ікг салмаққа негізгі алмасу жоғары болады. Ал 1м кв ауданға шаққанда бүл шама аздап қана өзгереді. М.Рубнер (1883)-дене беткейінің заңын шығарады. Бүл заң бойынша, зат алмасу қарқыны дене бетінің мөлшеріне пропорциональды. Дегенмен бүл заң өзінің салыстырмалы маңызына ие, сондықтан организмнен бөлінетін энергияны жобалап есептеуге көмектеседі. Адамдарда негізгі алмасудың тәулік бойында өзгеріп түрады, күндерде, жылдың әр мезгілінде өзгеріп түрады. Негізгі алмасудың маусымдық өзгерулері қозғалыс белсенділігінің өзгеруімен байланысты, организмнің гормональдық іс-әрекетінің тербелістерімен байланысты.
92. Энергия жұмсалуының бағалау әдістері. Тікелей биокалометрия. Жанама биокалометрия.
Организмдегі энергия шығындалуы туралы одан белгілі бір уақыт арасында шығарылатын жылу мөлшеріне қарай жеткілікті және дәл айтуға болады. SI - жүйесі бойынша жылу мен энергия мөлшерін өлшеу бірлігі - Джоуль (Дж) болып есептеледі. Бірақ медицинада бұл жүйеден тыс бірлік - калория (1 кал - 4,19 Дж) кеңінен қолданылады. Организмнен шығарылатын энергияның мөлшері екі түрлі әдіспен анықталады - тікелей және жанама калориметрия.
а) Тікелей калориметрия - организмнен шығарылатын жылуды тіркеуге негізделген арнайы камераларда - биокалориметрде жасалады. Адамға арналған алғашқы калориметрді В. В. Пашутин мен А. А. Лихачев (1883) құрастырып, өздерінің зерттеу жұмыстарында пайдаланған.
Биокалориметр сыртқы ортадан оқшауланған және жылу шығармайтын, ішінде түтіктер арқылы су айналатын тұйықталған камерадан тұрады. Камерада отырған адамнан (жануардан) бөлінетін жылу айналыстағы суды жылытады. Сондықтан организмнен шығарылатын жылу мөлшері су температурасының жоғарылау шамасын оның жылу сиымдылығына көбейту арқылы анықталады. Сонымен қатар камерадағы ауа құрамын талдау бойынша зерттелушінің организміндегі газдардың алмасуын анықтауға болады.
Тікелей калориметрия әдісімен жасалған тәжірибелер калориметрдегі энергия бөліну шамасы мен денедегі заттар алмасуынан түзілетін энергия шамасының тең екендігін көрсетеді және энергия шығынын зат алмасуды зерттеу арқылы дәл өлшеуге болатындығын дәлелдейді.
б) Жанама калориметрия - медициналық және физиологиялық зерттеулерде кеңінен таралған әдіс. Бұл белок, май, көмірсулар тотығуына жұмсалатын және организмдегі жылудың түзілу көрсеткіші болып саналатын оттегінің мөлшерін анықтауға негізделген. Оттегінің пайдалану шамасы мен түзілетін энергия арасындағы тәуелділік - оттегінің жылулық эквиваленті (ОЖЭ) деп аталады. ОЖЭ организмдегі тотығатын заттардың түрлеріне (бе-локтар, майлар, көмірсулар) байланысты ажыратылады да, сондықтан ол тыныстық коэффициентке (ТК) тәуелді болады. Ұзақ зерттеу жұмыстарында жанама калориметрия респираторлық камераларда жүргізіледі.
Қазіргі кезде камерасыз, ашық жанама калориметрия әдістері кеңінен таралған. Олардың көмегімен лабораториялық және клиникалық жағдайларда қысқа мерзімдік газ алмасуын анықтайды. Мұндай жағдайларда қолданылатын жүйелер үш түрлі болады.

Ашық жүйе әдісі бойынша зерттелуші адамның сыртқы орта ауасымен тыныс алып, тыныс шығару ауасы арнайы қапшыққа жиналады (Дуглас-Холдейн әдісі). Жартылай ашық жүйе әдісінде тыныс шығару ауасын алуға арналған аспап (респиратор) қолданылады,

Жабық жүйе әдісінде зерттелуші адамның әртүрлі спирограф аспабы бойынша тыныс алуы мен тыныс шығарылуы тіркеледі.
Организмде жұтылған оттегі мен шығарылған көмір қышқыл газының мөлшері толық және жартылай газды талдау әдістерімен анықталады.
Дені сау ересек адамның негізгі алмасу кезіндегі (таңертең, төсектен тұрмай, ашқарында, физикалық және психикалық тыныштықта, температуралық комфорт жағдайда18-22°С) ең төменгі энергиялық шығыны, бір тәулік ішінде, орташа шамамен 1700 ккал (7100 кДж) болады. Белсенді жұмыс атқарғанда энергия шығыны негізгі алмасудан 7-8 есе жоғарылайды. Организмдегі энергияның шығындалуын зерттеу жұмыстары еңбек физиологиясында, спорт медицинасында және клиникалық практикада қолданылады.
Жанама калориметрияға газдарды толық және жартылай талдау әдістері де жатады. Мұнда организмнен бөлінетін энергияның мөлшері, жұтылатын оттегінің көлемін зерттеу негізінде, яғни оның жылулық эквивалентінің тыныстық коэффициентке (ТК) тәуелділігін ескере отырып анықталады.

в) Газдарды толық талдау әдісі арнайы аспаптар көмегімен организмде жұтылған 02 мен шығарылған СО2 көлемдерін белгілі уақыт аралығында анықтауға негізделген. Бұл ТК-тің шамасын организмнен шығарылған СО2 -нің жұтылған О2 -не қатынасы бойынша есептейді. Сонан кейін арнаулы таблица бойынша, әрбір ТК-ке сәйкес ОЖЭ-тін тауып, белгіленген уақыт ішіндегі жұмсалатын энергияның мөлшері анықталады.

Жанама калориметрия тәсілімен негізгі алмасуды зеттеу үшін оксипирография әдісі қолданылады.

Жұмысқа қажетті заттар: оксипирограф, стерильді еріндіктер, спирт және мақта.

Оксипириограф белгілі бір мерзімде сіңірілген оттегінің мөлшерін анықтау құралы. Ол тұйық тыныс жүйеден, оттегі толған резеңке сильфонынан, құрғақ көмірқышқылды газ сіңіргіш пен клапанды қораптан тұрады.
Жұмыстың орындалуы:
Стерильді еріндікті зерттеуші адам аузына салып, мұрнын қысады, демін ішіне тартады да, кранды «аспап» деген қалыпқа қойып қояды. Сөйтіп өзін-өзі құрғақ, тұйық тыныс жұйесіне қосады. Мұның нәтижесінде таспаға қисық сызық арқылы оксипрограмма жазыла бастаиды. Ары қарай зат алмасу денгейі есептеліп шығарылады.
Оксипрограмманы талдау зат алмасу деңгейің өлшеп шығару.
Негізгі зат алмасуды есептеп шығару үшін зат алмасу барысында барометрлік ауа қысымы мен газ қоспасының температурасы анықталады да, протоколға жазылады. Спирограмманың айқын жазылған жері екі жағынан тік сызықтармен қоршалады. Екі тік сызық арасындағы спирограмманың бөлігі диагоналінан қарағанда тік бұрышты үшбұрыш құрады. Осындай үшбұрыш құру үшін екінші тік сызықтың бойынан спирограмма бөлігінің ең төменгі нүктесі белгіленеді де, бірінші тік сызыққа қарай перпендикуляр тартылады. Тік бұрышты үшбұрыштың кіші қажетінің (АО) биіктігі (Н)- мм есебінен өлшенеді де денеге сіңген оттегі мөлшері есептеп шығарылады. Үлкен катет (ВО) табылған оттегінің сіңуіне қанша уақыт кеткенің көрсетеді. Сонымен, уақытында ысырап болған оттегінің есептеп шығау қиын емес. Бір литр оттегі жұмсалса, сильфрнның қақпғы 25 мл оттегіне тең, 15 сек. Таспа 10 мм жылжиды.
Түзету коэффициентін пайдалана отырып жұмсалған оттегі мөлшері қалыпты жағдайға келтіреді (Т-0, Р-760 мм сынап бағанасы бойынша).
Адам әр түрлі тағамдар қоспасымен тамақтанса, тыныс коэффициенті 0,85 тен болады. Сонда 1 л оттегінің жылу эквиваленті 4,863 ккал-ға тең.
Мынадай пропорция құрылады:
1000 мл О2- 4,863 ккал
У мл О2- Х ккал 6 мұнда
Уо2- оттегінің табылған көлемі.
Х= 4,863 Уо2/1000 бұл минутына жұмсалған қуат.
Демек, тәулік ішінде негізгі зат алмасуы (жұмсалған қуат) = Х*1440 мин. Тең болады.
93. Энергия шығынын анықтау әдістері. Тікелей және жанама калориметрияның жалпы принциптері. Тыныс алу коэффициенті. Оттегінің калориялық эквиваленті.
Организмдегі энергия шығындалуы туралы одан белгілі бір уақыт арасында шығарылатын жылу мөлшеріне қарай жеткілікті және дәл айтуға болады. SI - жүйесі бойынша жылу мен энергия мөлшерін өлшеу бірлігі - Джоуль (Дж) болып есептеледі. Бірақ медицинада бұл жүйеден тыс бірлік - калория (1 кал - 4,19 Дж) кеңінен қолданылады. Организмнен шығарылатын энергияның мөлшері екі түрлі әдіспен анықталады - тікелей және жанама калориметрия.
а) Тікелей калориметрия - организмнен шығарылатын жылуды тіркеуге негізделген арнайы камераларда - биокалориметрде жасалады. Адамға арналған алғашқы калориметрді В. В. Пашутин мен А. А. Лихачев (1883) құрастырып, өздерінің зерттеу жұмыстарында пайдаланған.
Биокалориметр сыртқы ортадан оқшауланған және жылу шығармайтын, ішінде түтіктер арқылы су айналатын тұйықталған камерадан тұрады. Камерада отырған адамнан (жануардан) бөлінетін жылу айналыстағы суды жылытады. Сондықтан организмнен шығарылатын жылу мөлшері су температурасының жоғарылау шамасын оның жылу сиымдылығына көбейту арқылы анықталады. Сонымен қатар камерадағы ауа құрамын талдау бойынша зерттелушінің организміндегі газдардың алмасуын анықтауға болады.
Тікелей калориметрия әдісімен жасалған тәжірибелер калориметрдегі энергия бөліну шамасы мен денедегі заттар алмасуынан түзілетін энергия шамасының тең екендігін көрсетеді және энергия шығынын зат алмасуды зерттеу арқылы дәл өлшеуге болатындығын дәлелдейді.
б) Жанама калориметрия - медициналық және физиологиялық зерттеулерде кеңінен таралған әдіс. Бұл белок, май, көмірсулар тотығуына жұмсалатын және организмдегі жылудың түзілу көрсеткіші болып саналатын оттегінің мөлшерін анықтауға негізделген. Оттегінің пайдалану шамасы мен түзілетін энергия арасындағы тәуелділік - оттегінің жылулық эквиваленті (ОЖЭ) деп аталады. ОЖЭ организмдегі тотығатын заттардың түрлеріне (бе-локтар, майлар, көмірсулар) байланысты ажыратылады да, сондықтан ол тыныстық коэффициентке (ТК) тәуелді болады. Ұзақ зерттеу жұмыстарында жанама калориметрия респираторлық камераларда жүргізіледі.
Қазіргі кезде камерасыз, ашық жанама калориметрия әдістері кеңінен таралған. Олардың көмегімен лабораториялық және клиникалық жағдайларда қысқа мерзімдік газ алмасуын анықтайды. Мұндай жағдайларда қолданылатын жүйелер үш түрлі болады.

Жанама калориметрия тәсілімен негізгі алмасуды зеттеу үшін оксипирография әдісі қолданылады.

Жұмысқа қажетті заттар: оксипирограф, стерильді еріндіктер, спирт және мақта.

Денедегі метаболикалық процестердің қарқындылығы және энергияның тиісті өндірісі дененің жеке ерекшеліктеріне байланысты: жынысы, жасы, бойы және дене салмағы, тамақтану табиғаты, дене белсенділігі, қоршаған орта жағдайлары. Метаболизм мен энергия өндірісінің қарқындылығын анықтау нәтижелерін әртүрлі адамдар үшін салыстыру үшін тотығу процестерінің қарқындылығын арттыратын факторлардың денесіне әсерін болдырмайтын стандартты жағдайлар жасалады.

Метаболизм процестерінің қарқындылығы және стандартты жағдайларда анықталған энергияны тұтыну негізгі алмасу деп аталады.Негізгі зат алмасудың қарқындылығын өлшеу үшін төрт маңызды шарт белгіленеді:
1. Таңертең ояу күйде.
2. Психикалық, психоэмоционалды және физикалық тыныштық (жату жағдайы, бұлшық еттер барынша босаңсыған).
3. Аш қарынға, тамақтанғаннан кейін 12-16 сағаттан кейін.
Қоршаған ортаның жайлы температурасы (суық немесе жылу сезімі жоқ).
Біз осы шарттарды талқылаймыз:
1. Метаболикалық процестердің қарқындылығы күнделікті ауытқуларға байланысты - таңертең жоғарылайды, түнде, ұйқы кезінде - төмендейді. Ұйқы кезінде қаңқа бұлшықетінің тонусы да төмендейді.
2. Ақыл-ой жұмысы кезінде (математикалық есептерді шешу, тест жұмысын жазу) энергия шығыны тек 2-3% артады. Бірақ егер ақыл-ой жұмысы психоэмоционалды стресстен және қозғалыспен бірге жүрсе, метаболикалық процестердің қарқындылығы 11-19% немесе одан да көп артады
3. Азық-түлікті тұтыну және оны ас қорыту метаболикалық жылдамдықты жоғарылатады. Көбею бір сағаттан басталады, 3 сағаттан кейін максимумға жетеді және бірнеше сағатқа созылады. Тамақ ішуге байланысты метаболизмнің жоғарылауы «тағамның нақты динамикалық әрекеті» деп аталады. Ақуызды тағамдарды тұтынумен негізгі метаболизм 30% -ға артады, ал майлар мен көмірсулар жеген кезде адамдағы зат алмасу 15% -ға артады.
4. Егер қоршаған орта температурасы жайлылық температурасынан ауытқып кетсе, метаболизм жылдамдығы денені салқындаған кезде және азғантай температурада жоғарылайды.
Базальды метаболизм жылдамдығы жылу мөлшерімен көрінеді - дене салмағының килограмына немесе сағатына немесе күніне 1 м2 дене бетіне килокалорияда (ккал) немесе килоджоульде (кДж).
Дені сау заттардағы стандартты жағдайларды қатаң сақтаумен де анықталатын базальды зат алмасудың мөлшері әр түрлі болады. Өзгергіштік төрт факторға байланысты:
1. жас,
2. жыныс,
3. дене салмағы,
4. өсу.
Балаларда дене салмағының килограмы бойынша айырбастау бағамы ересектерге қарағанда едәуір жоғары және ең алдымен жасына байланысты. Дененің өсуі энергияны көп жұмсауды қажет етеді. 20-40 жаста метаболизм бұрынғы деңгейде қалады, қарттарда негізгі метаболизм төмендейді. Ерлерде дене салмағының 1 кг үшін есептелген негізгі метаболизм әйелдерге қарағанда шамамен 10% жоғары. Әр түрлі типтегі жылы қанды жануарларда және дене массасы әртүрлі адамдарда дене салмағының 1 кг үшін есептелген базальды зат алмасу қарқындылығы әр түрлі болады. Базальді метаболизмнің мөлшері дененің беткі қабатының мөлшеріне көбірек байланысты - бет ережесі. Осы ережеге сәйкес, жылу мөлшері дене бетінің 1 м2-ден қоршаған ортаға таралады. Адам денесінің беткі қабатын анықтау үшін дененің салмағы мен биіктігін білу қажет. Өсім процестеріне және адам қызметінің барлық түрлеріне қажетті барлық энергия шығындары жұмысшы өсім деп аталады. Денедегі энергияның негізгі тұтынушысы - бұлшықеттер. Бұлшықет жүктемесі кезіндегі энергия шығыны дәрежесі негізгі зат алмасу құнынан едәуір асады. Энергияның құны неғұрлым көп болса, бұлшықет жұмысы да соғұрлым қарқынды болады. Әр түрлі қарқындылықтағы энергия шығындарының дәрежесі физикалық белсенділік коэффициентімен (CFA) анықталады. CFA - бұл қызметтің барлық түрлері үшін жалпы энергия тұтынудың, тамақтың нақты динамикалық әсерінің базальды зат алмасу жылдамдығының шамасына қатынасы.
Денедегі зат алмасу мен энергияны реттеу жүйке және эндокриндік жүйелер арқылы басқарылады. Энергетикалық метаболизм деңгейі ми қыртысының әсерінен өзгереді (спортшыларда метаболизм жылдамдығының рефлекстің жоғарылауы шартты түрде басталады.) Және гипоталамус. Гипоталамустың көптеген ядролары мен орталықтары (терморегуляция, аштық пен қанықтылық, глюкоза деңгейін реттеу және т.б.) вегетативтік жүйке мен эндокриндік бездерді вегетативті буын ретінде қолданады. Көптеген гормондар (инсулин, жыныстық гормондар, глюкокортикоидтар және т.б.) метаболизм деңгейіне әсер етеді. Бірақ бәрінен бұрын олар адреналин (бүйрек үсті бездерінің ми затының гормоны) және қалқанша безінің гормондары - тироксин және триодотирониннің метаболизмінің қарқындылығын арттырады. Соңғысы гипертиреоз (гипертиреоз) кезіндегі негізгі метаболизмнің құнын 15-20% -ға арттыруы мүмкін. Гипофункциямен - негізгі метаболизм төмендейді. Қазіргі уақытта Қалқанша безінің гормондарының концентрациясын анықтау метаболикалық бұзылыстардың диагностикалық сынағы ретінде қолданылады.
95. Рационалды және адекватты тамақтану принциптері. Тағам әртүрлілігінің мәні. Тамақтану режимінің физиологиялық негізі.
Тамақтану- ол организмнің қалыпты жағдайда тіршілік етуіне, оның денсаулығын және еңбек ету қабілетін қамтамасыз ететін мңызды фактор.

Тамақтануды зерттейтін ғылым – нутрициология деп аталады. Тағам организмнің жұмсаған энергиясын қайтадан қадыптастыру үшін, өлген жасушалар мен тіндердің қайтадан қалпына келуі регенерация үшін, мүшелердің қалыпты жұмыс атқаруы үшін қажет. Организмге қажетті энергия сырттан түсіп отыруы шарт. Жас ерекшеліктеріне, атқаратын жұмысына, жынысына сай әр адамға тән белгілі мөлшерде белок май көмірсу витамин және су қажет. Тамақтану теориясын алғаш ұсынған Покровский кейін толықтырған МҒА Шарманоа қажет.

Организмде ферменттер жүйесімен түзілмейтін алмастыруға болмайтын амин қышқылдары мен қанықпаған май қышқылдары белгілі мөлшерде тұтынып отылуы қажет. Аминқышқылдары арнайы белок синтезі үшін, нейромедиаторлар синтезделетін бастапқы қоспа.
Организмге саны жағынан энерги мөлшері тым көп немесе тым аз тағамдар өте зиян. Көп каллориясы бар тағам семіздікке, тез қартаюға әкеледі. Күнделі тамақтанудың оптималды мөлшері анықталған. Ересек адамдар жеңіл жұмыс кезінде - 80-100, орташа ауыр - 110-120, ауыр жұмыс кезінде 130-160г белок тұтыну керек. Сонымен қатар балалар үшін де белоктың мөлшері көм болу қажет, себебі олардың организмі өсіп дамып жатыр. Май мөлшері 100гр (50-60% жануар майы) ал көмірсу 400-450гр құру керек.
Дені сау адам үшін белок:көмірсу:май қатынасы 1:1:4 құрау қажет.
Сонымен қоса тамақ құрамы организмге қажет витаминдерге бай болуы керек. Оның жетіспеуі авитаминозға әкеледі.
Тамақты уақытымен тұтынылуы да маңызды, адам үшін күніне 3-4 рет бөліп ішкен тағам пайдалы.
96. Метаболизм үшін қанның оңтайлы температурасын ұстап тұратын функционалды жүйе.

.Дені сау ересек адамның дене температурасы +36,5°С+36,9°С. Бір тәуліктің ішінде де дене температурасының сәл де болса ауытқуы байқалады. Мысалы, түнге қарағанда күндіз сәл жоғарылау болады. Бұл ағзадағы зат алмасудың өзгеруіне тікелей байланысты. Адам дене температурасының мұндай аз ғана ауытқуын сезе бермейді. Дене температурасының +43°С көтерілуі немесе +25°С төмендеуі қазаға ұшыратады. Ағзаның өз дене температурасын бірқалыпты сақтауға бағытталған физиологиялық үдерістерін жылуды реттеу дейді. Дене температурасының тұрақтылығы ағзада пайда болған жылумен, сыртқа бөлінетін жылудың мөлшеріне байланысты. Ағза жылуды тері арқылы шығарады. Адамның бір тәулікте бөлетін жалпы жылуы шамамен 13 500 Дж болса, оның 80%-ы тері арқылы сыртқа бөлінеді. Химиялық жолмен жылудың реттелуі зат алмасу кезінде ағзада түзелетін жылу мен бұлшықеттердің жұмысына байланысты. Бұл тағамның құрамындағы ағзалық заттардың ыдырауынан бөлінетін энергия арқылы реттеледі. Физикалық жолмен реттелуі ағзада пайда болған энергияның сыртқы ортаға жылу түрінде бөлінуі арқылы жүзеге асады. Оған теріден судың тер арқылы булануы мысал болады. Тері арқылы ағзадағы жылудың реттелуі тер бездерінің, қантамырлардың, тері шелмай қабатының қатысуымен жүреді. Қалыпты адам температурасының өзгеруі таңғы 3-4 уақыт аралығында төменгі 36.1 градусты , ал кешкі 6-9 аралығында максималды 37.2 көрсетеді. Таңғы уақытта температуранын төмен болуы адам қозғалыс жасамағаны, тамақтанбағаны , яғни зат алмасуға тікелей байланысты.

Тірі организм өмірлік функцияларды сақтау үшін белгілі бір энергияны үнемі жұмсайды. Энергия көзі - тотығу процестері. Тотығу кезінде субстраттардың потенциалдық энергиясы жылуды қосқанда, кинетикалық энергияның әр түріне айналады. Дененің ішкі ортасының температурасының тұрақтылығы - зат алмасудың қалыпты ағымы үшін қажет шарт. Вант-Хофф-Аррениус заңы бойынша химиялық процестердің қарқындылығы температураға байланысты: 0 ° С температурада метаболизм күрт тежеледі, 45 ° С-де максимум. Температураның 0 ° C-тан 45 ° C-қа көтерілуі әрбір 10 ° C үшін оттегінің сіңуін екі есеге немесе үш есеге арттырады. Терморегуляция қоршаған ортаның температурасына қарамастан адам ағзасының температурасын ұсақ ауытқулармен ұстап тұруға бағытталған. Бұл тірі ағзалардың жас вегетативті функциясының бірі, ол дамыған миы бар жануарларда ғана бар.
97. Терморецепторлар. Термореттелудің шеткері және орталық механизмдері.
Терморецепторлар- жылу реттелуінің бастапқы сезімдік жолдарына жауапты. Терморецептор теріде, көздің қасаң қабығында, шырышты қабықшаларда, гипоталамуста, таламуста және жұлында болады. Олар суық пен жылуды қабылдауына байланысты екі түрі бар. Бет пен мойын терісінде терморецепторлар көп шоғырланған. Жіктелуі бойынша:
1. арнамалы- тек температуралық өзгерістер әсерінен қозады.
2. бейарнамалы- механикалық тітіркендіргіштіктерге де жауап қайтарады.
Дене температурасын қалыпты сақтайтын реттеуші әсерлер күрделі рефлекстер әрекетің құрайды. Бұл рефлекстер теріде, қантамырларында, және жүйке жүйесінде орналасқан терморецепторлардың тітіркендіруге жауабын көрсетеді. Гипоталамуста осы жылу реттелу орталығы орналасқан. Ол екі бөлімнен тұрады: жылу өндіруші және жылу бөлуші. Дене температурасын реттеуге ішкі секрециялық бездерде қатысады, мысалы қалқанша без бен бүйрек үсті бездері. Бездердегі гормондардың түзілуін жүйке жүйесі бақылайды.
Терморегуляция (жылу реттелуі) дегеніміз – сырттағы температура өзгерсе де дененің ішкі, өз температурасын қалыпты тұрақты күйінде сақтауы.
Дене температурасының реттелуіне қарай
1.гомойотермді (жылықанды) 2.пойкилотермді (салқынқанды)

Бірінші топқа жататын жануарлардың температурасы тұрақты: олардың орталық жүйке жүйесі жақсы дамыған.

Екінші топтағы, яғни пойкилотермді жануарда дене температурасы құбылмалы сырттағы температураға тәуелді. Мысалы, қыс пен жазда олардың температурасы 10°-тен 40-50°-қа дейін өзгереді.
Жылу реттелуі
Физикалық және Химиялық
Физикалық реттелу жылу шығару деңгейін өзгерту арқылы, ал химиялық - зат алмасу қарқынын өзгерту арқылы іске асырылады. Жылу органикалық заттар тотыққан кезде пайда бола-ды. 1 г белок не көмірсу тотыққанда 4,1 ккал, 1 г май тотыққанда 9,3 ккал жылу пайда болады.
Орталық жүйке жүйесінде орналасқан терморецепторлардың маңызы зор. Олар гипоталамустың алдыңғы бөлімінде ми мен жұлында орналасқан, өздеріне ағып келген қандағы температура өзгерістерін тез сезеді.
98. Гомойотермия. Пойкилотермия. Гетеротермия.
Ағзаның зат алмасу процесі олардың дене температурасына тікелей байланысты. Көптеген түрлердің ішкі температурасы қоршаған ортаға байланысты өзгермелі келеді. Өз денеснің температурасын сыртқы орта температурасына тәуелді, оны реттей алмайтындарды пойкилотерімділер деп атайды. Оларға өсімдіктер, көптеген хордалылар, микроорганизмдер жатады. Төмен температура кезінде поикилотерімді жануарлар анабиоз деп аталатын ерекше күйге түседі, онда ферменттердің белсенділігі күрт төмендейді және метаболизм құбылыстарының қарқындылығы азаяды.
Тек құстар мен сұтқоректілердің температурасы тұрақты болады. Мұны гомойтерімділер дейді. Оларда зат алмасу құбылсы жоғары жылдамдықпен өзгереді. Олардың температурасы 36-38 ° C аралығында болады. Қалыпты физикалық және химиялық параметрлерді сақтау үшін тұрақты температура қажет, өйткені қанның тұтқырлығын, оның беткі кернеуін, коллоидты осмотикалық қысым және т.б. процестерді реттейді. Температураның әсер ететін жағдайлары:қозу процестеріне, бұлшықеттің жиырылу жылдамдығы мен қарқындылығына, жасушалар мен ұлпалардың секреция, сіңіру және қорғаныс реакцияларына.
Адамдардағы оңтайлы дене температурасы - 37 ° C; жоғарғы өлім температурасы 43,4 ° C жоғары температурада клеткааралық ақуыз денатурациясы және қайтымсыз өлім басталады; төменгі өлім температурасы 24 ° C. Барлық жануарлардың ішінде ең ыстыққа төзімділігі - тауық пен торғай - олардың өлімінің жоғарғы температурасы 47 ° C, ең төменгі «суыққа төзімді» мысықтар мен гвинея шошқалары, олардың өлімі төменгі температурасы 18 ° C.
Төтенше жағдайларда, қоршаған орта температурасының күрт өзгеруімен, гомеотермиялық жануарлар стресс реакциясымен (жылу немесе суық стресс) әрекет етеді. Осы реакцияларды қолдану арқылы мұндай жануарлар дене температурасының оңтайлы деңгейін сақтайды.
Гетеротермия - дененің температураны физиологиялық қалыпты жоғары деңгейде ұстап тұру немесе қоршаған ортаның температурасына дейін төмендету. Поикилотермиядан айырмашылығы, гетеротермиямен бірге жануар өз еркінен тыс шығып, метаболизмдік процестің деңгейін қалыпты өмір сүру үшін қажет жағдайға дейін көтереді. Бұл гомойтермиядан поиклиотермияға қоршаған ортаға байланысты өзгеруі болып табылады.Мұндай ауысу жануарлардың ұйқыға кететін жануарларда болады. Гетеротермия эволюция процесінде гомеотермиядан гөрі алынған қасиет болып табылады және дененің қолайсыз жағдайларға бейімделуі үшін маңызды (мысалы, тамақ, судың болмауы).
99. Адам температурасы және оның тәуліктік тербелісі. Терінің және ішкі ағзалардың әртүрлі бөлімдерінің температурасы. Дене температурасының заңдылығы.
Дене температурасының тұрақтылығы «еркін, тәуелсіз өмір» негізіне жататын маңызды артықшылығы (Клод Бернар). Адам мен жылы қанды жануарлар денесінің тұрақты температурасы,яғни ішкі ортаның тұрақтылығы (гомеостаздың) көрнекті көрсеткіштерінің бірі. Тіршілік жағдайында адам ауа райының құбылыстарына төзе алады. Бірақ сыртқы температура қаншама құбылмалы болса да адамның дене температурасы өзгермейді, ылғида – 36-37ºС шамасында сақталады.Дене температурасының мұндай тұрақтылығы, жылу өндіру және жылуды сыртқа шығару сияқты үдерістерге қатысатын бірқатар ағзалар мен жүйелер жүйесі қызметінің жүйкелік және гуморалдық реттелуіне байланысты. Сөйтіп, жылу реттелуі дегеніміз сырттағы температура өзгерсе де дененің ішкі, өз температурасын қалыпты тұрақты күйінде сақтауы. Жылу реттеу механизмдерінің даму дәрежесіне байланысты, барлықжанаурларды пойкилотермді, гетеротермді және гомойотермді деп 3 топқа бөледі. Пойкилотермді (салқын қанды) организмдер (грек. poikilos – өзгермелі) дене температурасын тұрақты қалыпта ұстай алмайды, өйткені олар жылуды аз өндіреді. Бұл жануарлардың дене температурасы құбылмалы, сыртқы ортаның температурасына тәуелді. Мысалы, қыс пен жаз аралығында олардың температурасы 10º-тан 40-50º-қа дейін өзгереді. Кейбір физиологтардың айтуы бойынша, табиғатта нағыз пойкилотермді жануарлар жоқ: кез келген пойкилотермді жануардың дене қызуы сырттағы температурадан 1-2 градус жоғары.
Гомойотермді организмдер,оған адамдар да жатады, дене температурасы салыстырмалы тұрақты, себебі олар жылуды көп мөлшерде өндіре алады, сыртқы ортаның температурасына тәуелсіз болады. Бұлардың жылуды реттеу механизмдері өте жақсы дамыған. Дене температурасының тұрақтылығы, қоршаған орта температурасына тәуелсіз болып, белгілі дәрежеде жоғары тіршілік деңгейін қамтамасыз етеді. Бірақ адам денесінің тек ішкі бөлімдерінің (ол «ядро» деп те аталады) температурасы тұрақты, 37ºС шамасында. Қоршаған ортаның комфортты жағдайында жалаңаш адам терісінің температурасы 33-34ºС, қолтық астында – 36-36,9ºС болады. Гетеротермді организмдер жылықанды және салқын қанды жануарлар арасында орын алады. Олардың дене температурасының тербелістері бірталай болады. Көбіне бұл қыста ұйықтайтын жануарларға тән қасиет (аю, бурундук).
Адам денесінің сырты мен ішкі бөлімдерінің температурасы әр түрлі болады. Дененің ішкі бөліміне ми мен ішкі ағзалар жатады, оны дене «ядросы» деп айтады, шамамен ол салмақтың 50% құрады. Оның температурасы салыстырмалы тұрақты болады. Клиникалық практикада дене температурасы дененің белгілі бір жерлерінде өлшенеді, бұл дененің «ядросы» температурасына сәйкес болады. Оған тік ішек, ауыз қуысы, қолтық асты бөлімдері қарайды. Адам денесіндегі әртүрлі ағзалар мен олардың жеке бөліктерінің температурасы зат алмасуының деңгейіне байланысты өзгереді. Бауырда 37,8-38ºС; тері сыртында 29,5-33,9ºС, тік шекте 37,2-37,5ºС, қолтықта 36,0-36,9ºС. Тәулік ішінде адамның дене температурасы 0,3 – 1,5 ºС арасында тербелісте болады, бірақ 1ºС –тан аспайды. Дене температурасының тұрақтылығы жылу өндірілу және жылу шығарылу үдерістерінің ара қатынасымен анықталады. Егер олар бір біріне сәйкес болмаса және дене температурасының өзгеруіне қауіп туса, арнайы реттеуші әрекеттік жүйе іске қосылады да, жылу реттейтін процестерді бейімделген өзгерістерге келтіреді.
Негізгі жылу реттелу орталығы –гипоталамуста болады. Афференті ақпарат тері, қан тамырлары, ішкі ағзалар және өзіндік жылу сезгіш нейрондар рецепторлрынан алады
100. Жылу өндірісі, метаболизм жылу көзі ретінде. Жылу өндірудегі жеке мүшелердің рөлі.
Адамдарда және жылы қанды жануарларда дененің «өзегі» температурасы салыстырмалы түрде тұрақты деңгейде сақталады. Бұған эндогендік терморегуляция процестері арқылы қол жеткізіледі, оның нәтижесі денеге бір уақытта шығарылатын жылу мөлшері (жылу өндірісі) мен организм бір уақытта қоршаған ортада бөлінетін жылу мөлшері (жылу беру) арасындағы тұрақты тепе-теңдік. Дене температурасын реттеудегі тағы бір маңызды процесс - бұл температуралық тепе-теңдікті сақтау үшін адамдар мен жануарлардың мінез-құлқының өзгеруіне байланысты мінез-құлық терморегуляциясы (мысалы, суық мезгілде жылы киім киген немесе жануарды «допқа» бүктейтін адам).
Жылу өндірісі.
Денедегі жалпы жылу өндірісі (жылу өндірісі) бастапқы және қайталама жылудан тұрады. Бастапқы жылу барлық органдар мен тіндерде үнемі жүретін метаболикалық реакциялар кезінде шығады. Екінші жылу жылу белгілі бір бұлшықет жұмысын жүргізетін адамға макроергиялық қосылыстардың энергиясы жұмсалғанда пайда болады. Денедегі жылу пайда болу деңгейі базальды метаболизмнің мөлшеріне, тамақ қабылдаудың «ерекше динамикалық әрекеті», бұлшықет белсенділігі және тіндердегі метаболизм жылдамдығына байланысты.
Метаболиттік процестер әртүрлі органдар мен тіндерде әртүрлі қарқындылықпен жүреді, сондықтан жеке органдар мен тіндердің денесінің жалпы жылу өндірісіне қосқан үлесі бірдей емес. Ең көп жылу мөлшері қаңқа бұлшықеттерінде тоникалық кернеу немесе жиырылу кезінде пайда болады. Бұл жағдайда бұлшықеттерде байқалатын жылу генерациясы ересек адамда жылу пайда болуының маңызды механизмі болып табылатын контрактілі термогенез деп аталады (жылу өндірісі).
Жаңа туылған нәрестелерде, сондай-ақ кішкентай сүтқоректілерде, басқа тіндердегі метаболикалық белсенділіктің жоғарылауына және, ең алдымен, қоңыр майға байланысты, жедел жылудың пайда болу механизмі бар. Бұл ұлпаның қоңыр түсі симпатикалық нейрондардың көптеген бөлігін береді, құрамында непинефрин медиаторы бар. Денеге суық әсер ету жағдайында симпатикалық жүйке ұштарынан босатылған норепинефрин әсерінен майлы қышқылдың қарқынды тотығуы жүреді. Қоңыр май цитоплазмасында майдың кішкене тамшыларын қоршайтын митохондрияның артық болуымен сипатталады. Қоңыр май тінінің митохондриясындағы май қышқылдарының тотығуы макроергтердің маңызды синтезінсіз және, демек, жылудың максималды қалыптасуымен жүзеге асырылады. Бұл механизм контрагентсіз термогенез деп аталады (контрактілі емес жылу өндірісі). Контрактілі емес термогенез механизмдері арқылы адамдарда жылу өндірудің деңгейі негізгі метаболизм деңгейімен салыстырғанда шамамен үш есе артуы мүмкін
101.Жылу берілуі. Дененің бетінен жылу беру әдістері. Тер бездерінің рөлі.
Денедегі жылу пайда болуымен бірге ол қоршаған ортаға шығады. Екі процесс - жылу шығару және жылу беру - дененің жылу берілуін құрайды. Жылу берудің көрсеткіштерінің бірі - дене температурасы, ол кез-келген сәтте екі факторға байланысты: жылудың пайда болуы, яғни организмдегі метаболикалық процестердің қарқындылығына және қоршаған ортаға жылу берілуіне байланысты.
Қызудың негізгі бөлігі ішкі ағзаларда түзіледі. Сондықтан организмнен кететін жылу ағындары теріге түсуі керек. Ішкі ағзалардан жылу беру жылу өткізгіштікке байланысты (жылудың 50% -дан азы осы жолмен беріледі) және конвекция, яғни жылу және масса алмасу арқылы жүзеге асырылады. Қан өзінің жоғары жылу сыйымдылығына байланысты жақсы жылу өткізгіш болып табылады.
Екінші жылу ағыны - бұл теріден қоршаған ортаға бағытталған ағын. Ол сыртқы ағын деп аталады. Жылу беру механизмдерін қарастырған кезде бұл ағын әдетте ескеріледі.
Қоршаған ортаға жылу беру 4 негізгі механизмнің көмегімен жүзеге асырылады:
1) булану;
2) жылу өткізгіштік;
3) жылу сәулесі;
4) конвекция.
Жылу берудегі әрбір механизмнің үлесі қоршаған ортаның күйімен және денеде жылу өндірудің жылдамдығымен анықталады. Жылу ыңғайлылығы жағдайында жылудың негізгі бөлігі жылу өткізгіштік, жылу сәулеленуі және конвекция арқылы беріледі, ал булану арқылы 19–20% құрайды. Жоғары қоршаған орта температурасында булануға байланысты жылудың 75-90% дейін жоғалады.
Жылу өткізгіштік - адам денесімен тікелей байланысатын жылуды ағзаға беру әдісі. Бұл дененің температурасы неғұрлым төмен болса, температура градиенті соғұрлым жоғары болады, осы механизмнің әсерінен жылу жоғалту жылдамдығы соғұрлым жоғары болады.
Жылу сәулеленуі - терінің киіммен жабылмаған жерлерінен жылудың берілуі. Ол ұзақ толқындық инфрақызыл сәуле арқылы жүреді, сондықтан жылу берудің бұл түрі радиациялық жылу беру деп те аталады. Жылу ыңғайлылығы жағдайында жылудың 60% -ы осы механизмнің арқасында жоғалады.
Конвекция. Теріге тиген ауа жылынып, көтеріледі, ауаның «суық» бөлігі орын алады және т.б., осылайша жылу мен масса алмасу әсерінен жылудың 15% дейін жылу жайлылығы жағдайында беріледі.
Тер бездері (lat.glandulae sudoriferae) - тер шығаратын сүт бездерінің сүт бездері. Сыртқы секреция бездеріне байланысты. Олардың қарапайым, тармақталмаған құбырлы формасы бар.
1833 жылы чех физиологы Е.Е.Пуркине ашқан .
Олар екі түрге бөлінеді :
Эккриндік тер бездері - секреция жасушалардың зақымдалуымен бірге жүрмейтін тер бездері;
Апокриндік тер бездері - секреция кезінде жасушалардың апикальды бөлімдері бөлінетін тер бездері.
Терморегуляцияға қатысу (олар булану кезінде денені салқындататын тер шығарады, бұл оны қызып кетуден сақтайды)
Тері температурасы, демек, жылу сәулеленуінің және жылу өткізгіштің қарқындылығы тамырларда қанның қайта бөлінуі нәтижесінде және қан айналымының өзгеруімен өзгеруі мүмкін.
Тер бездері. теріні шығаратын және шығаратын терінің бездері. Тер бездері терморегатқа қатысады және дененің белгілі бір иісін тудырады. Терідегі тердің булануы денеден жылуды кетіреді. Оның мөлшері қоршаған ортаның қарқынына және денеде жылу өндірудің қарқындылығына байланысты.
102. Жоғары нерв қызметі туралы түсінік. Мінездің туа біткен формалары (шартсыз рефлекстер мен инстинкттер), олардың ағзаның бейімделгіш қызметі үшін маңызы, жіктелуі.
Жоғары нерв қызметы- бұл жануарлар мен адамдардың орталық жүйке жүйесінің жоғарғы бөліктерінде болатын процестер. Бұл процестерге шартты және шартсыз рефлекстердің жиынтығы, сонымен қатар қоршаған және әлеуметтік жағдайлардың өзгеруі, ағзадағы өзгерістер кезіндегі жануарлардың (соның ішінде адамдарды) барабар әрекетін қамтамасыз ететін жоғары ақыл-ой функциялары кіреді. «Жоғары жүйке қызметі» терминін ғылымға бірінші рет И.П.Павлов енгізді, ол оны ақыл-ой әрекеті тұжырымдамасына балама деп санады. Павлов ақыл-ой әрекетінің барлық түрлерін, соның ішінде адамның ойлауы мен санасын, жоғары жүйке қызметінің элементтерін қарастырды.
Мінез-құлықтың әртүрлі формалары әдетте туа біткен және жеке даму процесінде алынған болып бөлінеді. Филогенез процесінде дененің жекелеген жүйелерінің функционалдық біртұтастығын қамтамасыз ететін және оның сыртқы ортамен әрекеттесуін қамтамасыз ететін механизмдер қалыптасты. Эволюцияның белгілі бір кезеңінде рефлекторлық белсенділік пайда болды - орталық жүйке жүйесі арқылы делдал болған қоршаған ортаға немесе ішкі әсерлерге жауаптар. Тұқым қуалайтын рефлекстер адаптивті мінез-құлық актілерінің негізінде жатыр, олар алдын-ала оқытусыз көрінеді. Олар түрге тән, яғни осы түрдің барлық өкілдерінде өзгеріссіз.
Шартсыз рефлекстер организмнің ішкі және сыртқы ынталандыруларға реакциясын көрсететін арнайы санатқа бөлінді, олар туа біткен нейрондық байланыстар негізінде жүзеге асырылады, яғни өмір сүру жағдайларына бейімделудің филогенетикалық тәжірибесін көрсетеді. Шартсыз рефлекстер салыстырмалы түрде тұрақты, белгілі бір рецептивті өрісті ынталандыруға жауап ретінде қалыптасқан және жеке тәжірибемен байланысты көптеген шартты рефлекстердің қалыптасуына негіз болады. Шартсыз рефлекстер - бұл туа біткен, генетикалық анықталған реакциялар. Шартсыз рефлекстердің ерекшелігі сол, олардың орындалуы ішкі детерминанттармен де, сыртқы ынталандыру бағдарламасымен де анықталады.
Инстинкттер - бұл туа біткен түрлерге тән мінез-құлық формасы, олардың қалыптасуы шартты рефлекстердің әсерінен және олармен өзара әрекеттесу кезінде постнатальды онтогенезде аяқталады. Инстинкттер - бұл тұтас мінез-құлық кешені, жүйелік морфофизиологиялық форма, оған ынталандырушы және күшейтетін компоненттер кіреді. Олар бірінші қажеттілік кезінде пайда болады, олардың әрқайсысы үшін «ерекше» ынталандыру пайда болады, осылайша кездейсоқ ауыспалы қоршаған орта жағдайларына қарамастан, ағзаның өмірлік маңызды функцияларын тұрақты түрде орындауды қамтамасыз етеді. Маңызды рөлді командалық нейрондар ойнайды - активтенуі тиісті мінез-құлықты қоздыратын жасушалар, бірақ олардың өздері мотор нейрондары емес.
инстинкт топтары:
1. Өмір - ағзаның жеке және түрлік сақталуын қамтамасыз етеді (тамақ, сусын, ұйқыны реттеу, қорғаныс және индикативті рефлекстер)
2. Рөлдік ойын (зоциоциальды) - тек өз түрлерінің басқа адамдарымен қарым-қатынас жасау арқылы жүзеге асады. Бұл рефлекстер жыныстық, ата-аналық, аумақтық мінез-құлық пен топтық иерархияның қалыптасуына негізделеді.
3. Өзін-өзі дамытудың инстинкттері - болашаққа бағдарланған жаңа ортаны дамытуға бағытталған. Бұл рефлекстер тобына барлау әрекеті, қарсылықтың шартсыз рефлексі (еркіндік), еліктеу және ойын жатады
103. Жоғары нерв қызметі туралы көзқарастардың даму тарихы. И.Н.Павловтың ЖДНҚ туралы ілімдерінің пайда болу негізі. И. М. Сеченовтың рефлекстік теориясы.
Жоғары жүйке қызметі туралы көзқарастардың даму тарихы Ғылымға дейінгі кезең Мидың жоғары функцияларын зерттеу тарихы ежелгі дәуірден басталатын ақыл-ой әрекетін зерттеумен тығыз байланысты. Психика ұғымы, атаудың өзі көрсеткендей (грек тілінен. Psychios - ақыл-ой), ежелгі ойшылдар мен философтар арасында пайда болды. Ғылыми кезең Мидың физиологиялық механизмдері туралы алғашқы ғылыми білім жүйке жүйесінің жекелеген бөліктерін жою әдісін дамыту және жүйелі қолданумен байланысты. Алайда 70-ші жылдарға дейін. XIX ғ., жазғандай И.П. Павлов, тіпті ми жарты шарларының физиологиясы болған жоқ.ХХ ғасырдың басындағы жүйке жүйесінің физиологиясының күйін сипаттайтын И.П. Павлов былай деп жазды: «Физиологтар қазіргі кезде жоғары жануарлардың мінез-құлқына қатысты ми жарты шарларына қатысты қандай фактілерді біледі? Жоғары жүйке қызметінің жалпы схемасы қайда? Бұл әрекеттің жалпы ережелері қайда? Ғылым Павловқа бас миының физиологиясын жан-жақты зерттеуді және жоғары жүйке қызметінің материалистік ілімін құруды жүктейді.
ЖДНҚ - организмнің қоршаған ортамен өзара әрекеттесу сипатын анықтайтын және дененің барлық функцияларында көрінетін жүйке жүйесінің туа біткен (генотип) және сатып алынған қасиеттерінің жиынтығы. И.Н.Павловтың ЖДНҚ түрлері туралы ілімдері жүйке жүйесінің реактивтілігі туралы ілім, әсіресе оның жоғарғы бөлімдері - ми қыртысы.
И.П.Павлов рецепторларды ынталандыру кезінде ми жарты шарларында жүйке процестерінің пайда болуы негізінде ұстап алу рефлекстерінің әдісін құрды. Тітіркену материалдық әлемнің сыртқы рецепторларға әсер етуінен пайда болады. Шартты рефлекстер әдісін қолдана отырып, біз қалыпты табиғи жағдайда малды сау жануарлар ағзасындағы жұмысын зерттейміз.
Павлов әдісі және оның жоғары жүйке қызметі саласындағы ғылыми еңбектері мидың сапалы іргелі ерекшеліктерін зерттеуге мүмкіндік береді.И.П.Павлов жүйке процестерінің қасиеттерін ЖДНҚ типтерін құрайтын ерекше комбинацияны құрайтын қасиеттерге бөлді. Оның пікірінше, жүйке процестерінің қасиеттері адамның темпераментінің негізін құрайды.
Холерик-мықты, байсалды. Адам қатты ашуланады және баяу тынышталады.
Флегматик-күшті, теңдестірілген, инертті. Қозу және тежелу процестері күшті, нашар қозғалғыштығы бар. Адам іс-әрекеттің бір түрінен екіншісіне ауыса алмайды.
Сангвиник- мықты, байсалды, ептілік. Жақсы ұтқырлықпен күшті тежеу және қозу процестері. Адам қоршаған орта жағдайларына оңай бейімделеді.
Меланхолик -әлсіз қозу мен тежеу әлсіз. Ағзаның қоршаған орта жағдайларына бейімделгіш реакциясы өте нашар.
Сеченов И.М. (1829-1905 жж.). Оның ең маңызды жұмысы - «Ми рефлекстері» (1863). Рефлекстің екі түрін атап өтті - туа біткен және алынған. Мидың материалдық процестері бастапқы, ал ақыл-ой процестері екінші ретті. Сана шындықтың көрінісі, психиканың дамуы жануарлардың эволюциясы процесінде мидың жақсаруымен байланысты. Саналы және бейсаналық өмірдің барлық әрекеттері олардың шығу тегінде рефлекстер болып табылады, бірақ психикалық құбылыстарды рефлекстермен анықтаған жоқ. Мінез-құлықтық реакциялар рефлекстік реакциялар сияқты орталық жүйке жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Ол эволюциялық принципті физиологияға енгізді, бірақ Сеченовтің көзқарастары тек теориялық сипатта болды. Сеченовтың рефлекторлық теориясын бірінші болып тұжырымдады. Оның негізгі ережелері:
1. Рефлекс - эволюциялық биологияға негізделген организм мен қоршаған ортаның өзара әрекеттесуінің ерекше әмбебап түрі. Сеченов рефлекстердің екі түрін бөліп көрсетті:
2. Нерв орталықтарының қызметі қозу және тежелу процестерінің үздіксіз динамикасы ретінде ұсынылған.
3. Ми орталықтары жұлынның рефлекстерін кешіктіреді немесе күшейтеді.
4. Сеченов «жүйке орталығының физиологиялық жағдайы» түсінігін енгізеді, ол биологиялық қажеттіліктерге тікелей байланысты. Орталықтың жағдайы - бұл қажеттіліктің нерв субстраты.
5. Адамдар мен жануарларды жаттықтыруға негіз болатын «рефлекстер қауымдастығы» түсінігі енгізілді.

104. Психикалық функцияларды зерттеу әдістері.

Психофизиология - субъективті психикалық құбылыстардың физиологиялық механизмдерін, жағдайлары мен жеке айырмашылықтарын зерттейтін ғылым.Бастапқыда, термин «физиологиялық психология» ұғымымен қатар нақты объективті физиологиялық әдістерге негізделген психиканы зерттеудің кең спектріне қатысты болды.Ми мен жүйке жүйесінің құрылымын олардың психикамен байланысы туралы білу көбінесе дамып отырады. Вундттың физиологиялық психологиясы.19 ғасырдың аяғында пайда болған психологиялық ғылымның бір саласы. Физиологиялық психология терминін алғаш рет астрономия, физиологиялық оптика, жүйке жүйесі мен сезім мүшелері физиологиясындағы зерттеу әдістері мен техникалық базасына сүйенген В.Вундт эксперименттік психологияны атады. Вундт физиологиялық процестердің «физиологиялық психологияның» психикалық құбылыстарымен байланысын дуализм тұрғысынан түсіндірді. Вундт физиологиялық психологияның өрісін тек қарапайым психикалық процестермен - сезімдермен, қарапайым сезімдермен және қозғалыс реакцияларымен шектеді. Т.Зиеген физиологиялық психологияны неғұрлым күрделі психикалық процестерге кеңінен таратты және Вундттың апперцепция доктринасын сынға алды, ол оны жаратылыстану түсіндірмесінен бас тарту деп түсіндірді.
Психофизиологияда физиологиялық процестерді тіркеудің негізгі әдістері электрофизиологиялық әдістер болып табылады. Жасушалардың, тіндердің және мүшелердің физиологиялық белсенділігінде электрлік компонент ерекше орын алады. Электрлік потенциал метаболизмнің барлық негізгі өмірлік процестермен бірге жүретін физика-химиялық әсерлерін көрсетеді, сондықтан кез-келген физиологиялық процестердің жүруінің өте сенімді, әмбебап және нақты көрсеткіштері болып табылады. Нерв жасушаларының немесе нейрондардың қызметін жүйке жүйесінің ажырамас морфологиялық және функционалдық бірліктері ретінде зерттеу. Әрине. Бұл психофизиологиядағы негізгі бағыт болып қала береді. Нейрон белсенділігінің көрсеткіштерінің бірі - әсер ету потенциалы - ұзақтығы бірнеше мс және амплитудасы бірнеше мВ дейінгі электрлік импульстар
Заманауи психофизиологияның жетістігі дәстүрлі әдістермен қатар - сенсорлық, моторлы, вегетативті реакцияларды жазу, мидың зақымдануы мен қозғауының әсерін талдау, электрофизиологиялық және магнетофизиологиялық әдістердің зерттеулерде кең қолданылуына, сонымен қатар эксперименттік мәліметтерді өңдеудің математикалық әдістеріне байланысты.
Психофизиологиялық зерттеудің негізгі әдістері:
басып шығару;
тыныс алуды тіркеу;
плетисмография;
электродермография, электрокулография, электромиография, электрокардиография, электроретинография, электроэнцефалография (EEG), магнетоэнцефалография (MEG);
EEG, MEG спектрлік талдау;
потенциалды оятады;
оқиғалармен байланысты әлеуеттер;
балама дипольдің локализациясын есептеу;
нейрондық белсенділікті жасушадан тыс және жасушаішілік тіркеу;
Рентгендік компьютерлік томография (КТ);
магнитті-резонанстық бейнелеу (MRI, құрылымдық MRI);
позитронды-эмиссиялық томография (ПЭТ);
функционалды магниттік-резонанстық бейнелеу (fMRI);
EEG, MEG, құрылымдық және функционалды MRI деректерін біріктіру;
субъективті реакциялар мен физиологиялық көрсеткіштерге сәйкес перцептивті, мнемоникалық және семантикалық көп өлшемді кеңістіктердің құрылысы;
миды компьютерлік картаға түсіру.

105. И.П. Павловтың бірінші және екінші сигналдық жүйесі туралы ілімі.

Павловтың айтуынша, дамудың жоғары деңгейінде тұрған жануарлардың жоғары жүйке белсенділігі, негізінен, адамдарда жануарлармен жиі кездесетін алғашқы сигнал беру жүйесінің әртүрлі және гетерогенді шартты рефлекстерінің жиынтығымен төмендейді. Сигналдық жүйелер - бұл сыртқы және ішкі ынталандыру нәтижесінде пайда болатын және дененің қоршаған ортаға жақсы бейімделуін қамтамасыз ететін жүйке процестері, уақытша қосылыстар мен реакциялар жүйесі.
Бірінші сигнал беру жүйесі сезім мен қабылдау түрінде шындықты тікелей көрсетуге негіз болып табылады. Сөйлеудің біртіндеп дамуына қарамастан, алғашқы сигналдық жүйенің шартты рефлекстері әлі де өмірдің алғашқы жылдарындағы балалардың жоғары жүйке белсенділігінің негізгі қорын құрайды және кейінгі жас кезеңдерінде адамның жоғары жүйке белсенділігінде белгілі бір орын алады. Павлов шартты-рефлекторлық іс-әрекеттің сезіну, сөйлеу, сөйлеу сигналдарын қоспағанда, қоршаған ортаны, оның ішінде әлеуметтік ортаны, адамның әсерін, бейнесін және әсерін білдіреді. Алайда, жұмыстың әлеуметтік формаларының дамуына байланысты адам «... екінші дәрежелі өте жоғары сигналдар пайда болды, дамыды және жетілдірілді, осы бастапқы сигналдардың сигналдары - айтылатын, естілетін және көрінетін сөздер түрінде».
Алғашқы сигнал беру жүйесі балаларда туа біткеннен кейін қалыптаса бастайды, содан кейін психиканың дамуына тікелей байланысты сөйлеу функциясының дамуы.
Екінші сигнал беру жүйесі - сөйлеу сигнал беру жүйесі. Бұл шындықтың сапалы жаңа, жоғары және жетілдірілген екінші сигнал беру жүйесі, сонымен қатар адамның жоғары жүйке қызметіне ғана тән, шартты рефлекстік механизмдерге негізделген, алғашқы сигнал беру жүйесімен тығыз байланыста және оның саналы өмірінде жетекші рөл атқарады, жалпылау мен ойлау үшін негіз береді. Жоғары жүйке қызметінің осы екі түрі арасындағы іргелі, сапалық айырмашылықты әрдайым баса айта отырып, Павлов бір уақытта олардың арасындағы шектеулі байланысты және бірінші сигналдық жүйенің жұмысында бекітілген негізгі заңдар екіншісін басқаруы керек екенін атап өтті.
Қоғамнан тыс жерде - басқа адамдармен байланыссыз - екінші сигнал беру жүйесі дамымайды. Жабайы аңдар алып кеткен балалар тірі болып, жануарлар ордасында өскен кездегі оқиғалар суреттелген. Олар сөйлеуді түсінбеді және сөйлей алмады.
Павлов «... бұл сөз екінші сигналдарды, әсіресе біздің алғашқы сигналдардың сигналы бола отырып, шындықтың сигналдық жүйесін құрады» деді. Адамдардың сигнал беру жүйелері де сапалы айырмашылықтары бар, тығыз өзара әрекеттестікте және бірлікте жұмыс істейді.
106. Жануарлар мен адамдардың жоғары жүйке қызметінің түрлері (И.П.Павлов), олардың жіктелуі, сипаттамасы, анықтау әдістері.
И.П.Павлов жануарлардың жоғары жүйке белсенділігін зерттей отырып, жануарларға «жүйке міндеттері» олардың жоғары жүйке белсенділіктеріндегі айырмашылықтардың көрінісімен бірге жүретінін анықтады. Кейбір жануарлардағы бұл айырмашылықтары ми қыртысының белсенділігінде айқын болды, басқаларында ол аз болды, ал кейбіреулерінде олардың пайда болуын мүлде байқамады.
Павлов И.П. жоғары жүйке қызметі бар жануарлардағы жеке көріністердің ерекшеліктерін олардың жүйке жүйесінің түрлерімен байланыстырды. Сонымен, И.П.Павловтың сипаттамасына сәйкес, жануарлардың бір түрі - «тым-тырыс», «ұсақ-түйек дыбыстарға тез жауап береді», «адамдармен араласуда интрузивті». Мұндай жануарлар қоздырғышты тез өзгертеді, бірақ біркелкілігімен жануарлар белсенді емес және летаргиялық болады. Иттердің тағы бір түрі тәжірибе шарттарымен баяу игеріледі, баяу қозғалады, бірақ эксперименттердің шарттары біркелкі болғаннан кейін, олар шартты рефлекстерді, әсіресе ингибиторларды, оңай дамыта алады.
Жануарлардың жоғары жүйке белсенділігінің жекелеген сипаттамалары шартты рефлекстердің қалыптасуы мен шоғырлануының әр түрлі жылдамдығында, ішкі тежелудің әр түрлі даму қарқынында көрінеді. Жоғары жүйке қызметінің типологиялық ерекшеліктері мидың қабығындағы қозу мен тежелудің жүйке процестерінің өзара әрекеттесуінен көрінеді. И.П.Павлов бойынша жоғары жүйке қызметінің түрлерінің жіктелуі қозу мен тежелудің жүйке процестерінің негізгі қасиеттеріндегі туа біткен жеке айырмашылықтарға негізделген. И.П.Павлов қозу мен тежелу процестерінің қасиеттерінің көптеген комбинацияларын зерттеу негізінде жануарларда жоғары жүйке қызметінің тек төрт түрін анықтады: 1) күшті, теңгерімсіз, қозу процесінің «басымдықсыз» түрінен басым; 2) күшті, теңдестірілген, жылжымалы (зертханалық) тип; 3) күшті, теңдестірілген (инертті) тип; 4) әлсіз түрі. И.П.Павлов жоғары жүйке белсенділігінің төрт түрі мен олардың мінез-құлық көрінісі, яғни Гиппократтың пікірі бойынша темперамент арасында параллель ойнады. Бұл жағдайда холерикалық, сангиндік, меланхоликалық және флегматикалық темперамент жануарларда жоғары жүйке қызметінің тиісті (жоғарыда көрсетілген) түрінің болуына байланысты болады.
Адамның жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері. Адамдарда жануарлармен салыстырғанда, ми қабығындағы аналитикалық және синтетикалық процестердің даму деңгейі оның жоғары жүйке қызметінің ерекшелігін анықтады. И.П.Павловтың пікірінше, адамдарда кортикальды белсенділік тетіктерінің эволюциялық «жоғарылауы» «шындықтың екінші сигналдық жүйесін құрады» деген сөз болды. И.П.Павлов бойынша адамның жоғары жүйке қызметінің ерекшелігі екі сигналдық жүйенің болуы болып табылады. Бірінші сигнал беру жүйесі - бұл қоршаған ортаны жедел ынталандыруды қабылдау үшін миды қолдау жүйесі. Екінші сигнал беру жүйесі, бұл ерекше адам, бұл сөз. Физиологиялық деңгейде екінші сигналдық жүйені мидың вербальды (вербальды) әрекетін қолдау жүйесі ретінде анықтауға болады. Екінші сигнал беру жүйесі абстрактілі ойлаудың негізі болып табылады, соның арқасында адам қоршаған ортаны онымен тікелей байланыссыз құрылымдауға мүмкіндік береді, бұл психикалық бейнелермен және объектілердің символдарымен жұмыс жасайды. Нәтижесінде адамдағы ми қыртысының аналитикалық және синтетикалық белсенділігі тікелей сезімдер мен көріністер арқылы, сонымен қатар сөзбен жұмыс жасау арқылы жүзеге асырылады. «Алғашқы сигналдардың сигналы болады» деген сөз талдау мен синтез процестерін сыртқы әлемді тікелей қабылдаудан алшақтатуға мүмкіндік береді
107. Организмнің туа біткен қызметі. Шартсыз рефлекстер, олардың жіктелуі.
Организмнің мінез құлығы ең әуелі өзінің тіршілігі мен түр ерекшеліктерін сақтауға бағытталады. Әралуан мінездің туа біткен және жүре пайда болған түрлері болады. И.М.Сеченовтың айтуынша, олар физиологиялық және психологиялық құбылыс. Туа біткен рефлекстер орталық жүйке жүйесі арқылы организм мінезін қоршаған ортаның жағдайларына сәйкес бейімделуін қамтамасыз етеді. Павлов оларды шартсыз рефлекстер дейді. Шартсыз рефлекстердің дайын құрылымы болады. Олар барабар түрткілерге жүйке жүйесінің төменгі деңгейінде лайықты жауап ретінде туады. Шартсыз рефлекстердің бірнеше түрлерін ажыратады. Павлов жануарлардың тағамдық , қорғаныш, бағдарлау, жыныстық т.б ревфлекстерін анықтады. Ол шартсыз рефлекстерді анатомиялык негіздеріне қарай қарапайым, күрделі және өте күрделі деп 3топқа бөлді.

жүктеу/скачать 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 59 60 61 62 63 64 65 66 ... 72