ЖоғаРЫ ҚЫЗМЕТ ҚЫЗМеТІнІҢ ФИзиологиЯСЫ

1. 
   Қан организмнің ішкі ортасы ретінде. Қанның құрамы: плазма және түзілген элементтер. Плазма мен түзілген элементтердің көлемдік қатынасы (гематокрит).
   

Қан плазмасының құрамы да күрделі: оның 90%-ға жуығы су, 7-8 % нәруыздар, 2 % түрлі органикалық және бейорганикалық заттар. Оның құрамында нәруыз 0,3-0,6%, май және липидтер 0,1%, 120 мг/% глюкоза қанты, 0,9% көмірсутегі, минерал заттар - натрий, калий, кальций, хлор түздары, амин қышқылдары мен полипептидтер 4-10 мг%, мочевина 10-25 мг%, түрлі ферменттер, гормондар, холестерин т. б. заттар болады.

2. 
   Ересек адамдағы қан мөлшері. Қан плазмасының құрамы мен қасиеттері. Қан сарысуы. Тұзды ерітінді.
   

Қан — ересек адам ағзасында шамамен бес литр қан болады. Қан — ағзадағы дәнекер ұлпасының бір түрі. Оның негізгі бөлігі жасуша аралық сұйық зат — плазмадан құралады. Плазмадан қан жасушалары — эритроциттер мен лейкоциттер және қан пластинкалары — тромбоциттер болады. Тромбоциттер сүйектің кемік майындағы жасушалардан түзіледі. Олардың жетілуі, қорға жиналып, бұзылуы басқа мүшелерде өтеді. Эритроциттер тасымалдау, лейкоцит фагацитоздау жəне тромбоцит қан ұшуға қатысады.

Қан плазмасында ерітілген ақуыздар, минералды тұздар және басқа заттар арнайы осмостық қысымын белгілейді, ол ұлпамен қан арасындағы судың алмасуында үлкен рөл атқарады. Ақуыздар плазмаға тұтқырлық (вякость) қасиетін береді де қан ұю процесінде де маңызды рөл атқарады. Қан плазмасының құрамында 90-92% су; 7-8% нәруыз; 0,12% глюкоза 0,7-0,8% май 0,9% тұз болады.

3. 
   Қан функциялары (тыныс алу, қорғаныс, трофикалық, реттеуші, тоқтата тұрған қан кету, гомеостазды сақтау, буфер, терморегуляция).
   

Қан келесі қызмет атқарады:

асқорыту – қан, ұлпалар мен мүшелерге қоректік заттарды, суды, минералды тұздарды және витаминдерді тасымалдайды;
бөліп шығару – қан бөліп шығару мүшелері арқылы ыдырау өнімдерін шығарады;
тыныс алу - өкпе мен ұлпалардың арасында газ алмасу процесін қамтамасыз етеді;
регуляторлық - әр түрлі мүшелердің гуморальдық реттелуін анықтайды, ағзада гормондар мен басқа заттарды жеткізеді, олар мүшелердің қызметіне әсер етеді (күшейтеді немесе бәсеңдетеді)
қорғаныш – қанның құрамында фагоцит қабілеті бар жасушалар болады және арнайы ақуыздар - антиденелер болады, олар улы ағзалардың көбеюіне кедергі жасайды да оларды бөліп шығарады.
терморегуляторлық – қан ағзаның тұрақты дене қызуын сақтайды

4. 
   Қанның физика-химиялық қасиеттері: түсі, тұтқырлығы, тығыздығы, осмотикалық кысымы, кан реакциясы. Қанның тұрақтылығын реттеудің физиологиялық механизмдері.
   

Қан қызыл түсті, оның құрамы өте күрделі. Қанның түсі, реңі эритроцит ішіндегі гемоглобинніқ әртүрлі газдармен, басқа да химиялық заттармен реакцияға түсіп, тиісті қосындылар құ-руына байланысты. Мәселен, артерия қаныньщ ашық қызыл түсі қанда оксигемоглобиннің (гемоглобинмен оттегі қосындысы ННвСЬ), вена канының күңгірт түсі карбогемоглобиннің (гемо-глобин мен көмір қышқылды газдың қосындысы — ННвССҺ) кө-<>ірек болуына байланысты.

Адамға иіс тигенде гемоглобин иісті газбен қосылып карбоксигемоглобин (ННвСО) түзіледі де, қан-, ньщ түсі қызыл күрең (таңкурай түсті) тартады. Қүкіртсутек (№3) асерінен сульфгемоглобин түзілсе қан қарайып кетеді. Ге-моглобиннің оттегі мен хұрақты қосындысы метгемоглобин қо-•сындысынан қан қоңыр түске боялады. Қанның иісі оның құра-мындағы тез буланатын май кышқылдарына байланысты, дәмі тұзды, м. с. 1,050 — 1,060, плазманьщ м. с.-нан (1.025—1.035) жо-ғары, бірақ эритроциттікінен (1.090) төмен.

Қанның келесі физикалық касиеті оның тұтқырлыры. Ол қан түйіршіктері мен плазмадағы, әсіресе ірі молекулалы заттардың деңгейіне байланысты. Қан тұтқырлығы қанның қойылуына не сұйылуына қарай әрдайым өзгеріп отырады. Демек, қанның бұл қасиеті қан түйіршіктерінің, плазма белоктарының әсіресе глобулиндердің мөлшеріне байланысты. Қанның тұтқырлығы әдетте судың тұтқырлығынан 4 — 5 есе артық. Плазманың тұтқырлығы 1>7 — 2,2.

Қанның өте маңызды қасиеттерінің бірі-осмостьқ қысымы. Қою және сұйық ерітіндіні қатар қойып, олардың арасына мембрана салса, еріткіш сұйық ерітіндіден қою ерітіндіге өте бастайды. Жартылай өткізгіш мембрана арқылы ерітіндіні өткізе-тін күш осмостық қысьш деп аталады. Ол жарғақтың екі жағындағы ерітінділерде еріген электролиттер мен молекулалар санына, олардың арасындагы айырмашылыкка байланысты.

11. Гемостаз туралы түсінік. Қан ұюының мәні мен маңызы. Қанның ұю жүйесі. Қан кетуді тоқтату процесі.

Гемостаз - ол бір жағынан қан ағымында қанның сұйық күйде ұстап тұру, ал екінші жағынан қан тамыры зақымданғанда қан кетуді тоқтатуға және қан жоғалтуды азайтуға жауап беретін ағзаның маңызды қызметі. Осы қызметке жауап беруге қатысатын мүшелер мен тіндер гемостаз жүйесін құрайды. Гемостаз жүйесі әртүрлі экзогендік және эндогендік әсерлерге белсенді түрде жауап береді. Гемостаз жүйесінің аурулары кезіндегі гемостаздық қызметтің бұзылыстары туа не жүре пайда болады.
Тромбоциттердің басты қызметі — қанның ұюына қатысуы. Қан тамырлары жарақаттанғанда әдетте жараның бетін т р о м б деп аталатын қойылған қап түйіршігі тез жабады. Біраздан соң ол тығыздалып, жараны бекітеді. Егер қанның мұндай қасиеті болмаса, кішкентай жарадан тоқтаусыз қан ағып, адам әлсіреп, тіпті өліп гс кетер еді. Қанның ұюы күрделі ферментативті құбылыс оны шамамен 3 кезеңге бөлуге болады: 1 — қанда және ұлпада тромбопластиннің пайда болуы; 2 тромбопластиннің тромбинге айналуы; 3 – тромбиннің әсерінен плазмадағы фибриноген белогының ерімейтін ф и б р и н жіпшелеріне айналып, жараның бетінде тор құруы. Осы торға эритроциттер мен лейкоциттер тұрып қалады да, т р о м б пайда болады. Тромб сығылып, сарысудан арылады. Жараның беті қабыршақтанып қатым, жараланған тамыр бүтінделеді. Кейіннен қатқан қан қабыршағы түсіп қалады. Қанның ұюына эритроциттердің құрамындағы және қан плазмасындағы бірнеше ферменттер мен кальций иондары, бауырда түзілетін К витамині қатысады

12. Қан плиталары (тромбоциттер), олардың саны, құрылымы және қызметтері. Тромбоциттер құрамындағы белсенді заттар (пластиналық факторлар), олардың маңызы.

Тромбоциттердің басты қызметі — қанның ұюына қатысуы. Қан тамырлары жарақаттанғанда әдетте жараның бетін т р о м б деп аталатын қойылған қап түйіршігі тез жабады. Біраздан соң ол тығыздалып, жараны бекітеді. Егер қанның мұндай қасиеті болмаса, кішкентай жарадан тоқтаусыз қан ағып, адам әлсіреп, тіпті өліп гс кетер еді. Қанның ұюы күрделі ферментативті құбылыс оны шамамен 3 кезеңге бөлуге болады: 1 — қанда және ұлпада тромбопластиннің пайда болуы; 2 тромбопластиннің тромбинге айналуы; 3 – тромбиннің әсерінен плазмадағы фибриноген белогының ерімейтін ф и б р и н жіпшелеріне айналып, жараның бетінде тор құруы. Осы торға эритроциттер мен лейкоциттер тұрып қалады да, т р о м б пайда болады. Тромб сығылып, сарысудан арылады. Жараның беті қабыршақтанып қатым, жараланған тамыр бүтінделеді. Кейіннен қатқан қан қабыршағы түсіп қалады. Қанның ұюына эритроциттердің құрамындағы және қан плазмасындағы бірнеше ферменттер мен кальций иондары, бауырда түзілетін К витамині қатысады

Жаңа туған сәбидің қанының ұюы өмірінің алғашқы күндері, әсіресе 2-ші күні, баяу болады, ал 3-ші күннен бастап 7-ші күнге дейін жылдамданып, ересек адамдардың қанының ұю уақытына жақындайды. Дегенмен қанның ұю уақытында баланың жеке басының қасиеттеріне байланысты аздаған айырмашылық болады. 5,5-6 жаста қанның ұюы 1-2 минөттен кейін басталып, 3-4 минөтте анқталады. Сонымен қатар, алғашқы күндері мөлшері аз громбопластин 3 аптада ересектердегідей болады, ал қанының плазмасындағы фибриногені анасының қанындағы мөлшерден біршама аз болады. 1 жастан 12-14 жасқа дейін қанның ұюы на қатысатын факторлар шамамен дұрыс қалыпта болады, бірақ өзгермелі келеді. Қанның ұю қасиетіне ықпалы бар эндокриндік жүйе мен жас оспірімдердің организміндегі функциялық басқа өзгерістер аяқталған соң, қанның ұюы 50-60 жасқа дейін тұрақталады. Организмдегі қан қорлары. Көкбауыр денедегі қанның қоры. Тыныштық кезінде көкбауыр қанға толып, аумағы үлкейеді. Бұлшық еттер жұмыс істей бастағанда қан кокбауырдан жұмыс істеп жатқан бұлшық еттерге тасымалданады. Эритроциттердің ыдырауы бірнеше мүшелерде болады, соның ішінде көкбауыр да бар. Мұны мен бірге, көкбауырда лейкоциттердің бұзылуын тежейтін факторлар да бар, дегенмен, мұнда да біраз лейкоциттер ыдырайды.

13. Қанның коагуляция механизмі: плазмалық фактордың Х және ішкі активтендіру жүйелері, тромбин мен фибриннің пайда болуының жалпы қорытынды жолы. Қан тромбоциттерінің маңызы.
14. Коагуляцияға қарсы жүйе, оның компоненттері және маңызы. Тікелей және жанама әрекеттің антикоагулянттары. Фибринолитикалық қан жүйесі және оның маңызы.
15. Қанды топтарға бөлудің негізгі қағидасы. Агглютиногендер мен агглютининдер. АБ жүйесі (0). Резус факторы және оның қан құю мен акушериядағы маңызы.
16. Агглютинация реакциясы туралы түсінік, оның ерекшеліктері. Қан топтарын анықтау әдістері. Оны құю үшін қан топтарының маңызы.
17. Лимфа, оның құрамы мен қасиеттері. Лимфаның білімі мен қозғалысы.

Лимфа (латынша «lympha» - таза су, ылғал) - адамның лимфа тамырлары мен лимфа түйіндерінде болатын сұйық дәнекер ұлпа немесе сарғылт түсті мөлдір сұйықтық. Лимфа - ағзаның ішкі ортасы, ұлпа сұйықтығынан түзіледі. Тұз құрамы жағынан қан сарысуына ұқсас. Лимфаның химиялық құрамы: 95% су, 1-2% нәруыз; 0,1% глюкоза; 0,9% минералды тұздар. Адам денесінде бір тәулікте шамамен 2-4 л лимфа түзіледі. Қан сарысуына қарағанда нәруыздары 3-4 есе аздау, тұтқырлығы да төмендеу. Лимфаның құрамында фибриноген нәруызы болады. Сондықтан оның баяу болса да ұйығыштық қасиеті бар. Лимфа қан сияқты үздіксіз қозғалыста болады. Лимфада болатын лейкоциттерді - лимфоциттер деп атайды. Лимфоцит - лейкоциттің бауырда түзілетін түйіршіксіз түрі. Адамның барлық лейкоциттерінің 18-30%-ын құрайды. Лимфоциттер - ұсақ, диаметрі 8-10 мкм. Лимфа сыртқы және ішкі әсерлерге өте сезімтал. Рентген сәулесінің әсерінен лимфоциттер тез жойылады. Егер ағзаға қалқанша бездің гормонын жіберсе, лимфоциттердің саны көбейеді.