Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| ж
әрпінің орнына й әрпін (Он сегізде яшы бар, ялғыз туған басы бар. – «Қисса Қамбар». - Қазан, 1888); сөз ортасындағы с -тың орнына ш әрпін (яшы, яқшы) жазу; түбір мен қосымшаның арасындағы үндестік сияқты қазақ тіліне тән заңдылықты сақтамау (мысалы, Алқисса, күнлерде бір күн Байбөрі малларын аралап жүріп, «менің ұлым болса, осы малның қызығын көрер еді, мына жорғаларны мінер еді» деп... жылап айтқан сөздері («Қисса Алпамыш». - Қазан, 1901), араб, парсы тілдерінен енген сөздерді сол тілдердегі орфограммасына жуықтап жазу тенденциясы (һеш, һәр, һәм, ғақыл, ғарыз, ғайыплау т.б.) XIX ғасырда, тіпті XX ғасырдың басында араб әрпімен шыққан көптеген кітаптың, газеттердің орфографиясына тән, ортақ құбылыс болып келді. Бұл үлгінің өзі бір шығармада бастан-аяқ қатаң сақталып та отырылмады. Тіпті осы тұстағы кейбір кітаптарда орфо- графияның бұл «заңы» некен-саяқ жерде ғана кездеседі. Жоғарыдағы жазбаларда қазақ сөздерінің бұлайша бұзылып жазылуы сол тұстағы қазақ тілінің фонетика-морфологиялық ерекшелігіне әсте байланысты емес. Мұның негізгі себебі, біздіңше, мынада сияқты: сол тұста қазақ сөздерін белгілі бір дәрежеде бұзып жазудың өзі жазылып отырған материалдар- дың тілін әдеби түрде, яғни «кітаби тіл» дегенге бір табан жақындата түсетін амалдың бірі болып есептелсе керек. Соның салдарынан Яратқан, бізләрні, сізләрні, яхшы деген сияқты шағатайша-татарша орфография өткен ғасырда араб әрпімен шыққан кітаптарда біршама дағдыға (тәртіпке) айналған тәрізді. Ал орыс әрпімен берілген үлгілерде (Радлов, Терентьев, 58 Бұлардың кейбіреулерінде «кітаби тіл» деп аталатын элементтері мүлде жоқ деп айтуға болмайды. В.В.Радловтың айтуы бойьынша, Ильминский бастырған «.Ер Тарғын» жырында кітаби тілдің ізі байқалады (Р.В.Р а д л о в Образцы народной литературы... - Ч. III. - СПб., 1870. - С. XX-ХХІ). 416 Алтынсарин, Алектров, Васильевтердің материалдарында) бұл тәртіп мүлде жоқ. Бұл үлгілерді кітапқа түсірушілер қазақ тілінің өзіне тән грамматикалық құбылыстарын мүмкіндігін- ше бұзбай, халық тіліндегі қалпында беру мақсатын қойған. Сондықтан олар жоғарыдағы сияқты жазудың кітаби тілдегі үлгісінен көріне көзге бас тартқан. Өткен ғасырда қазақ тілінде шыққан жазу нұсқаларының келесі бір тобын көпшілікке арналып әртүрлі азаматтық тақы- рыпқа жазылған кішігірім кітапшалар құрайды. Ондай кітап- шалардың шығуы XIX ғасырдың соңғы он жылы мен XX ға- сырдың бас кезінде етек алды. Бұлардың бірқатары, мысалы, жұқпалы аурулар туралы кітапшалар орыс тілінен аударылды. Алдыңғы аталған нұсқалардай, қазақ тілінде жазылғандықтан, бұл кітапшалар да қазақ грамматикасының қалыптасу тарихын зерттеуде құнды материалдар болып табылады. Әрине, бұл кітапшалардың «қазақшалығы» Алтынсарин новеллаларының Абай қара сөздерінің қазақшалығымен тең түсе алмайды. Де- генмен ішінде бірен-сарандап басқа түркі тілдері элементтері бар екендігіне қарамастан, олар – қалың көпшілікке түсінікті болу мақсаты ескеріліп, сол көпшіліктің өз тілінде (қазақ тілінде) жазылған (немесе жазуға талпынған) нұсқалар. Өткен ғасырдағы қазақтың жазу нұсқаларын іздестіргенде, олардың ішінде, Абай сияқты, Ыбырайдың шығармалары елеулі орын алып, бір төбе болып тұрады. «Өзінің поэзиялық және прозалық шығармалары арқылы қазақ әдеби тілінің негізін салуға үлкен үлес қосқан» 59 ЬІбырай Алтынсариннің прозасы қазақ әдеби тіліндегі грамматикалық тұлғалардың даму процесін зерттеуде аса құнды материалдар береді. Сөйтіп, қорыта келгенде, Абай шығармаларының грамма- тикалық ерекшеліктерін зерттеуде қоса қабат талдап отырылу- ға тиісті материалдардың басты-бастылары – біздіңше, осы- лар. Бұларды (ескі жазбаларды) біз өткен ғасырдағы қазақша жазу нұсқалары ретінде ғана көрсетіп отырмыз. Әрине, олар – қай жағынан алғанда да, біртектес материалдар емес. Бұлардың қазақ әдеби тілінің қалыптасып, әрі қарай даму процесінде ала- тын орны мен маңызы да әрқилы. 59 Қазақ ССР тарихы. - Алматы, 1957. - 1- том. - 482-бет. 417 Абайға дейінгі «таза» (кітаби тілден басқа) қазақ әдеби тілі ауыз әдебиеті түрінде болды. Ауыз әдебиеті жалпыхалықтық тілдің барша сөздік байлығын, фонетикалық және грамма- тикалық нормаларын, көркемдеу тәсілдерін өзіне жинап, сақтап келді. Жоғарыда әңгіме етіп өткен, қазақтық ауыз әдебиетіне жата- тын эпостық жырлар, ертегі-аңыздар, мақал-мәтелдер, әртүрлі тұрмыс-салт жырлары ғасырлар бойы келе жатқан қазақ әдеби тілінің үлгілері болып табылады. XIX ғасырда (жалпы Октябрь революциясына дейін) қазақта екі түрлі жазба әдебиет болғаны мәлім. Демек, екі түрлі жазба әдеби тіл болды. Оның бірі – діни және басқа тақырыптарға жазылған көптеген қисса-дастандардың («Сал- сал», «Ғабдулмәлік», «Зарқұм», «Мұңлық-Зарлық» т.т.), ресми- эпистолярлық доқументтердің (хан-сұлтандардың, билердің т.т. араларындағы хат-хабарлар) және басқа да азаматтық не- месе діни тақырыпқа жазылған кішігірім кітапшалардың тілі. Бұлар – негізінен, түркі тілдері мен араб, парсы тілдерінің қос- пасында жазылған үлгілер. Түркі тілдері дегеннің ішінде сол шығарма жазылған негізгі тілдерден (айталық, қазақ тілінен) басқа шағатай (ортаазиялық әдеби түркі тілі), татар тілінің элементтері болды. Татар тілінің ықпалы әсіресе орфография- да айқын көрінеді. Бұл тіл XIX ғасырдың өзінде-ақ «кітаби тіл» деген атақ алды. XIX ғасырдағы жазба әдеби тілдің екінші саласына Абай мен Ыбырай шығармаларының тілі жатады. Бұлар қазақтың ауыз әдебиеті тілінің норма-тәсілдерін өз бойына сіңірген жаңа («кітаби» тілден өзгеше) жазба әдеби тілдің үлгілерін құрайды. Біз бұл мақалада Абай шығармаларының тілі мен XIX ғасырдағы қазақша жазу нұсқалары тілінің грамматикасын тал- дап, сипаттауды мақсат етпедік. Мақаланың мақсаты – Абай шығармаларының тілінде грамматика саласынан зерттеу объектісі ететін мәселелердің басты-бастыларын айқындап өтуді және осыларға зерттеушілердің назарын аудару, соны- мен қатар Абай тілінің грамматикасын талдағанда тағы қандай материалдарға тоқталуға тура келер еді деген пікірімізді білдірдік. Қазақ тiлi мен әдебиетi. -1959. - № 2. - 48-55-б. |