Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| өлең
– әскер ( Әскерім – өлеңім мен сөздерім ), ән – өлшеуіш, ашу – келіншек, ынсап – кәрі адам, өлең – күміс, қағазы – жолдасы, қаламы – сырласы, сөз сөйлеу – ер қосу ( Ер қосқанға ұқсайды сөз сөйлемек ) тәрізді мысалдар ақынның об- раздар дүниесіне тың үлгілер енгізіп тұр. Абайдың шығармашылық контексінен орын алған құбы- лыстың және бірі – мағынасында жағымсыз реңк бар сөздерді, әсіресе етістіктерді экспрессоид етіп жиі қолдануы көзге түссе, бұл амалды Шәкәрім де жалғастырады. Мысалы, ұстазы бо- лыс пен пысықтардың, керім-кербездердің, бойы былғаң, сөзі жылмаңдардың, білімсіз надандардың портретін беру- де далпылдап, жалпылдап, барқылдап, тарқылдап сияқты сөздерді қолданса, шәкірті де қалжыңшыл, қылжақбастарды суреттеген өлеңінде ыржақта, жыртақта, бұлтылда, жыл - пылда, арсылда, жырқылда, тырқылда сөздерін бір жерде шоғырлап келтіріп, олардың жағымсыз экспрессиясынан өткір образдар жасаған. «Сәнқойлар» деген өлеңінде де аталған қоғам топтарының шедірейіп, шекиіп, қасын керіп, бұлықсып, қылықсып деп суреттелуі тегін емес. Мұндағы жағымсыз боя- улы етістіктер қылжақбастар мен сәнқойларды экспрессиялы сөздермен «сілейтіп салған». Образдың эстетикалық өрісін кеңейтуде Абай тосын эпи- теттерді қолдануды жүйелі тәсілге айналдырса, Шәкәрім 205 мұны да іліп әкетеді. Жоғарыда аталған ноқтасыз ой, боя - улы дін, улы жүрек, долы тіл дегендері сияқты, жүрек, тіл, көңіл, ой сөздерінің эпитеттерін сан кұбылтып отырады. Мы- салы, толқынды көңіл, өлген көңіл, жаралы жүрек, от жүрек, аптыққан жүрек, жарық жүрек, таза жүрек, ақ жүрек, жылы жүрек т. т. Жоғарыда айттық, Абай шығармашылығының негізгі объектісі – адам, оның ішкі жан дүниесі. Сондықтан ол жүрек, көңіл, ой деген сөздерді адамның символы етіп алып, оларға «жан бітіріп», көп өлеңдерін соларға қарата айтады. Шәкәрімде де бұл атаулар – автордың жан сарайының көрсеткіштері. Сондықтан бұлар қаратпа сөз болып келеді. Мысалы: Шошы - ма, ойым, шошыма ... Қажыма, ойым қажыма ... Шарлайсың, ойым, шарлайсың, Алыстан мені барлайсың... Қой, жүрегім, қайғырма ... Абайға дейінгі қазақ ақын-жырауларының бөгде тілдік сөздерді образ үшін жұмсаулары кемде-кем болатын. Ал Абай перизат, айдаһар, дүлдүл сияқты шығыс сөздерін, единица, нөл сияқты орыс сөздерін өздерін тура мағынасында емес, ау- ыспалы мағынада алып, образ жасағанын білеміз: перизат – Татьяна Ларинаны сипаттайтын образ, айдаһар –Кавказдағы Терек өзені толқынының образы, единица – басшының, нөл – сол басшының соңынан еріп, айтқанын істейтін қалың көп- шіліктің, тіпті дәлірек танысақ, бастаушысыз әлеуметтік іс- әрекеттерге бара алмайтын тобырдың образы. Абайдың бұл қолтаңбалық ерекшелігіне Шәкәрім мықтап ден қойған. Шәкәрім тілінде Абайға қарағанда орыс сөздерінің қолданылуы әлдеқайда молырық орын алған. Олардың бірқатары өздерінің тура атауыштық мағыналарында жұмсалса, енді бірсыпырасы образ үшін алынған. Мысалы, пароход, пе - реводчик, аэроплан, телефон, граммафон, радио, электр, маг жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|