Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| йоқарық —
жогарыға, йерік — орынға, т.б.) -қ /-г аффиксі сақталған, ал -а/-е жалпы бағытты білдіруі м ү м кін . Б үған қ о сы м ш а дәлел чуваш тілінде барыс қосы мш асы -а түрінде сақталған. К ейін фузия қүбы лы сы ны ң нәтижесінде қалы птасқан -қ а /-к е абстракцияланып, қолданылу сферасы кеңейген. Қазіргі қазақ тіліндегі барыс сегттік қосымшаларын шолъш қарағаңда, бір ерекшелік назар аудармай қоймайды. Барыс сегттік жалғауының қолданылу үлгісінде мен, сен, ол, бул, сол, анау есімдіктерінің түлғалануы мен тәуелдеулі есімдердің түлғалануы мына тәрізді болады: маган, саган, оган, буган, оан, анаган және баласьгаа, үлкеніне, анасына, т.б. Сөйтіп бүл жерде барыс септіктің екі түрлі ерекше түлғасы көрінеді: -ган және -на, -ган қосымшасын тарихи түрғыдан қарастыру екі түрлі жайды ескеруді қажет етеді: біріншіден, басқа септік жалгауларында жіктеу есімдіктері (I—II ж.) өздерінің әдеттегі дыбыстық қүрамын сақтайды: менің, сенің, мені, сені, т.б. Ал барыс септігінде түбірдің жіңішке дауыстысы жуан дауыстыға айналып кетеді: ма-ган, са-ган. -ган қосымш асының тарихи қүрамын анықтауда мына фактілер ескерілуі керек: коне түркі тілінде, қазіргі кейбір түркі тілінде де (қүмық тілінде) барыс септіктің -гар форманты бар. Н. К. Дмитриев шағатай әдеби тіліне тән деп қарайтын -гар о баста дербес сөзден қалыптасқан деп есептейді. Соңғы пікірді ескерсек, қазақ тіліндегі -ган коне түркілік -гар қосымшасына ешбір қатысты болмауы әбден мүмкін. С ондай-ақ Ф. Г. Исхаковтың: “Возможно, по-нашему, три варианта объяснений: 1) -ган<ар, 2) оган “ему” — онга: н и г путем метатезы поменялись местами: 3) оган “ему — ога — оғар”3 деп 1 Кононов А. //. Грамматика современного турецкого. М. - Л., 1956, стр. 225. 2 Серебренников Б. А. О взаимосвязи языковых явлений и их исторических изменений. “Вопросы языкознания”, 1964, №3.0 некоторых проблемах исторической морфологии тюркских языков. “Структура и история тюркских языков”. 3 Исхаков Ф. Г. Местоимения, ИСГТЯ, II, 1956. 192 түсіндіруі де фактілермен дәлелденбейді. Өйткені р>н ауысуын түркі тілдері тарихы білмейді. Көне түркілік -гару түлғасынан қалыптасқан дейтін пікірді Г. Рамстедт те аңғартады,1 -ган түлғасын -га -н қүрама элементтерге бөлуге дәлел мол. Ж оғарыда айтылғандай, жіктеу есімдіктерінің жуан дауыстылы варианттары болуын мүмкін деп қарасақ, -ган қосымшасының алдыңғы бөлігін (-га) жуан айтылуын түсінуге болады. О ны ң үстіне, коне түркі тілінде де, қазіргі бірсыпыра түркі тілдерінде де мага, сага тәріздес түлғалану бар. Солай деп есептесек, -ган қосымш асының соңғы элементін, В. Банг, Э. В. Севортянның ізімен, басқа бір жалғау деп қарауға болар еді.2 Тәуедцеулі сөздерге жалғанатын барыс септіктің -ына қосымшасын В. Котвич “он представляет собой сочетание притяжательного суффикса 3 лица с формантом дательного падежа: -ы -н -а ” — деп түсіндіреді.3 В. Котвич пікірін түркілік материалдар негізінде гана түсіндіру мүмкін емес. Өйткені тәуелдіктің III жагы түркі тілдерінде тек қана жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|