Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| Ол ат
тегірінде буқтурды (МК) “Ол аттың посін томендетті”. Осындай қолданыс Алтын Орда ескерткіштерінде де бар. Сонымен, коне түркі тіліндегі жатыс септік көп мағыналы. Жатыс септік жалғауының басқа септікпен (шығыс, барыс) синонимдігі қазақ тілінде стильдік оң алған.1 Шыгыс септік. Ш ығыс септік түлғасы қазіргі түркі тілдерінде үш түрлі вариантта кездеседі: бірсыпыра тілдерде тек д дыбысынан ғана басталса, кейбірінде тек қан а қатаң -т дыбысынан басталады. Ал қазақ тілі мен тағы да кейбір тілдерде дауыссыздар ығайында үш түрлі. (т //д //н ) вариантта айтылады. Түркі тілдерінің оте ескі кезеңінде шығыс м әнін беретін арнаулы қосымш а болды ма дейтін мэселеде бірсыпыра зерттеушілер шығыс қызметін Күл Тегін мен Т оны қүқ ескерткіштері тілінде жатыс жалғауы атқарғанын, шығыс септіктің арнаулы түлғасы оте сирек үш ырайты нын айтысады. Д е г е н м е н , м ы н а с о й л е м д е р қ ү р а м ы н д а ғ ы б ір -е к і м ы сал ға тоқталайық: Өңден қагангару су йорыдым (Т). “ Он жақтан хандыққа қарай әскер ат т анды ”. И арақлы г қант ан келіп йаңа елтді? “Ж арақтылар қайдан келіп тозгындатты ? ” О сы ндағы оңден (оңынан) сөзі шығыс түлғалы екені, мекендік (іс-әрекеттің шығар козі) мәнде қолданылғаны айқы н. Сол сияқты, осыған үқсас жеке фактілер “ ГК ” -де кездеседі: Тоган куш теңріден қоды (ГК). “Туйгын қус аспаннан қулдилады”. Үйғыр жазбаларында да осы жалғаудың қолданылғаны бар: Іл — Теміртін бір курі кунчіт алтым (юр. Л) - “ Іл-Темірден бір өлшем куніиіт алдым”. МҚ-да: Сенден качар сундылач, менде тынар қаргылач (III). “Сенен қашар сандугаш, менде тынар (тыным алат) қарлыгаиі ”. ЯТ. Бурунгы кечкен Саин хан чагыдын. “Бурынгы әлген Сайын хан шагынан ”. 1 Да түлғасының негізі жайлы пікірлер: Кононов А. Н. Грамматика современного турецкого... М.-Л., 1956, стр. 96. А. М. Щербак шыгыс жалгауы түркі тілдерінің ксйінгі доуірінде қалыптасты дейтін пікірді қостамайды. Коне түркі тіліндс шығыс моніндс қолданылған -да соцғы дыбыстың түсіп қалуыныц нотижесі. Шыгыс жалгауы коне доуірлерде-дл; қалыптасқан дсп ссептейді. К характеристике системы тюркских падежей в плане содержания. “Советская тюркология”, 1972, № 4. 196 Шығыс септік қосымшаларын ескерткіштер бойынша салыстырып қарағанда мына жай байқалады: көне түркі жазбаларында қы саң дауысты варианттар да (-тын, -тін), аш ы қ дауысты варианттар да (-тан, -тен, -ден) кездеседі. Қашғари сөздігінде де солай. Өйткені Қашқари сөздігінде сол кезгі түркі тайпалары тілдерінің барлығының материалы берілген. Ал “ Мухаббат намада” тек қана қы саң дауысты варианттар кездессе, КК-те көбіне аш ы қ дауысты варианттар ғана бар. Ортағасырлық Алтын Орда ескерткіш терінде бір ізді жүйе сақталмайды.1 Кейбірінде көне үйғырлық қысаң дауысты варианттар қолданы лса, кейбірінде (“ Г үлстан ” ) тек қ ан а аш ы қ дауысты варианттар бар. А. М. Щ ербак X - XII ғасырларда аш ы қ дауысты варианттардың үйғыр-оғыз диалектілері тілінде, қысаң дауыстылы варианттардың қарлүқ тілінде жиі қолданы лғанды ғы н айтады.2 Сонымен катар, коне, жаңа үйғыр тілінде, шағатай тілінде, бірсыпыра қазіргі түркі тілдерінде шығыс септік жалғауы еріндік (о, о, у, у) дауыстылармен де айтылады, жіктеу есімдіктерінің ілік түлғасының үстіне де жалғана берген (меніңдің, сеніңдің, т. б.). Ш ығыс жалғауының этим ологиялы қ негізін зерттеушілердің қайсысы да оның алғашқы болігі (да-н) жатые жалғауы деп қарайды. Соңғы элементтің тегі жайлы әртүрлі пікірлер бар. Рясяненнің ойынш а, шығыс септік түлғасы жатыс жөне қ ү р алд ы қ септік түлғаларының қосындысы.3 Рамстедт коне жазбалар тіліндегі бірен- саран создерге шығыс жалғауының қабаттасып келуін (оғуз-дантан, т. б.) негізге алып, мынадай жорамал айтады: іс-әрекеттің шығар пунктін айқынырақ айту үшін жатыс жалғауының үстіне жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|