Рисунок 5 - Уровень привязанности европейцев к своему городу, региону, стране и Европе

Несмотря на то, что процент людей, гордящихся своей принадлежностью к Европе, постепенно увеличивается, процент тех, кто гордится своей нацией, не снижается, а также имеет тенденцию к увеличению. Анализ этих данных свидетельствует о том, что степень идентификации граждан с национальным государством как с предметом гордости будет и далее оставаться довольно высоким, однако меры по продвижению мероприятий, которые будут формировать чувство гордости Европой, могут значительно повлиять на стабильную идентификацию граждан с ЕС.

Суммируя все вышеизложенное, можно с уверенностью сказать, что граждане Европейского Союза уверены в том, что общеевропейские ценности существуют, причем именно эти ценности, по их мнению, составляют один из элементов европейской идентичности. Тем не менее, данные опросов общественного мнения свидетельствуют о том, что сами европейцы остаются более приверженными своей нации и национальной идентичности, нежели общей Европе. При этом следует отметить, постепенное увеличение уровня европейской идентификации на фоне стабильно высокого уровня национальной идентичности, причем уровень идентификации только с Европой снижается. Такие показатели подтверждают идеи тех теоретиков, которые считают, что сконструировать европейскую идентичность и заменить ею национальную невозможно, но при этом вполне возможно сочетать эти идентичности, не противопоставляя их друг другу. Именно такой вариант, видимо, будет благоприятно воспринят самими европейцами, которые демонстрируют постепенное увеличение привязанности к Европе и чувства гордости от принадлежности к европейской цивилизации.

Проблема европейской идентичности имеет импликации не только на процесс интеграции в целом, но и развитие общей внешней политики Европейского Союза. Во-первых, идентификация граждан Союза с наднациональным уровнем не только повлияет на демократизацию интеграционного блока, но и придаст всем направлениям политики, в том числе и внешней политике, легитимность. Во-вторых, формирование европейской идентичности у политических элит Европейского Союза изменяет их поведение, элиты действуют не только в национальных, но и в общеевропейских интересах. Этот процесс описывается C. Хиллом и У.Уоллесом (C.Hill and W.Wallace) следующим образом: «С точки зрения дипломата министерства иностранных дел государства-члена Европейского Союза стили работы и коммуникации трансформировались. Сеть телекса COREU, рабочие группы Европейского политического сотрудничества, совместные декларации, совместные отчеты, обмен сотрудниками между министерствами иностранных дел, общие посольства – все это изменило модель проведения внешней политики от старой, основанной на суверенитете национального государства, на новую модель коллективных усилий» [18, р. 138]. Причем сами дипломаты вполне положительно относятся к такому положению, признавая, что новые реалии создают не только расширенные возможности, но и накладывают на них определенные ограничения, так как их действия продиктованы не только интересами своего государства, но и влияют на внешнеполитический имидж Европейского Союза.

Вопрос об общеевропейской идентичности является одной из узловых проблем в политической интеграции Европейского Союза и тесно связан с возможностью переориентации ожидания и лояльности граждан в пользу нового политического центра. Этой проблематикой занимаются множество исследователей, причем их подходы существенно разнятся: некоторые говорят о конфликте между национальной и европейской идентичностью, другие считают, что их вполне можно совмещать. В обширном объеме академической литературы превалирует последний подход, согласно которому национальная и европейская идентичность могут мирно сосуществовать; это положение подтверждается результатами анализа, проведенного в этом разделе. Идентификация рядовых граждан со своей собственной страной, а также их привязанность к родным местам выше, чем идентификация с «аморфной» Европой, тем не менее они продолжают считать себя и представителями своей нации, и европейцами одновременно, и при этом значительная часть европейцев полагает, что у них есть общие ценности.
Литература

1. 
   Хабермас Ю. Расколотый Запад /пер. с нем./. – М: Издательство «Весь мир», 2008. – 192 с
   
2. 
   Ибрашев Ж.У. Европейский Союз во внешней политике Казахстана. – Алматы: ПД «Домино», 2001. – 368 с.
   
3. 
   Petithomme M. Is There a European Identity? National Attitudes and Social Identification toward the European Union. // Journal of Identity and Migration Studies. – 2008. – Vol. 2 – Р. 15-36
   
4. 
   Cram L. Identity and European Integration: Diversity as a Source of Integration.// Nations and Nationalism. – 2009. – № 15(1) – Р. 109-128
   
5. 
   Guibernau M. Towards a European Identity? // The European Union and World Politics: Consensus and Division (edited by Gamble A., Lane D.). – New York: «Palgrave Macmillan», 2009. – 299 р. – Р. 274-290
   
6. 
   Kastoryano R. An Identity for Europe: The Relevance of Multiculturalism in EU Construction. – New York: «Palgrave Macmillan», 2009. – 255 р.
   
7. 
   Евробарометр 66. – 2006 (сентябрь-октябрь)
   
8. 
   Евробарометр 71. – 2009 (июнь-июль)
   
9. 
   Евробарометр 62. – 2004 (октябрь-ноябрь)
   
10. 
    Евробарометр 54. – 2000 (ноябрь-декабрь)
    
11. 
    Евробарометр 58. – 2002 (октябрь-ноябрь)
    
12. 
    Евробарометр 60. – 2003 (октябрь-ноябрь)
    
13. 
    Евробарометр 62. – 2004 (октябрь-ноябрь)
    
14. 
    Евробарометр 63. – 2005 (май-июнь)
    
15. 
    Евробарометр 65. – 2006 (март-май)
    
16. 
    Евробарометр 56. – 2001 (октябрь-ноябрь)
    
17. 
    Евробарометр 57. – 2002 (март-май)
    
18. 
    Wong R. The Europeanization of Foreign Policy. // International Relations and the European Union (edited by Hill C., Smith M.). – New York: «Oxford University Press», 2005. – 469 р. – Р. 134-153
    

«Ортақ еуропалық бірегейлікті қалыптастыру ЕО саяси интеграциясының мәселесі ретінде» атты мақала ортақ еуропалық бірегейлікті қалыптастыру, осы құрылымның элементтерін зерттеуге және ортақ еуропалық бірегейліктің Еуропалық Одақтың жұмыс істеуіне және дамуына ықпалын анықтауға арналған.

The article entitled “Formation of common European identity as an issue of EU’s political integration” is aimed at exploration of processes of formation of common European identity, its elements and influence on functioning and developing of the European Union.

т.ғ.к., доцент, аймақтану кафедрасы

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ,

Ермекова А.,

аймақтану кафедрасының

4-курс студенті
Қазақстан Республикасының ядролық саясаты
Түйін

Мақалада Қазақстан Республикасының ядролық қарудан бас тартуы мен осы салада жасаған маңызды іс-шаралары баяндалған. Сонымен қатар, Орталық Азия аймағындағы Ядролық қарудан азат аймақтың құрылуы мен оның мақсаттары сипатталған.

Қазақстанның қарусыздану мен жаппай қырып-жою қаруын таратпау саласындағы саясаты халықаралық қауіпсіздікті нығайту, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты дамыту, ғаламдық мәселелер мен қақтығыстарды реттеудегі халықаралық ұйымдардың рөлін арттыру жолын ұстанатын сыртқы саяси бағытымен айқындалады.

Қазақстан Республикасы еліміздің таратпау тәртібін ңығайтуға батыл екендігін көрсететін бірнеше нақты қадамдар жасады.

Қазақстанның болашақ таратпау саясатының негізін қалаған алғашқы қадам – 1991 жылы КСРО өмір сүріп жатқан кезеңнің өзінде-ақ Семей ядролық сынақ полигонының жабылуы болды.

1991 жылы Беларусь, Қазақстан, Ресей, Украина басшылары Стратегиялық ядролық күштерге байланысты Алматы декларациясында бұрынғы КСРО-ның ядролық арсеналының қызметіне ортақ бақылау орнатудың, ядролық қауіпсіздіктің қажетті деңгейін ұстап тұруда қандай да бір іркілістерге жол бермеудің тетігін айқындады және стратегиялық шабуыл қаруын қысқарту саласындағы КСРО-ның халықаралық міндеттемелерін ұстанатындығын растады.

1992 жылғы 23 мамырда Лиссабонда осы елдермен АҚШ өкілдері аталған төрт мемлекеттің аумағында орналасқан стратегиялық ядролық күштерге қолданылатын Стратегиялық шабуыл қаруын қысқарту мен шектеу туралы шарттың ережелерін іске асыруға олардың жауапкершілік аясын нақтылайтын бес жақты Хаттамаға қол қойды. Сонымен қатар, Лиссабон Хаттамасында Беларусь, Украина және Қазақстанның ядролық қаруға ие емес елдер ретінде Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылу міндеттемелері тиянақталды. Лиссабон Хатта­ма­сына қол қойып, ядролық қа­рудан өз еркімен бас тартатынын бүкіл әлемге паш етті.

1994 жылғы 5 желтоқсанда ЕҚЫҰ-ның Будапешт саммитінде ядролық қарусыз мемлекеттер ретінде Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа (ЯҚТШ) қосылуына байланысты жоғарыда айтылған мемлекеттерге Қауіпсіздік кепілдігін беру туралы Меморандумға Ресей, АҚШ және Ұлыбритания қол қойды.

Бұл құжатқа қол қойылу Қазақстанның өз аумағынан ядролық қаруды шығару бойынша өз міндеттемелерін толығымен және бұлжытпай орындағанын халықаралық қоғамдастықтың танығанын білдірді. Кейіннен осы сияқты кепілдіктер Қазақстанға Қытай және Франция тарапынан берілді.

Ядролық арсеналды шығару бойынша өз міндеттемелерін орындай отырып, Қазақстан өз жеріндегі ядролық қарудың инфрақұрылымын жою проблемасымен және бұрынғы әскери өндірістерді азаматтық мақсаттарға көшірумен айналысты. Осы мақсатта Атом энергиясы жөніндегі  халықаралық агенттігінің (МАГАТЭ) аясында ядролық материалдарды бақылау мен есепке алудың, АЭС-ті пайдаланудың, ядролық материалдар мен қондырғылардың физикалық қорғалуының мемлекеттік жүйесін ұйымдастыру бойынша Қазақстанға техникалық көмек көрсетудің үйлестіру жоспары жасалды. Оған Ұлыбритания, АҚШ, Швеция және Жапония қатысты.

Ядролық қарудан бас тарту Қазақстан басшысының саяси жа­ғынан аса маңызды, дұрыс қада­мы болды. Егер ядролық қарудан айырылмаймыз деген саясат ұс­тал­са, шет елдермен, соның ішінде Ресей Федерациясымен арада­ғы қатынастың қандай болары белгісіз еді.

1992 жылы Қазақстанда Қауіпті Бірлесіп Қысқарту бағдарламасы іске асырыла басталды. «Нанна-Лугар бағдарламасы» деп аталатын бұл бағдарлама шеңберінде 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан аумағында қалған ядролық, химиялық және биологиялық қарудың нысандары мен инфрақұрылымдарын жою және залалсыздандыру жөніндегі жобалар кешені, стратегиялық шабуыл қаруының демонтажы, экспорттық бақылау жүйесін құру, қорғаныс өнеркәсібін конверсиялау жүзеге асырылды.

1993 жылғы 13 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғары Кеңесі ЯҚТШ-ны бекітті [45].

Қазақстанның ЯҚТШ-ға қосылуы еліміздің сыртқы саяси бағытын іске асыруының маңызды кезеңіне айналды. Қазақстан ЯҚТШ-ға мүше бола отырып, осы шартқа сәйкес ядросыз мәртебесіне байланысты міндеттемелерін қатаң ұстанады.

ЯҚТШ ядролық қаруды бақылау саласындағы қатысушы мемлекеттерді ядролық қарусыздану бойынша іс-шаралар қабылдауға міндеттейтін бірден-бір көп жақты келісім болып табылады.

Қазақстан ЯҚТШ барлық ядролық және ядросыз мүше мемлекеттердің өз міндеттемелерін орындау арқылы бұлжытпай және кезең-кезеңімен ядролық қарусыздануын қолдайды. Бұл жолдағы алғашқы кезең жарқышақтанушы материалдарды өндіруге бақылау орнату болуға тиіс. Әлемдегі жинақталған байытылған уран мен плутонидің елеулі қоры, сондай-ақ оқтұмсықты жою нәтижелерінде алынатын жарқышақтанушы материалдардың үлкен көлемін таратпау тұрғысынан алғанда қауіпті болып табылады.

1994 жылғы 14 ақпанда Қазақстан Атом энергиясы жөніндегі Агенттіктің (МАГАТЭ) мүшесі болды. ЯҚТШ ережелеріне сәйкес 1994 жылғы 26 шілдеде Алматыда Қазақстан Үкіметі мен МАГАТЭ арасында Кепілдіктер туралы келісімге қол қойылып, ол ҚР Президентінің Жарлығымен бекітілгеннен кейін, 1995 жылдың 19 маусымында күшіне енді [46, 185 б.].

Барлық ядролық нысандар МАГАТЭ-нің кепілдігіне алынған және Қазақстанның барлық ядролық қызметі Агенттіктің ережелері мен стандарттарына сәйкес жүзеге асырылады.

2004 жылғы 6 ақпанда Қазақстан Республикасы мен МАГАТЭ арасындағы кепілдіктерді қолдану туралы келісімге Қосымша хаттамаға қосылып, оны 2007 жылғы 19 ақпанда бекітті.

Қосымша хаттамада көзделген іс-шараларды іске асырудың мақсаты – ядролық материалдың мәлімделген бейбіт іс-әрекеттен әскери мақсатқа ауысуын болдырмауға, сонымен бірге жалпы алғанда мемлекетте мәлімделмеген ядролық материалдар мен заңсыз ядролық іс-әрекеттің болмайтындығына берік сенімділікті қамтамасыз ету.

1996 жылғы қыркүйекте БҰҰ БА 51-ші сессиясы уақытында Қазақстан Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шартқа (ЯСЖТШ) қол қойды және 2001 жылғы 14 ақпанда оны бекітті.

ЯСЖТШ қол қою арқылы Қазақстан Ғаламдық мониторинг Желісін құру тұрғысынан ЯСЖТШҰ Даярлық комиссиясымен белсенді ынтымақтаса отырып, шарт шеңберіндегі верификациялық тәртіпті нығайтуға қомақты үлес қосады. ЯСЖТШ ережелерін тиімді орындау мақсатында ҚР Үкіметі мен ЯСЖТШ Ұйымының Дайындық комиссиясы арасында Ядролық мониторинг құралдарына байланысты іс-әрекеттерді іске асыру туралы келісімге қол қойылды.

Қазақстан ЯСЖТШ Ұйымының маңызды жұмыстарының бірі болып табылатын Дала эксперименттерін өткізуге маңызды үлес қосты.

2008 жылдың 1-30 қыркүйек кезеңінде бұрынғы Семей ядролық полигонында ЯСЖТШ Ұйымымен бірлескен Интегралды дала эксперименті (ИДЭ08) өткізілді. Аталған іс-шаралар кез-келген ортадағы ядролық жарылыстарды немесе оларды өткізуге дайындық жұмыстарын тіркеу бойынша инспекциялардың түрлі әдістерін дайындау мақсатында өткізілді. ИДЭ08 - ЯСЖТШ Ұйымы құрылығаннан бері ұйымдастырылған іс-шаралардың ішіндегі аса маңыздысы болды. [47]

1994-1996 жылдардағы ядролық қарусыздану саласындағы белсенді іс-әрекетінің арқасында Қазақстан 1996 жылы бақылаушы мәртебесіне ие болды, ал 1999 жылдың 5 тамызында консенсус арқылы Қарусыздану жөніндегі конференцияның мүшелігіне қабылданды.

Қазақстан, химиялық қаруы болмағанына қарамастан химиялық қаруды жасауға, өндіруге, жинақтауға және қолдануға тыйым салу туралы және оны жою туралы конвенцияның қатысушысы болып табылады. Қазақстан оған 1993 жылы 13 қаңтарда қол қойды және 1999 жылы 24 маусымда бекітті. Конвенцияның ережелерін орындау үшін ұлттық орган құрылған. Қазақстан өкілдері Конвенцияға қатысушы мемлекеттер конференциясының сессиялары мен жыл сайынғы отырыстарына тұрақты түрде қатысады.

Сондай-ақ, Қазақстан Бактериологиялық және токсиндік қаруды жасау, өндіру және жинақтауға тыйым салу туралы және жою туралы конвенцияға қосылып, оны 2007 жылғы 7 мамырда бекітті.

Қауіпсіздікке жаңа қыр көрсетулерге қарсы тұру қажеттігі, халықаралық терроризмге қарсы күрес бойынша шараларды күшейту Қазақстанның таратпаудың көп жақты тәртібіне қосылу жөніндегі жұмысын жандандыруды қажет етеді.

2002 жылғы 13 мамырда Қазақстан Ядролық Жабдықтаушылар Тобының (ЯЖТ) 40-шы мүшесі болды. ЯЖТ-ға қатысудағы біздің мақсатымыз лаңкестікке қарсы күрес, жаппай қырып-жою қаруының таралуына қарсы тұру шараларын жандандыру, ядролық материалдар мен қосарланған мақсаттағы өнімдердің пайдалануы мен қозғалысын бақылауды күшейту.

2005 ж. шілдесінде Қазақстан «Краков инициативасы» деген атпен белгілі Жаппай қырып-жою қаруының таралуы саласындағы қауіпсіздік бастамасына қосылды. Бұл бастаманың мақсаты – күдікті әуе және теңіз кемелерін, сонымен қатар жаппай қырып-жою қаруымен байланысты материалдарды тасымалдайтын құрлық көліктерін ұстау үрдісіне барлық мемлекеттерді жұмылдыру.

2005 ж. шілдеде Австрия СІМ-не – Баллистикалық зымырандардың таралуымен күрес бойынша Халықаралық кодексінің депозитариіне ҚР СІМ-нің Қазақстанның Кодекске қосылуы туралы хабарлайтын нотасы жіберілді. Бұл еліміздің Зымырандық технологияларды бақылау тәртібіне енуіндегі маңызды іс болып табылады.

2006 жылы 8 қыркүйекте Қазақстан көрші мемлекеттердің қатарында Семей қаласында Орта Азияда ядролық қарудан азат аймақ құру туралы шартқа қол қойды. [48]

Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ (ОА ЯҚАА) құру идеясын алғаш рет 1993 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының 48-ші сессиясында Өзбекстан президенті И.Каримов ұсынған болатын.

1995 жылы мамырда Нью-Йоркте болып өткен ядролық қаруды таратпау туралы шарт (ЯҚТШ) қызметіне шолу жасау және ұзарту жөніндегі конференция кезінде Қырғызстан осы ойды қолдап, пікір білдірді.[46]

Бастапқыда аймақ елдерінің басшылары ЯҚАА жасау бастамасына салқындық танытқан еді.

Тіпті олардың мемлекетаралық қатынастарының кейбір мәселелері бойынша қайшылықтары да жоқ еместін. Дегенмен, "аймақ" құру идеясын алғашқылардың бірі болып ресми Алматы қуаттады.

Өйткені бұл идея президент Н. Назарбаевтың бастамасымен дүниеге келген Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру шаралары жөніндегі кеңестің (АӨСШК) қағидаларына толық сәйкес келеді. АӨСШК декларациясында Азияда ядролық қарудан азат аймақтар құруды қолдайды және ондай қарудың таралуына жол бермеуге бағытталған ынтымақтастықты кеңейту жөнінде міндеттеме бар.

Орталық Азиядағы ЯҚАА идеясының болашағы бұлыңғыр ұсыныстан нақты саяси іс-әрекетке көшуде нақты қадам 1997 жылы 28 ақпанда жасалды. Аймақтың бес мемлекеті президенттерінің кездесуі нәтижесінде қабылданған Алматы декларациясында ЯҚАА құру идеясы жоғары дәрежеде қолдау тапты.

1997 жылы өткен БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының 52-ші сессиясында Орталық Азияның бес мемлекеті бірлесіп ЯҚАА құру бастамасын қуаттайтын мәлімдеме жобасын ұсынды.

1998 жылғы Үндістан мен Пәкістанның ядролық сынақтарынан кейін көптеген сарапшылар таратпаудың халықаралық режимінің күйреу қаупі туралы болжам жасап жатты және бастаманы дамыту үрдісінде күтпеген жерден қиындықтар пайда болды. Алайда сол жылы 3-ші шілдеде болып өткен «Шанхай бестігіне» қатысушы - мемлекеттер басшыларының Алматыдағы кездесуі кезіндегі барлық сөздерінде Орталық Азияда ЯҚАА құру мәселесінің жуықта өткізілген нақ осы ядролық сынақтарға орай сөзсіз маңызды болатындығы баса айтылды.

Осы сенімділіктің дәлелі ретінде 1998 жылы 9-10 шілдеде Бішкекте «5+5+БҰҰ» (яғни орталық-азиялық бес республика өкілдері, бес ядролық державаның өкілдері және БҰҰ өкілдері) формуласы бойынша ұсынылып отырған «аймақ» туралы келісімнің жобасы талқыланған сарапшылардың халықаралық бас қосуы болып өтті.

Онда Орталық Азияда ЯҚАА қалыптастыру жөніндегі бастаманы жүзеге асырудың тиімді жолдары қарастырылды.

Кездесу барысында Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан аталмыш бастаманың құқықтық кеңістігін рәсімдеуді іске асырудағы осы мемлекеттердің ниетін білдіретін «Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құру туралы Шартың негізгі элементтері (жоба)» деген құжатты ұсынып, мәлімдеме жасады .

БҰҰ, МАГАТЭ, ҚХР, Франция, Ресей, АҚШ және Ұлыбритания сарапшылары талқылау барысында құжатқа байланысты ұсыныстар жасап, түсініктемелер берді.

2002 жылы 27 қыркүйекте Самарқан қаласында орталық-азиялық бес мемлекет ЯҚАА құру туралы келісім баптарының тұжырымдамасы турасында ымыраға келуі, 1997 жылы басталған бесжылдық келіссөздер үрдісінің логикалық қорытындысы болды. Орталық Азия елдері оған мүмкіндігінше жуық арада қол қоюға ниет білдірді және шынымен осы шараға жол ашылған сияқты болған еді, бірақ Қазақстанның ұстанымы бұл үрдісті тежеді.

Ақыры 2005 ж. ақпанда Ташкентте болып өткен Орталық Азия елдері өкілдерінің бас қосуы нәтижесінде осы өңірде ядролық қарусыз аймақ құру туралы шарт мәтінінің жобасы келісілді деп хабарланды.

Инвесторлардың рөлінде аздаған толықтырулармен «ядролық бестік» сахнаға шығады. Сондықтан, Орталық Азияда қалыптасқан жаңа геосаяси, геостратегиялық және жағдайға байланысты ядролық державалардың аймақтағы тұрақты мүдделері жөнінде сөз қозғауға болады.

Негізінен ресми ядролық державалардың барлығы тегіс Орталық Азияда ЯҚАА құру идеясын қолдайтындықтарын қуаттады. Дегенмен тараптар мүддесін келістіру мен шарт ережелерін қалыптастыру талпыныстарын үйлестіру күрделі шаруа болып шықты. Тарихтан белгілі, Еуропада алғашқы рет мұндай ой айтылғаннан бері елу жылға жуық уақыт өткеніне және ЯҚАА құру туралы ұсыныстардың көптігіне қарамастан онда ядролық қарудан әзірше арыла алмады.

Келіссөздер барысы бір жағынан, тараптардың іркіп кейінге қалдырған ЯҚАА туралы өз пікірлерін біршама айқындауға мүмкіндік берді, өз ұстанымдарын сақтықпен тұжырымдауда да айырықша ынтымақ танытты.

Назарға ұсынылып отырған мәселенің қиындық тудыратын аспектілерін басынан бастап ұғыну үшін ресми ядролық мемлекеттер жақтайтын немес қарсы болатын тұстарын талдаудың маңызы бар.

2002 жылы қазан айында Нью-Йоркте Орталық Азия республикалары мен ядролық мемлекеттер өкілдерінің бірлескен кездесуі өткізілді. Кездесу барысында ядролық державалардың өкілдері өздерінің Шарт мәтінімен мұқият танысулары қажет екенін айтты.

Іс жүзінде ядролық елдер олармен қосымша консультациялар өткізуге және шарт пен оның хаттамасына қол қою ісін ажыратпай, сақтық танытуға шақырды.

Кездесуде сонымен қатар шарт жобасында РАҚ көму жөніндегі Қазақстанның ұсынысы да талқыланды. Қазақстан жағы ұсынған түзетуге қатысты ядролық державалар ешқандай ескерту жасап немесе қарсылық білдірген жоқ.

ЯҚАА құру туралы Шарт, ядролық қарусыз елдердің ондай қаруды жасамау және қабылдамау жөніндегі міндеттемелерін бекітуді ғана көздемейді, сонымен бірге онда ядросыз өңірде орналасқан елдерге қарсы ядролық қару қолданбау және қолданамын деп қоқан-лоқы жасамау туралы ядролық мемлекеттердің міндеттемелері де қарастырылады.

Көп жағдайда аймаққа қатысушы елдердің міндеттемелеріне қосымша ядролық қаруы бар барлық елдер өздеріне ЯҚАА мәртебесін құрметтеуге міндеттеме алса қамтамасыз етілетіні мәлім. Түптеп келгенде бөтен елдің ядролық қаруын өз аумағында орналастырмауға немесе өзінің меншік ядролық қаруын өндіруден бас тартқан елдердің қауіпсіздігі ядролық мемлекеттердің ұстанымына және олардың ядролық қаруды ЯҚАА қарсы қолданбау туралы кепілдіктеріне тәуелді.

КСРО ыдырағаннан кейін ядролық материалдардың сақталуын, оны пайдалану шарттарын, әкелу үшін бақылауға жауап беретін көптеген орталықтандырылған мекемелердің таратылу себептерін бақылау әлсіреді.

ТМД шекарасында тиімді кеден бақылауы, яғни ядролық материалдардың заңсыз саудасын қадағалауға арналған қажетті арнайы құрал-жабдықтар болмады.

Қазіргі кезде Орталық Азия елдерінің экономикасы депрессиялық жағдайдан біртіндеп шыға бастады. Аймақ мемлекеттерінің кейбірінде экономикалық ілгерлеуді білдіретін белгілердің шеті көрінуде. Аталған елдер шаруашылық байланыстарды кеңейтіп жатыр.

Бұл тұрғыдан алғанда орталық - азиялық республикаларда экспорттық бақылау жүйесін енгізу және оны жетілдіру шаралары, ядролық қаруды қоса есептегенде, ЖҚҚ таралу қауіпі халықаралық қауымдастықты алаңдатып отырғанын жете түсінуден туындап отыр [49, 105 б.].

Ядролық материалдардың бақылаусыз таралуы, алаңдаушылық тудырып отырған "сенімсіз" мемлекеттерге немесе бұдан-да жаманы, лаңкестік топтардың қолына түсуін және оның қолдануына алып келуі мүмкіндігін жоққа шығаруға болмайды.

Қазақстан ядролық қару таратпау саясатын жүргізіп отырған мемлекет болып табылады. Ел саясатының осындай маңызды элементі халықаралық тұрақтылықты қолдап әрі оны нығайтуға бағытталған сыртқы саясаттың басым бағыттарының бірі ретінде белгіленді. Қарусыздану мен ядролық қару таратпау саласындағы Қазақстанның саясаты ресми құжаттарда бекітілген. Президент Н. Назарбаевтың бірқатар еңбектерінде еліміздің осы саладағы доктринасы айқындалған. Қазақстанның әскери доктринасында жаппай қырып-жоятын қарудың таралу қауіпі елдің әскери қауіпсіздігінің негізгі қатері деп танылған.

Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған уақыттан бері ядролық қару таратпау тәртібін нығайтуға деген еліміздің берік ниетін дәлелдейтін бірқатар нақты шараларды іске асырды. Еліміз ядролық арсеналының көлемі бойынша әлемде төртінші орынды иеленген мемлекеттен іс жүзінде ядролық қарусыз аймаққа айналғаны көрсетілді. Қазақстан ядролық қарудан бас тарту туралы тарихи шешім қабылдады. Бұл қадам өз кезегінде мемлекетіміздің әлемдік қауымдастықтың ажырамас мүшесі ретінде қалыптасуының ең маңызды алғышаттарының бірі болды.

Шұғыл ядролық қарусыздану міндеті экономикалық сипаттағы қиындықтарға байланысты айтарлықтай күрделене түсті. Қазақстан басшылығы алдында мынадай екі міндет тұрды: бір жағынан отандық өнімді әлемдік нарыққа шығару, халықаралық ғылыми-техникалық ынтымақтастықты дамыту болса, екінші жағынан - ядролық қару таратпау жөніндегі халықаралық міндеттемелерді орындау арасында тепе-теңдікті сактау мәселесі үнемі еске түсіріліп отырды.

1992 жылдан бастап Қазақстан ядролық және қосарланған мақсаттағы өнімдерді өзі сыртқа шығара бастады. Осы кезден бастап республика экспорттық бақылау жүйесінің қатаң белгілерін жасауға кірісті. Сөйтіп экспортты жүзеге асырудың негізгі қағидалары: ЖҚҚ және қарудың басқа да түрлерін таратпау жөніндегі халықаралық міндеттемелерді орындау, қосарланған материалдар мен технологияларды экспорттауға мемлекеттік бақылау орнату деп танылды.

Экспорттық бақылау саласындағы ұлттық нормативтік - құкықтық базаны қамтамасыз ету мәселесінде Қазақстан Орталық Азия аймағында көшбасшы екендігі даусыз және ол шетелдік мамандардың бағалауы бойынша халықаралық стандарттарға лайық.

Еліміздегі экспорттық бақылау және ядролық қауіпсіздік проблемалары Еуропалық Одақтың назарынан тыс қалған жоқ. 1999 жылы Атом қуаты жөніндегі Еуропалық Қауымдастық пен Қазақстан арасында ядролық қауіпсіздік жөніндегі келісімді Еуропалық Одақтың магистрлер Кеңесі мақұлдағаннан кейін ол күшіне енді.

Бұл келісім бойынша, атом қуатын бейбіт мақсатта пайдалану саласында Еуропалық Одақ, атом реакторларының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған зерттеулерге, радиактивті заттардан қорғану, ядролық қалдықтарды залалсыздандыру, ядролық қондырғыларды демонтаждау және деактивациялау, ядролық материалдардың заңсыз айналымын болдырмауға бағытталған жобаларды ынталандырады.

Қазақстан әрдайым ядролық қаруды таратпау идеясын жақтап, экспорттық бақылау т.б. халықаралық міндеттемелерін мүлтіксіз орындап отыр. Ядролық қарудың таралу қауіпі еліміз үшін шынымен де бос сөз емес.

Ядролық таратпау саласындағы бірқатар халықаралық келісім-шарттардың (ЯҚТШ, ЯСЖТШ) қатысушысы бола отырып, Қазақстан тиісті міндеттемелерін толық орындауда және ЖҚҚ, соның ішінде ядролық қаруды таратпау саясатын дәйектілікпен жүргізіп келеді.

Республика басшылығының ядролық қару таратпау және қарусыздану саласында ұстанып отырған сыртқы саяси бағыты ел мүддесіне сай келеді.

Осы жолда ядролық қарусыздану мен таратпау тәртібін нығайтуға деген еліміздің берік ниетін дәлелдейтін бірқатар нақты шаралар іске асырылды.

Қазіргі кезде республиканың барлық ядролық қондырғылары мен материалдары МАГАТЭ-нің кепілдігі аясына беріліп, олардың сыртқа шығарылуын қадағалайтын экспорттық бақылаудың ұлттық жүйесі құрылды.

Әлбетте, атқарылатын шаруа әлі де болса аз емес. Бірақ ел басшылығы осы бағыттағы жетілдіру жұмыстарын жүргізетіні анық.

XX ғасырдың 90-жылдарында әлем бойынша қолында төртінші ядролық әлеует бола тұра одан ерікті түрде бас тартқан еліміздің ядролық қару таратпау тәртібін нығайтуға қосқан үлесі бағаланды.

Қазақстанның ядролық қарусыз мемлекет мәртебесін қабылдап, қарусыздану мәселесінде оңтайлы шешім қабылдауы халықаралық қауымдастықтың тең құқықты мүшесі ретінде ғаламдық саяси жүйеге кірісу барысында үлкен көмек көрсетті. Бірақ бұл үрдіс едәуір күрделі болғаны анықталды.

Ядролық қарусыздану ісіне ғаламдық көлемдегі үлес қосқан Қазақстан ЯҚТШ бойынша өз міндеттемелерін бұлжытпай орындап отырып, Орталық Азияда ЯҚАА құру идеясын қолдайды және бұл бастаманы ядролық қарусыздану мұраттарына деген аймақ елдерінің беріктігі ұлғайып келе жатқандығының көрінісі деп бағалайды.

2001 жылы қыркүйекте Республика Парламенті жариялаған үндеуде Қазақстанның Орталық Азиядағы қауіпсіздік пен бейбітшіліктің сақталуына үлкен мән беретінін және осы өңірдегі ядролық қарудан азат аймақ құру туралы бастаманы жүзеге асыру жөніндегі одан арғы шараларды атқаруға мүдделі екендігі айтылған [50, 166 б.].

Үндеудің түйіндемесінде «әлемдік қауымдастық елдерінің парламенттері мен үкіметтері бүкіл дүние жүзіндегі ядролық қаруды толықтай жоюды қамтамасыз ету мақсатында қажетті шаралар қабылдауға тиіс делінген.

1997 жылы БҰҰ аясында Орталық Азияда ЯҚАА құру туралы Шарт жобасын әзірлеу жөніндегі жұмыс тобы құрылды. Осы уақыттан бастап келіссөздер үрдісі басталды, онда Қазақстан белсенді әрі ұдайы түрде қатысуда.

Орталық Азияда ЯҚАА құру жобасына қатысудың Қазақстан үшін тиімділігі мынада: ЯҚАА туралы Шартқа қосылу әлемдік қауымдастыққа Қазақстанның ЖҚҚ таратпау тәртібін нығайту және ғаламдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге одан әрі үлес қосуға ұмтылысын көрсетеді және республиканың халықаралық сахнадағы беделін жоғарылатады, мемлекетіміздің сыртқы саяси имиджіне жағымды әсер қалыптастырады. Ең бастысы еліміздің ұлттық қауіпсіздігін нығайтудың қосымша тетігін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Қазақстан аймақта және жалпы әлемде қалыптасып жатқан жағдайды ескере отырып, ЯҚАА туралы Шартты басқа да екіжақты немесе көпжақты келісімдер бойынша туындайтын құқықтары мен міндеттемелерін қозғамайтындығын жақтайды. Бұл ең алдымен 1992 жылы Ташкентте қол қойылған Ұжымдық қауіпсіздік туралы Шартқа (ҰҚШ) тікелей қатысты. Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мүддесінен шыға отырып, Қазақстан ұстанымы ҰҚШ шеңберіндегі міндеттемелерді ескеру қажеттігіне негізделген, яғни Ресейдің ядролық қаруын ықтимал басқыншыға қарсы тұратын «тежеу құралы» ретінде қарастыру. Аталған шарттың осы ережесі АҚШ, Ұлыбритания және Франция тарапынан келіспеушілік тудырып отыр. Сондықтан құжаттың қабылдануы осы ядролық державалардың келісіміне байланысты.

ЯҚАА құру мәселесінде қандай-да бір бірыңғай үлгісі болу мүмкін емес. Әрбір аймақтың өзіне тән ерекшелігі болады. ЯҚАА қалыптастыру жөніндегі келісімді әзірлеу барысында олар ескерілуге тиіс.

Сонымен бірге, ЯҚАА қатысты қолданылатын жалпылама талаптар да бар. Олар ядролық қарусыз аймақ алдына қойылған міндеттерімен және сол өңірдің халықаралық қауіпсіздік жүйесіндегі орнымен анықталады. ЯҚАА-тың басты міндеті - ядролық қарудың таралу аумақтығын шектеу, ал ең басты белгісі - онда қандай да бір ядролық қарудың шын мәнінде жоқ болуы.

- Халықаралық бейбітшілікті сақтауға жауапты БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесі болып табылатын ресми ядролық державалар Орталық Азия өңірінде ЯҚАА құру туралы бастамаға қатысты ұстанымдары толық дерлік айқындалған деуге болады.[51, 78 б.]

Орталық Азиядағы ЯҚАА туралы болашақ шарттың жоғарыда айтылған, ресми ядролық мемлекеттердің қойып отырған талаптарына сәйкес болған жағдайда ғана олар ЯҚАА-қа қатысушы - елдердің барлығына жағымсыз қауіпсіздік кепілдіктерін бере алатындарын жасырмай отыр.

Саяси және экономикалық саладағы интеграция тәжірибесін, ядролық қару таратпау және радиациялық қауіпсіздік, атом қуатын бейбіт мақсатта пайдалану проблемаларын шешуде қолдануға болады.

Қазақстан алғашқы елдердің қатарында, Ресей мен АҚШ Президенттерінің 2006 жылы шілде айында ұсынған, Ядролық терроризм актілерімен күресі жөніндегі жаһандық бастамаға қосылды. 2007 жылғы маусым айында Астана қаласында Жаһандық бастаманың сыртқы істер министр орынбасарларының үшінші кездесуі өтті. Алматыда 6 маусым күні Ұлттық ядролық орталықтың Ядролық физика институтында «Атом-Антитеррор -2008» атты терроризмге қарсы халықаралық оқулары өткізілді.

Ядролық қарусыз әлемге қол жеткізу жолында Қазақстанның жүргізген сыртқы саясаты мен ресми ұстанымы, аталған салада атқарған іс-шаралары жеке зерттеу тақырыбы бола алады. Республикамыз орасан зор ядролық арсеналын иеленген елден ядролық қарудан толық азат елге дейінгі жолдан өтіп, ядролық қарусыз тарихын жасады.

Қазақстан қарусыздану арқылы таратпаудың тағылымды үлгісін көрсетті. Ол өзінің ядролық қарусыз тәжірибесімен саяси пікірлесудің тиімді құралын жасап қана қойған жоқ, сонымен бірге оның іске жарайтын үлгісін көрсетуде.Қазіргі кездегі ядролық материалдар экспорттық бақылау мәселесі, өзінің дербес экспорттық жүйесін әлі де болса жетілдіріп үлгермеген Орталық Азия аймағы елдері үшін өзекті болып қалуда. Бұған Орталық Азия республикалары айтарлықтай жауапкершілікпен назар аударып отыр. Орталық Азия республикаларында атом қуатын бейбіт мақсатта пайдалану және қосарланған мақсаттағы материалдардың заңсыз айналымына тосқауыл қою үшін бақылау орнату саласындағы ұлттық заңнама мен нормативтік-құқықтық актілері халықаралық конвенциялар және келісім-шарттарға сәйкестендіру жұмыстары атқарылуда. Орталық Азия елдерінің осы саладағы күш-жігері мен тәжірибесін біріктіру қажет. Сонда ғана орталық - азиялық мемлекеттердің ядролық қару таратпау саласындағы саясаты шынында да нәтижелі болады.
Әдебиеттер

1. 
   Қарусыздандыру мен ядролық қаруды таратпау//http://portal.mfa.kz
   
2. 
   Токаев К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. Алматы: Атамұра. 2000. 496 б.
   
3. 
   Қазақстанның жаһандық қарусыздану үдерісіне үлесі// Егемен Қазақстан. 2008. 9 желтоқсан.
   
4. 
   Ядролық тұңғиық шетінен аяқ тартайық// Егемен Қазақстан. 2011. 27 тамыз.
   
5. 
   Кушкумбаев С. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность. Алматы: ТОО Казахстан. 2002. 200 б.
   
6. 
   Президент Н.А.Назарбаев и современный Казахстан. КИСИ при Президенте РК. 2010. 340 б.
   
7. 
   Центральная Азия во внешней политике Европейского Союза. Под ред. Ибрашева Ж.У. Алматы: Атмұра. 2004. 345 б.
   

В данной статье дано описание отказу Республики Казахстан от ядерного оружия и важные мероприятия проделанные в этой сфере. Так же, говорится о создании Безъядерной зоны в регионе Центральной Азии и о его целях.

Ключевые слова: внешняя политика Республики Казахстан, ядерное оружие, ядерная политика, ядерная безопасность, разоружение, Договор о нераспространении ядерного оружия, Центральная Азия, Безъядерная зона, МАГАТЭ.

In this article the description of refusal of the Republic of Kazakhstan of the nuclear weapon and important actions in this sphere. And about creation of the  Nuclear-weapons-free zone in the region of Central Asia and about its purposes.

старший преподаватель кафедры международных отношений

ЕНУ им.Л.Н.Гумилева

Сакадеева Т., студент 3 курса факультета международных отношений
Страны центральноазиатского региона сквозь призму интересов Ирана
Аннотация

В начале 1990-х гг., сразу же после развала СССР, политика Ирана по сотрудничеству с новыми государствами Центральной Азии стремительно активизировалась. Ислам, будучи, религией и идеологией играет ведущую роль во внутренней и внешней политике ИРИ. Данный фактор стал причиной уникальной тенденции в международных отношениях на Ближнем и Среднем Востоке: принятие и закрепление в качестве внешнеполитической доктрины идеи «экспорта исламской революции» Ираном.

Исламские принципы пронизывают всю внутреннюю политику государства и социально-экономическую жизнь иранского общества. Поэтому культурно- идеологический интеграционный фактор является одним из самых значимых. Однако, в плане возможности использования своей культурно- идеологической привлекательности Иран не может рассчитывать на многое. Во- первых, шиитская доктрина Ирана изначально показалась неприемлемой. Противоречия во взглядах суннитов и шиитов доказывает и тот факт, что после прихода к власти в Афганистане Движения «Талибан», с самого начала не скрывавших своих антииранских настроений, Тегеран активно поддерживал силы, которые вели борьбу против талибов. При этом, Иран встал на путь взаимодействия с такими странами, как Россия, Индия, Узбекистан и Таджикистан. Одна из причин антиталибовского выбора Тегерана – отношение Движения «Талибан» к сторонникам суннитского направления в исламе.

Во-вторых, этнически Центральная Азия более связана с тюркским наследием, а значит с соперницей Ирана- Турцией. Если же рассуждать о применимости Ираном этнических параметров, то единственными зацепками могут быть этнолингвистические близкие к нему Таджикистан и Афганистан [2]. Подхватив эту идею, Исламская Республика Иран лелеет мечту о создании фарсиязычного союза государств, в который вошел бы сам Иран, Таджикистан и Афганистан. Этот вопрос поднимался и во время визита в Тегеран таджикского президента Эмомали Рахмона на трехсторонней встрече глав Таджикистана, Афганистана и Ирана. «Между нами нет языкового барьера. Единственно, в Афганистане этот язык называют дари, в Таджикистане - точики, а в Иране - фарси. Но это три ростка одного корня. У нас не только общие история и культура, у нас и проблемы одинаковые. И нам нужно объединиться, чтобы решать их», - отметил в интервью посол Ирана в Таджикистане Алиасгар Шердуст.

Тем не менее, политика президента Ирана М. Ахмадинежада во многом направлена на то, чтобы превратить ИРИ не только в ведущую региональную державу, но и в лидера всех мусульманских стран, сгладив традиционные противоречия между суннитами и шиитами.

Следующий немаловажный фактор, придающий большую значимость центральноазиатсому вектору внешней политики Ирана- геополитический. Иран имеет непосредственную геополитическую связь с двумя из пяти стран центральноазиатского региона, а именно, граница с Туркменистаном, составляющая 992 км.и граница по Каспийскому морю, связывающая ИРИ с Казахстаном. На сегодняшний день Каспий остается одним из важных пространств сосредоточения интересов безопасности Ирана и ее соответствующей взаимозависимости как на центральноазиатском ( Казахстан, Туркменистан), так и кавказском направлении (Азербайджан), и с Россией. Военная уязвимость Ирана здесь связана,

Во-первых, с наличием у прибрежных стран военно-морских возможностей, способных поражать объекты в северной прикаспийской зоне ИРИ.

Во-вторых, с возможностью дальнейшей интернационализации водоема и появлением здесь ВМС третьих стран, в особенности- США, Турции и других членов НАТО. Основные ВМС ИРИ сосредоточены в Персидском заливе, Каспий же традиционно рассматривается как второстепенный театр [3]. Это обуславливается тем, что именно Персидский залив пока что остается зоной наиболее вероятного удара со стороны США и их союзников. Однако, пытаясь противостоять усиливающимся стратегическим связям США и Европы с Азербайджаном и Казахстаном, Иран начал модернизировать свои каспийские силы, включая формирование специальной морской полиции в составе военного флота. Тем самым власти Ирана отчетливо дают понять, что подобного рода шаги вызваны « иностранным раздражителем».

Позиции прикаспийских стран принципиально отличаются друг от друга, если Иран и Туркменистан предлагают разделить море на пять равных частей, так , чтобы каждой стране досталось по 20 %, Казахстан, Российская Федерация и Азербайджан настаивают на методе « модифицированная средняя линия»- раздел дня моря по срединной линии, зависящей от протяженности береговой линии прикаспийских государств. Морская поверхность при этом остается в общем пользовании. РФ, Азербайджан и Казахстан уже заключили соответствующие договора, Иран и Туркменистан- нет. И, следовательно, при разграничении каспийского дна Россия должна получить 19%, Азербайджан – 18%, Казахстан- 27%. Соответственно на их долю придется 64 % дна Каспийского дна, а из оставшихся 36% Иран может получить от 11 до 14% [4].

В целом же, основным фокусом иранских интересов в прикаспийском регионе, стимулирующимся неэкономическими факторами остается безопасность ИРИ с севера от угроз со стороны США для военно-политического давления на Иран. И в этом Ирану, удалось заручиться поддержкой прикаспийских государств, что, в частности, отразилось в ходе Тегеранского саммита глав прикаспийских государств в октябре 2007 года, где наравне с правовыми аспектам и будущего статуса моря согласовывались позиции и по вопросам безопасности. Итоговая декларация фиксировала отказ от предоставления своей территории для использования другими странами в случае агрессии или каких-либо военных действий в отношении одного из прикаспийских государств[5].

В нынешних условиях международной обстановки Иран больше всего нуждается в обеспечении безопасности страны перед лицом внешних угроз и это обстоятельство делает все более актуальным вопрос вступления Ирана в ШОС. В настоящее время ИРИ имеет в ШОС статус наблюдателя, но в марте 2008 года Тегеран подал официальную заявку на членство в организации. Особо следует обратить внимание на время подачи заявления Ирана на членство ШОС, так как исходя из даты подачи можно выявить основную цель, которую преследует ИРИ в рамках сотрудничества со странами ШОС. Можно сделать вывод, что после принятия 3 марта с.г. Советом Безопасности ООН третьей по счету резолюции № 1803 против Ирана из-за невыполнения этой страной требований по прекращению обогащения урана, чувствуя надвигающуюся опасность дальнейшего ужесточения санкций или даже военного конфликта, Иран ищет спасения в членстве ШОС. Между тем возможность военного столкновения с Ираном, судя по откликам американской печати, все более усиливается. На этом фоне Иран предпринимает меры для максимального обеспечения своей безопасности. Здесь не приходится сомневаться в том, что основным замыслом Ирана является стремление максимально обезопасить себя от возможного военного удара. А это может быть обеспечено только за счет сближения с Россией и Китаем.

Сразу после подачи заявки ИРИ в ШОС Ричард Бучер, заместитель Министра иностранных дел США, выступая в Конгрессе, выразил особую обеспокоенность по поводу просьбы Ирана о членстве в этой организации и акцентировал внимание на секторе безопасности ШОС и добавил, что "ШОС не является Варшавским Блоком, и в случае, если организация проявит тенденцию к развитию в данном направлении, США не станут молчать".

Доктор Сейед Мохаммад Али Хосейни, представитель Министерства иностранных дел Ирана в своей ноте, последовавшей в ответ на заявление Заместителя Министра иностранных дел США отметил следующие моменты:

1. недостаточная осведомленность американских внешнеполитических деятелей по вопросу о содержании и процессе развивающейся мирной интеграции азиатских стран;

2. зависимость США от устаревших представлений прошлого века и желание сохранить свое неоспоримое преимущество в отношениях с другими регионами мира;

3. нежелание США допустить создания сильной структуры в азиатском регионе, принимая во внимание то, что членами ШОС являются два постоянных члена Совета Безопасности ООН, а именно Китай и Россия.

Однако, следует отметить, что основным фактором для принятия Ирана полноправным членам ШОС является принципиальное согласие всех членов организации. Пока его вступление в ШОС лоббирует только Таджикистан, Узбекистан и Казахстан меньше других проявляют инициативу в развитии отношений и сотрудничества с Ираном. В своей внешней политике эти страны ориентированы на Турцию и на развитие двухсторонних и многосторонних отношений со странами региона и со странами Ближнего Востока.

В целом же, включение Ирана в ШОС, с одной стороны, могло бы превратить эту организацию в мощный военно-политический блок, однако, с другой стороны, в случае приема ШОС получит в «наследство» целый пакет острейших проблем, одной из которых являются напряженные отношения Ирана с Западом по вопросу об иранской ядерной программе, присоединение этой страны к ШОС на фоне обостренных отношений Ирана, в частности с США, могло бы означать смелый вызов западным странам.

Развитие ядерной программы Ирана прямо или косвенно влияет на отношения как и с мировым сообществом в целом, так и со странами Центральной Азии в частности. США поощряют все страны центральноазиатского региона, в отказе от торговли и прочих отношений с Ираном, чтобы оказать давление на него и "сесть в одну лодку" с международным сообществом в отношении его беспокойства относительно иранской ядерной программы. Например, в 2010 году официальный представитель Госдепартамента Иэн Келли США выступил с резким заявлением по поводу полученной информации о том, что Иран и Казахстан тайно договорились о поставке в Исламскую Республику 1,350 тысячи тонн уранового концентрата. Авторы доклада для МАГАТЭ отметили, что запасы урана у Тегерана близки к концу, что может помешать завершению ядерной программы страны. ( По сравнению с Казахстаном, добывшим только за 2009 год более 8, 5 тысяч тонн руды, объемы добычи урана в Иране составляют около 20 тонн руды в год.)

Обвинение о сделке в предполагаемом размере на 450 миллионов долларов опровергло и министерство иностранных дел Казахстана и в то же время, спецслужбам не удалось установить роль в готовящейся сделке правительства Казахстана [6].

Выступая на открытии Берлинского Евразийского клуба в феврале 2012 года с трибуны Германского совета по внешней политике, Президент РК направил месседж руководству Ирана. Нурсултан Назарбаев напомнил о казахстанском опыте отказа от ядерного оружия и заявил, что получил взамен заметный объем инвестиций, что позволило улучшить технические возможности разработок исключительно в мирных целях и успешно развиваться дальше [7].

Сам же Иран уверяет мировое сообщество, что цель существующего режима на деле состоит в том, чтобы сделать Иран «виртуальным ядерным государством», другими словами, государством, которое освоило все стадии процесса обогащения урана и соглашается использовать его в исключительно мирных целях. В качестве примеров можно привести Канаду и Германию, которые как и ИРИ являются участниками Договора о нераспространении ядерного оружия. Официальный Тегеран, готов тут же дать обещание подчиниться требованием дополнительного протокола о контроле со стороны МАГАТЭ в случае, если Вашингтон и его союзники пойдут навстречу планам Ирана [8].

Литература

1. Бжезинский З. Великая шахматная доска. М.: 1993г.

2. Дж. Айвазов. Постсоветское пространство сквозь призму интересов безопасности Ирана // Сардар, № 1, 2010.

3. R.Mamedov, Military – Political Activity in the Caspian in the Post- Soviet Period// Central Asia and the Caucasus, № 4( 46), 2007.

4. Н.З. Тер-Оганов. Иран, проблема статуса Каспийского моря и энергоресурсы// Институт Ближнего Востока, 21 февраля 2008. http:// www.limes.ru/rus/stat/2008/21-02-08.htm

5. Павел Лакийчук. Региональная система безопасности на Каспии. Между « Caspian Guard и КАСФОР// Чорноморьска безпека, № 1(5), 2007.

6. Новости стран мира http://i-news.kz/news/2010/01/12/762485.html

7. В мире http://www.timesru.com/world/2012/2/08/174429/1

8. Арбатов А. Г. Иранский ядерный узел.- //Азия и Африка сегодня, № 2, 2010.


Түйін

1990 жж. басында КСРО құлдырауынан кейін ақ Иран Орталық Азияның жаңа мемлекеттерінде белсенді роль ойнай бастады. Ислам, дін және идеология бола тұра ИИР сыртқы және ішкі саясатында алдыңғы қатарлы роль ойнай бастады. Бұл фактор Таяу және Орта Шығыстағы халықаралық қатынастарда әмбебап тенденцияның себебіне айналды: «ислам революциясының экспортын» Иранның сыртқы саяси докторринасы идеясы ретінде қабылдау және бекіту.

In the beginning of 1990-s, shortly after the fall of the USSR, Iran has promptly livened up among the Central Asian states. Islam, being both the religion and ideology, plays leading role in domestic and foreign policy of Iran. This factor has become the reason for the unique tendency in international relations on the territory of Middle East: adoption of the idea of “Islamic revolution export” as foreign policy doctrine.

магистрант факультета

международных отношений

ЕНУ им. Л.Н. Гумилева

В данной статье рассматривается вопрос борьбы с терроризмом, экстремизмом и сепаратизмом в Центрально-азиатском регионе в рамках Шанхайской организации сотрудничества. В статье приведены примеры многостороннего сотрудничества стран-членов ШОС в обеспечении безопасности в регионе.

Оказавшись после распада СССР в иной политико-военной, социально-экономической, геополитической и духовно-культурной системе координат, страны Центральной Азии безусловно глубоко озадачились тем, что делать дальше и как идти во внешний мир. Пожаловаться на отсутствие к себе интереса они не могли и не могут. Более того, порой этот интерес выглядел навязчивым. По логике, давление, оказываемое на руководство стран ЦАР, должно было способствовать их сближению и сплочению. Однако до последнего времени этого не произошло. Практически между всеми государствами региона имелись и имеются противоречия, порой довольно серьезные и способные перерасти в открытое противостояние.

Среди конкретных проблем, осложняющих взаимоотношения между Казахстаном, Узбекистаном, Таджикистаном, Туркменией и Киргизией, можно назвать:

• 
  территориальные разногласия и незавершенность процесса делимитации границ;
  
• 
  распределение трансграничных водных ресурсов;
  

• 
  поставки газа;
  
• 
  разнонаправленность ориентиров государств региона во внешнеполитической сфере и т.д. [2]
  

Что же касается влиняния на регион внешних сил соотношение сил, имеющих интересы в Центральной Азии, можно представить в виде параллелограмма, одну сторону которого составляет Россия, вторую – Китай, третью – исламский мир, четвертую – Запад. Региональные организации, представляющие интересы каждой из «сторон» и отстаивающие разную направленность интеграции, как бы «тянут» регион в разные стороны.

США, особенно в годы президентства Джорджа Буша-младшего (2000-2008 гг.), преуспели в выращивании целого букета, как выражался Дж. Буш, «цветных» революций: «розовая» (Грузия), «оранжевая» (Украина), «кедровая» (Ливан), «тюльпановая» (Киргизия), «пурпурная» (Ирак). Производство поставлено на широкую ногу: под занавес президентства Буша был создан «Гражданский корпус быстрого реагирования», цель которого - «экспорт демократии», а фактически смена «мирными средствами» неугодных политических режимов. Первоочередными объектами деятельности «Гражданского корпуса», по словам Буша, должны стать Кавказ и Центральная Азия. Одна из причин нарастающей активности США на Кавказе и в Центральной Азии – энергетика [3]. Да и ЕС тоже преследует те же интерсы что и Штаты.

Вывод отсюда простой: проблемы региональной безопасности должны решать сами государства. А поскольку содержание этих проблем зачастую настолько объемно, что превышает возможности по их урегулированию даже такими мировыми игроками, как США, Франция, Италия и т. д., решаться они должны только в кооперации. И в этом смысле ШОС - не такая уж и плохая площадка для объединения усилий [1].

Всем известно, что Шанхайской организации сотрудничества создаваясь поставила перед собой такие основные цели и задачи как: развитие многопрофильного сотрудничества в целях поддержания и укрепления мира, безопасности и стабильности в регионе, содействия построению нового демократического, справедливого и рационального политического и экономического международного порядка. Еще при Шанхайской пятерке(первоначальная организация) основной целью было поддержания и сохронения мира и сотрудничества в регионе, чему свидетельствует и подписанные в Шанхае и Москве, соответственно, в 1996 и 1997 годах главами Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Российской Федерации и Республики Таджикистан соглашения об укреплении доверия в военнойобласти и о взаимном сокращении вооруженных сил в районе границы [4].

В сложившейся современной геополитической обстановке в области безопасности немаловажную роль играет вопрос как международный терроризм. Терроризм – любое другое деяние, направленное на то, чтобы вызвать смерть какого-либо гражданского лица или любого другого лица, не принимающего активного участия в военных действиях в ситуации вооруженного конфликта, или причинить ему тяжкое телесное повреждение, а также нанести значительный ущерб какому-либо материальному объекту, равно как организация, планирование такого деяния, пособничество его совершению, подстрекательство к нему, когда цель такого деяния в силу его характера или контекста заключается в том, чтобы запугать население, нарушить общественную безопасность или заставить органы власти либо международную организацию совершить какое-либо действие или воздержаться от его совершения [5].

Теракты 11 сентября 2001 года повернули взор мирового сообщества на тогда еще не столь как сейчас глобальную проблему как терроризм. ШОС как субъект международных отношении в борьбе с международным терроризмом не мог не отреагировать на эти террористические акты в США и 2001 года 14 сентября в Алматы главы правительств государств-участниц Шанхайской организации сотрудничества выступили с совместным заявлением: «Беспрецедентные террористические акты, совершенные в США 11 сентября 2001 года, повлекшие за собой гибель тысячи ни в чем не повинных людей, вызывают у нас глубочайшее возмущение и негодование… Международный терроризм превратился в серьезную угрозу для всего человечества….. Мы готовы в тесной координации со всеми государствами и международными организациями принимать эффективные меры в целях бескомпромиссной борьбы по искоренению глобальной опасности, исходящей от терроризма»[6].

Говоря об эффективных мер ШОС была проделана немало усилии, как и на документационном уровне, так и на практике. Государства-участницы ШОС приняли 3 основных документа, которые в полной мере раскрывают привержанность Шанхайской организации сотрудничества в обеспечении и сохранении безопасности не только на региональном, но и на мировом уровне, они: Декларация о создании Шанхайской организации сотрудничества(15.06.2011), Хартия Шанхайской организации сотрудничества(07.06.2002), Шанхайская Конвенция(15.06.2011).

2002 году 23 мая в Астане прошла встреча руководителей правохранительных органов и спецслужб членов «Бишкекской группы» государств-участников ШОС где было обсуждено вопросы активизации взаимодействия в борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом, незаконным обаротом оружия и наркотиков, подтвердили решимость не допускать испльзывания территории своих государств для организации любого вида деятельности, наносящей ущерб их суверенитету и территориальной целостности, общественной безопасности, и резко осудили любые формы терроризма, сепаратизма и экстремизма, выступили за проведение совместных оперативно-профилактическиз мероприятий по их предупреждению, выявлению и пресечению[7].

Совместными усилиями на территориях государств-участниц предотвращены десятки террактов. Ярким примером такой работы можно назвать нейтрализацию деятельности таких организации, как «Жамаат моджахедов Центральной Азии», «Исламское движение Узбекистана», а так же ряда других террористических структур.

В прошлом году нами успешно завершена совместная операция по ликвидации террористической группы, связанной с Исламской партией Туркестана. По заданию своих руководителей из за рубежа и эмиссии проводилась вербовочная работа и подготовка к совершению террористических актов. В рамках данной операции совместно со спецслужбами государств-членов ШОС были задержаны и экстрадированы в Казахстан два главных организатора вывлечения наших граждан в террористическую деятельность, в настоящее время они осуждены. А так же, в рамках работы по взаимодействию розыска преступников только в 2007 году органами Комитета найциональной безопасности (КНБ) разыскано и экстрадировано в Россию двенадцать человек, совершивших тяжкие преступления террористического характера [8].

2002 году 7 января Министры иностранных дел государств-участников Шанхайской организации сотрудничества (ЩОС) провели внеочередную встречу, в ходе которой, обсудив текущие актуальные проблемы региональной безопасности и сотрудничества, перспективы развития ШОС, достигли широкого взаимопонимания и приняли совместное заявление.

Развитие последних событий в Афганистане убедительно свидетельствует о верности и дальновидности выбранной ШОС линии на приоритетное налаживание сотрудничества между ее государствами-участниками в области поддержание региональной безопасности и стабильности, а также борьбы с тремя угрозами – терроризм, сепаратизм и экстремизм.

Будучи близкими соседями Афганистана, члены ШОС в течение продолжительного времени непосредственно подвергались исходившим с его территории террористической и наркоугрозе задолго до событий 11 сентября и неоднократно предупреждали международное сообщество об этих угроз. Именно поэтому государства-участники ШОС приняли активное участие в антитеррористической коалиции и приняли меры по дальнейшей интенсификации работы ШОС на антитеррористическом направлении.

Члены ШОС подчеркивают необходимость тесного сотрудничества международных сил содействия безопасности с Временным администрацией Афганистана [9]. В этом направлении ШОС сделала огромный шаг.

В секретариате Шанхайской организации сотрудничества (ШОС) 4 ноября 2005 года состоялась церемония подписания протокола о создании Контактной группы Шанхайской организации сотрудничества - Исламская Республика Афганистан. Свои подписи под протоколом поставили исполнительный секретарь ШОС Чжан Дэгуан (Zhang Deguang) и посол Афганистана в КНР Киямудин Рай Барлас.

Контактная группа ШОС - Афганистан создана с целью выработки предложений и рекомендаций по осуществлению сотрудничества между двумя сторонами по вопросам, "представляющим взаимный интерес". Создание контактной группы ШОС - Афганистан является важным историческим шагом по поддержанию мира и стабильности, а также развитию сотрудничества между государствами в регионе.

Контактная группа осуществляет свою деятельность в форме консультативных встреч, которые проводятся по взаимной договоренности на базе Секретариата ШОС и/или Посольства Афганистана в Китайской Народной Республике.

Отмечено, что основными целями и задачами ШОС являются усиление взаимного доверия, дружбы и сотрудничества, расширение сотрудничества по поддержанию и укреплению мира, безопасности и стабильности в регионе [10].

Шанхайская организация сотрудничества ведет активную роль в области борьбы с терроризма. Об этом свидетельствует принятая 2005 году 5 июля в Астане Концепция сотрудничества государств-членов Шанхайской организации сотрудничества в борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом. В Концепции указаны основные формы сотрудничества:

1. 
   Проведение согласованных профилактических мероприятий.
   
2. 
   Проведение согласованных оперативно-розыскных мероприятий.
   
3. 
   Проведение совместных антитеррористических мероприятий.
   
4. 
   Обмен оперативно-розыскной, справочной, криминалистической информацией, в том числе сведениями о готовящихся и совершенных актах терроризма, экстремизма и сепаратизма, причастных к ним лицах и организациях, создание специализированных банков данных и систем связи, в том числе закрытой.
   
5. 
   Оказание правовой помощи.
   
6. 
   Организация и проведение совместных антитеррористических учений, подготовка кадров, обмен опытом работы и методической литературой по вопросам борьбы с терроризмом, экстремизмом и сепаратизмом, проведение совместных научных исследований в данной области.
   

В рамках ШОС уже сформированы постоянно действующие структуры, которые потенциально способны решать актуальные проблемы региональной безопасности. Речь, прежде всего идет о Региональной антитеррористической структуре ШОС со штаб квартирой в Ташкенте, созданная по итогам Соглашения между государствами-членами ШОС о Региональной антитеррористической структуре в 2002 году 7 июня в Санкт-Петербурге. РАТС ведет активную роль по обеспечению безопасности в регионе. Об этом свидетельствует ежегодные военные учения между странами-членами ШОС под координацией Исполнительного комитета Региональной антитеррористической структуры ШОС, такие как: «Норак-Антитеррор-2009», «Мирная миссия-2010», «Тянь-Шань-2-2011» и другие.

Шанхайская организация сотрудничества, понимая, что терроризм и его финансирование, а также незаконный оборот наркотиков и связанная с ними трансграничная преступность представляют угрозу для безопасности не только Центрально-азиатскому региону, но и для всего мира считает расширение сотрудничества в области безопасности с другими странами и международными организациями поможет результативно вести борьбу с выше указанными проблемами.

Основным же партнером ШОС в обеспечении и сохранении безопасности является Организация Объединенных Нации. Об этом свидетельствует подписанная 2010 году 5 апреля между Генеральным секретарем ШОС М. Иманалиевым и Генеральным секретарем ООН Пан Ги Муном Совместная декларация о сотрудничестве между секретариатами Шанхайской организации сотрудничества и Организации Объединенных Нации. Целью сотрудничества обе стороны провозгласили внесение существенного вклада в решение возникающих вызовов и устранение угроз, встающих перед международным сообществом [12]. Поддерживаются информационные контакты с Секретариатом ООН, осуществлялась регулярная связь с учреждениями системы ООН, представленными в Пекине. Так же на региональном и субрегиональном уровне ведется активное сотрудничество, доказательством чего может послужить подписанные документы, такие как: Протокол о сотрудничестве между Региональной антитеррористической структуры Шанхайской организации сотрудничества и Центральноазиатским региональным информационным координационным центром по борьбе с незаконным оборотом наркотических средств, психотропных веществ и их прекурсоров; меморандумы о взаимопонимании между Секретариатом ШОС и Исполкомом СНГ (12 апреля 2005 г.), Секретариатами Ассоциации стран Юго-Восточной Азии (21 апреля 2005 г.), ЕврАзЭС (8 мая 2006 г.), Организации Договора о коллективной безопасности (5 октября 2007 г.), Организации экономического сотрудничества (11 декабря 2007 г.) и Экономической и социальной комиссией ООН для Азии и Тихого океана (21 января 2008 г.) [13].

С руководством Секретариата ОДКБ обсуждались вопросы обеспечения региональной и международной безопасности и стабильности, противодействия терроризму, борьбы с незаконным оборотом наркотиков, пресечения незаконного оборота оружия, противодействия организованной транснациональной преступности. Осуществлялось взаимодействие постоянно действующих органов ШОС с ОДКБ в области борьбы с наркоугрозой. Генеральный секретарь ШОС в марте 2008 года принял участие в прошедшем в Астане заседании Координационного совета руководителей антинаркотических ведомств государств-членов ОДКБ.

Поддерживались контакты по афганской и центрально-азиатской тематике с ЕС и ОБСЕ. Генеральный секретарь ШОС провел в Пекине встречи с Министром иностранных дел Венгрии, замминистрами иностранных дел Италии, ФРГ, Латвии, Спецпредставителем ЕС по делам Центральной Азии. Поддерживались рабочие контакты в Пекине с посольствами стран ЕС. В сентябре 2008 года Генеральный секретарь ШОС принял участие в организованной Францией в качестве председательствующего в ЕС государства международной конференции «ЕС – Центральная Азия. Обеспечение безопасности в Центральной Азии» [14].

Исходя из имеющихся мнений и оценок, можно заключить, что на сегодняшний день феномен ШОС заключается в ее функциональности: именно способность Организации наладить пути и механизмы многостороннего сотрудничества обратила на нее внимание мирового сообщества в настоящее время [15].

Страны Центральной Азии сейчас находятся на важном этапе политического и экономического развития. Весь Центральноазиатский регион переживает перемены, геополитическая ситуация постоянно развивается. Поэтому помимо противостояния «трём источникам угроз» и наращивания сотрудничества в таких традиционных областях, как борьба с наркопреступлениями, функции ШОС по поддержанию безопасности также подразумевают политическую, экономическую и культурную безопасность. Можно сказать, что функции ШОС по поддержанию безопасности заключаются в обеспечении экономического развития каждой страны и региона в целом, создании для него безопасной и стабильной обстановки. Общеизвестно, что бедность представляет серьёзную скрытую угрозу региональной безопасности, является одной из причин нестабильности в регионе. Поэтому при рассмотрении региональной безопасности нельзя недооценивать вопросы развития экономики, связанные с борьбой с бедностью. Углубление экономического сотрудничества в рамках ШОС не только придаёт стимул развитию экономики стран региона, но и в конечном итоге служит интересам региональной безопасности и стабильности [16].

1. 
   Сыроежкин К.Л. /Актуальные проблемы безопасности в Центральной Азии и ШОС // Председательство Казахстана в ШОС в 2010—2011 гг.: Материалы международной научно-практической конференции - Алматы, 2011
   
2. 
   А.Целикин / Взаимоотношения государств Центральной Азии. Конфликтный потенциал региона // ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ. ГЕОПОЛИТИКА И ЭКОНОМИКА РЕГИОНА, Институт стратегических оценок и анализа – Москва, 2010
   
3. 
   В.Гусейнов, Н.Савкин / Запад и государства ЦАР /// ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ. ГЕОПОЛИТИКА И ЭКОНОМИКА РЕГИОНА, Институт стратегических оценок и анализа, Москва — 2010
   
4. 
   Декларация Шанхайской организации сотрудничества, 2001
   
5. 
   Шанхайская конвенция, 2001
   
6. 
   ЗАЯВЛЕНИЕ глав правительств государств-участников Шанхайской организации сотрудничества, 14 сентября 2001 г., Алматы
   
7. 
   ЗАЯВЛЕНИЕ руководителей правохранительных органов и спецслужб Республики Казахстан, Китайской Народной Республики, Кыргызской Республики, Россиской Федерации, Республики Таджикистан – членов «Бишкекской группы» государств участников Шанхайской организации сотрудничества, 23 мая 2002г., Астана
   
8. 
   Шаяхметов А. Ш., ШОС и обеспечение региональной безопасности /
   
9. 
   СОВМЕСТНОЕ ЗАЯВЛЕНИЕ министров иностранных дел государств-участников Шанхайской организации сотрудничества, 7 января 2002 г., Пекин
   
10. 
    Протокол Шанхайской организации сотрудничества и Исламской Республики Афганистан о создании Контактной группы «ШОС-Афганистан», 4 ноября 2005 г., Пекин
    
11. 
    КОНЦЕПЦИЯ СОТРУДНИЧЕСТВА государств-членов Шанхайской организации сотрудничества в борьбе с терроризмом, сепаратизмом и экстремизмом, 5 июля 2005 г., Астана
    
12. 
    Совместная дкларация о сотрудничестве между секретариатами Шанхайской организации сотрудничества и Организации Объедененных Нации, 5 апреля 2010 г., Ташкент
    
13. 
    Шанхайская организация сотрудничества – 10 лет по пути безопасности и сотрудничества. Основные документы ШОС.
    
14. 
    Официальный сайт Шанхайской организации сотрудничества, www.sectsco.org
    
15. 
    С.Ж. Нарысов, ШОС: достижения и перспективы / Аналитическ доклады научно_координационного совета по международным исследованиям МГИМО (У) МИД России, Май 2007, Москва
    
16. 
    Чэнь Юйжун,Сотрудничество в области безопасности в рамках ШОС / «Шанхайская организация сотрудничества и современный мир» // Аналитическ доклады научно_координационного совета по международным исследованиям МГИМО (У) МИД России, Май 2007, Москва
    

Бұл мақалада Шанхай ынтымақтастық ұйымы шеңберіндегі Орталық Азия аймағында терроризм, экстремизм және сепаратизммен күрес мәселлесі қарастырылады. Мақалада аймақтағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша ШЫҰ-ның мүше-мемлекеттері арасындағы көпжақты ынтымақтастықтың мысалдары келтірілген.

This article addresses the issue of combating terrorism, extremism and separatism in Central Asia through the Shanghai Cooperation Organization. The article gives examples of multilateral cooperation among the SCO members in security in the region.

аймақтану кафедрасының

4-курс студенті

Ғылыми жетекшісі

Л.Н Гумилев атындағы ЕҰУ- дың

Халықаралық қатынастар факультеті

аймақтану кафедрасының

доценті, т.ғ.к. Даркенов Қ.Ғ.,

Мақалада геоcтратегиялық эәне геоэкономикалық маңызды аймақтардың бірі Орталық Азиядағы шешімі табылмаған басты мәселелері анықталып, олардың пайда болу себептері мен аймақ дамуына деген тигізер ықпалы қарастырылды. Сонымен қатар онда басты назар аймақтың Еуропалық Одақпен әріптестігіне қойылып, өзара ынтымақтастықтың меселерді шешуде берер болашағына болжамдар жасалды.

КСРО ыдырап, аймақтағы жағдай өзгергеннен кейінгі он жылдықта Орталық Азия негізгі объект көзіне айналды. Түрлі мақсатты көздейтін, түрлі саяси күштер Орталық Азия халықтарының мүддесімен санаспай, тек өз мүдделеріне сәйкес жаңа тәуелсіз мемлекеттердің қалыптасу үрдісіне өз ықпалын көрсетуге үміттенді. Үлкен қазба байлықтарына: алтын, табиғи газ және мұнайға бай, геосаяси жағдайға ие бұл аймақ бұрын өздерінің қызығушылықтарын жүзеге асыра алмайтын әр түрлі күштерге ашыла бастады. Осылайша алғаш рет посткеңестік Орталық Азияға шетел назары түскен болатын. Тәуелсіздіктен кейін ұзақ уақыт бойы Орталық Азияның белді әрі белсенді ойыншылары ретінде Ресей, Қытай және АҚШ саналып келді, ал соңғы уақытта аймақта ЕО мемлекеттерінің де мүдделері пайда болып та үлгерді. Осы ретте Карл Хауздың «кім Орталық Азияны иеленсе Еуразияға ие болғаны, кім Еуразияны иеленсе әлемді басқарғаны» деген сөзі еске келеді.

ХХІ ғасырдың басында әлемдік жаһандануға байланысты ЕО пен Орталық Азия арасында сапалы әріптестік орнататын кез туды. Тұрақтылық пен өзара бейбіт әрекеттестік арқылы даму, сонымен қатар ЕО-тың тату көрші саясаты екі тарапты аз уақыт ішінде саяси, қауіпсіздік және экономикалық саларында жақындастыра білді.

Орталық Азия мен Еуропалық Одақтың әріптестігі қарқынды өсіп келе жатқанымен назар аударарлық бірнеше мәселелер бар. Солардың ішінде ең бір маңыздыларына мыналар жатады:

• 
  Орталық Азия республикаларындағы тұрақсыздық пен шиеленіс қауіпі
  
• 
  Энергетикалық қауіпсіздік
  
• 
  Денсаулық сақтау
  
• 
  Радикализм мен терроризм
  
• 
  Адам құқықтары мен тиісті басқару
  
• 
  Есірткі саудасы
  
• 
  Ауғанстан
  

Өзінің энергетикалық қоры арқасында Қазақстан ұзақ жылдар бойы Орталық Азиядағы болашағы зор баянды мемлекет ретінде қарастырылып келді. Дегенімен соңғы жылдары мұндағы тыныштықтың да шырқы бұзылған секілді. 2006 жылғы ақпандағы саяси қайраткер Алтынбек Сәрсенбаев өлімі қазақ қауымын дүр сілкіндірген еді, оның үстіне Рахат Алиев мәселесі үлкен шиеленіс тудырғаны да белгілі. Өткен жылғы 16 желтоқсанда орын алған Маңғыстау көтерілісі де ел үшін қатты соққы болғаны анық. Ал Қырғызстан мәселесі тіптен күрделі. Есімізде болса, 2005 жылы Наурыздың 24-інде Бішкекте халық көтеріліп үкіметтік орын алмасулары болған кезде жұрт мұны демократия жолындағы жеңіс деп қабылдаған болатын. Дүрбелең кезінде ел президенті Асқар Акаев қызметін тастап, Мәскеуге шұғыл кетуіне тура келді. Көп ұзамай жаңа үкімет қалыптасып, Ақаевтің орнына Құрманбек Бакиев келген еді. Ол өз сөзінде бұдан былай Қырғызстанда көтеріліс болмайды деп сендірген болатын. Бірақ төңкерістен соң бір жылдан аса-ақ Қырғызстанның белгілі саясаткерлерінің Бакиевтің жоғары лауазымға ие болған туыстарынан қысым көре бастағаны анықталды. «Бұл жағынан Бакиев Ақаевтан да асып түсті» деп жазды кейбір сарапшылар. Осылайша, екі жыл өтпей Бакиевке қарсы халық наразылығы шерулерге ұласты. Бірақ ол биліктен кету ойында жоқ екенін, ал «оппозициялық қозғалыстың мұндай үндеулері Қырғызстанның келешегіне соққы болатынын» айтқан еді. Осыдан кейін «елде революция жасамақ болды» деген күдікпен бірнеше оппозиция жетекшілерінің үстінен қылмыстық іс қозғалды.Нәтижесінде, 2010 жылы сәуірдің 6-сы күні тағы бір оппозиция жетекшісінің қамауға алынуына қарсы Талас қаласында басталған толқу Бішкекке жетіп, үкімет әскерінің қолынан 80-нен астам адам өлген соң Бакиев Қырғызстанды тастап шықты. Қазір ол Беларусияда тұрақтады.[2]

Төңкерістен соң Роза Отунбаева жетекшілік еткен уақытша үкімет Қырғызстан конституциясына өзгерістер енгізіп, референдум арқылы елде парламенттік жүйе қалыптастырды. Ал 2010 жылы 3 шілдеде ол президент орнына отырады. Билік ауысқанымен елде тыныштық орнай қойған жоқ.

2011 жылы 30 қазанында Қырғызстанда өткізілген президенттік сайлау ресми өтіп, Алмазбек Атамбаев Қырғызстан президенті болып сайланды.

Қазіргі таңда Қырғызстандағы қалыптасқан жағдай туралы сарапшылар екі ұдайы пікір білдіреді. Бірі ел демократияланып келеді, оның болашағы бар деп сендірсе, енді бірі Қырғызстан оқиғасы Орталық Азияның басқа да мемлекеттеріне өз әсерін тигізіп, жаппай бассыздықтар орын алуы мүмкін дейді. Бірақ көрші ел президенттері мұндай оқиға қайталанбас үшін қолдан келер бар шара қолдануға тырысуда.[3]

Саяси тұрғыдан алғанда Тәжікстан аймақағы тұрақты мемлекеттер қатарына жатады, дегенімен 90 жылдары болған азаматтық соғыс әлі де болса елдің экономикалық-саяси өміріне әсерін тигізіп келеді. Тәжікстан - өте кедей мемлекет және шетелде жұмыс істейтін мыңдаған тәжіктің аударған ақшасына тәуелді. Жемқорлық деңгейі де жоғары, оның үстіне ауған героині саудасынан түсетін кіріс билік институттарын жегідей жеп барады. Азаматтық соғыстың қайта тұтануы алдындағы қорқыныш қоғамдағы басқаша ойлау принциптерін төмен деңгейге жеткізді, ал билік басындағы Эмомали Рахмонов үкіметі оппозицияны саясаттан оңай шеттетіп жіберді. Қазір Тәжікстан Ресеймен тығыз қарым-қатынасты сақтап келеді. Бірақ екі елдің бірінде экономикалық мәселелер туындай қалған жағдайда, еңбек мигранттарының табыс табу мүмкіндіктерін айтарлықтай шектелуі мүмкін, ал бұл Тәжікстан үшін қауіпті әлеуметтік-экономикалық салдар туғызады. [4]

Түркіменстан әлем бойынша жабық және репрессивті режим қалыптасқан мемлекеттердің бірі, онда ұзақ уақыт бойы Сапармұрат Ниязов билік еткен еді. Қазір ел өзінің жаңа басшысы ретінде Г.М Бердімұхамедовты сайлады. Бірақ мемлекетте орын алған жағдай айтарлықтай өзгере қойған жоқ. Елбасының саяси өмірді толық қадағалауы және бағалы газ қорынан түсетін пайда Түркіменстанды тұрақты ел кейіпінде көрсетіп отыр. Дегенімен азаматтық қоғамның, оқу мен денсаулық сақтау салаларының жүйелі түрде жоғалуы және тәуелсіз саяси бірде бір институттың жоқтығы елдегі гумманитарлық дағдарыстың орын алу мүмкіндігін растап отыр. Ал бұл елдің келешегін құлдырауға әкеледі.[5]

Өзбекстан жаңдайында аймақта орын алуы мүмкін тұрақсыздық аса қауіпті болып табылады. Аталмыш мемлекет Орталық Азия бойынша саяси репрессия көлемі жағынан Түркіменстаннан кейін екінші орын алады. Ал Ислам Каримовтің ашық түрде көрсетіп отырған зорлығы тіпті Ниязов режимінен де асып түсті. Ұзақ жылдан бері қанаушы және тоқырауға алып келетін экономкалық саясат ел наразылығы мен ыза кегін өршітіп келеді. Өйткені мұндай саясат миллиондаған халықты өмір үшін күресуге мәжбүрлейді. 2005 жылы бәрімізге белгілі Әндіжан оқиғасы орын алған еді. Көтеріліс 23 кәсіпкерді аяқсыз айыптауға және президенттің озбырлығына қарсы жауап ретінде тұтанған болатын. 13 мамыр күні жоғарыдан бұйрық келіп, кешке алаңға шыққан көтерілісшілерге оқ жаудырылады. Нәтижесінде көтеріліс қарулы күшпен басып жаншылған болатын. Американдық құқық қорғаушы Human Rights Watch ұйымының есебі бойынша Әндіжанда 700-дей адам қайтыс болған, ал өзбек билігінің есебіне сүйенсек, «Қорғасын жаңбыры» кезінде 187 адам қаза тапқан-ды. [6]

2006 жылдың қаңтар айында орын алған Ресей Федерациясы мен Украина арасындағы шиеленістен кейін энергетикалық мәселе ЕО ең жоғарғы саяси деңгейде талқылана түсті, ендігі кезекте Брюссель алдына Ресейден тәуелділікті азайту мақсатын қойды. Сондықтан, кеш болса да, ЕО Орталық Азияның әлеуетті маңыздылығын түсіне бастады. Еуропаға тікелей Түркия мен Кавказ арқылы жеткізуге болатын аймақтың мұнай мен газы энергиямен қамтамассыз ету көздерінің диверсифкациясы мәселесін ішнара шешудің бір жолы болды.

Аймақта негізінен үш мемлекет айтарлықтай энергия қорын иемденіп отыр. соның ішінде қоры жағынан ең ірі мемлекет Қазақстан болып табылады. Ол мұнай қоры жағынан әлем мемлекеттері ондығына, ал газ қоры бойынша алғашқы 15 мемлекет қатарына кіреді. Өзбекстан да маңызды газ экспорттаушы мемлекет болып табылады. Ал Түркіменстан түгел дерлік өз газын Өзбекстан мен Қазақстан арқылы солтүстікке, яғни Ресйге жібереді. Одан ары түркімен газының бір бөлігі Ресей бақылауындағы газ құбырлары арқылы Украинага жөнелтіледі. Сонымен бірге, осы тұста атом энергиясы туралы айта кеткенді де жөн көріп отырмыз. Бұл сала бойынша Қазақстан мен ЕО әріптестігі жақсы қарқынмен дамып келеді. Қазір Қазақстанда уран әлемдік қорының шамамен 20 пайызы(1,6 млн тонна) бар, ал оны өндіру бойынша еліміз Аустралия, Канадамен бірге алғашқы үштікке кіреді екен. Оған қоса, елдегі Өскемен металлургиялық зауыты атом станцияларына (негізінен Ресей АЭС-на) арналған жылу таблеткаларын шығаратын ірі әлемдік өндіруші. Уран өндіруде маңызды тұстардың бірі оны бейбіт жолда пайдалану. Сондықтан да 2006 жылы Брюссель қаласында Қазақстан мен Еуроатом арасында атом энергиясын бейбіт жолда пайдалану жөніндегі әріптестік келісіміне қол қойылды. Қазір еуропалық уран нарығындағы Қазақстанның үлесі 3% құрап отыр, ал 2011 жылғы есептен Қазақстан бойынша уран өндірісінің 2010 жылға қарағанда 9 % өскенін(19,450 мың тонна) байқауға болады.[7]

Өкінішке орай Орталық Азияның денсаулық сақтау жүйесі дағдарыс қарсаңында тұр. ВИЧ/ЖИТС, туберкулез секілді эпидемиялық, жұқпалы аурулардың таралуы және олардың дәрілік тұрақтылығы ЕО үшін ұзақ мерзімдік қауіп тудыруы мүмкін. Келешекте ЕО аймақтағы құс тұмауының мүмкін қауіптері мен олардың салдарын толық қарауы керек, себебі аталмыш аймақта медициналық қызмет көрсету жүйесі нашар дамыған және аз қаржыландырады. ЕО Орталық Азиямен шектеспесе де, құс тұмауы Еуразия аумағына үлкен қарқынмен таралып келеді және Еуропаға жыл сайын Сібір мен Орталық Азиядан мыңдаған құстар ұшып келіп жатыр. Оның үстіне, денсаулық сақтау жүйесінің дағдарыс салдары, әсіресе ВИЧ/ ЖИТС эпидемиясы аймақтың жалпы тұрақтылығы мен даму болашағына қауіп төндіруі мүмкін, ал оның салдары өз кезегінде еуропа қауіпсіздігіне сызат түсіреді-мыс.

Жапай қырғын, жемқорлық пен тиісті мемлекеттік басқарудың жоқтығынан туындаған наразылықтар салдарынан Орталық Азия халқы арасында ислам радикал топтары күннен күнге қолдау тауып келеді. Соның ішінде негізгілерінің бірі күллі ислам әлемінде белсенділік танытып отырған және мұсылмандарды ислам халифаты аясында біріктіруді мақсат тұтатын жасырын топ Хизб ут-Тахрир болып табылады. Топ жақтастарының қоғамдық бастаушы ұйымдары ОА мемлекеттерінің көбісінде кездеседі. Олар негізінен үкімет қызметіне сыни пікірлер айтылған және тек халифат кезінде ғана әділдік болатындығы жөнінде үндеулер, аудио-видео материалдар таратумен айналысады. Хизб ут-Тахрир өкілдері пікірінше олардың қозғалысы өз мақсаттарына зорлық-зомбылықсыз жетуді көздейді. Ресми мәлімдемелерде Хизб уд-Тахрир қауіп төндіретін ұйым ретінде көрсетілгенімен, оның террористік акттерге қатыстығы жөнінде ешқандай дәлел айғақтар кездеспейді. Дей тұрғанымен, басқа радикалды топтар зорлық көрсетуге дайын екендерін жасырып отырған жоқ. Олардың ішінде Өзбекстан Ислам қозғалысын(ӨИҚ) атап көрсетуге болады. Ресми мәлімдемелерде Хизб уд-Тахрир қауіп төндіретін ұйым ретінде көрсетілгенімен, оның террористік акттерге қатыстығы жөнінде ешқандай дәлел айғақтар кездеспейді. Дей тұрғанымен, басқа радикалды топтар зорлық көрсетуге дайын екендерін жасырып отырған жоқ. Олардың ішінде Өзбекстан Ислам қозғалысын(ӨИҚ) атап көрсетуге болады. АҚШ мемлекеттік департаментінің есебі бойынша аталмыш топ әлемдегі ең бір қауіпті террористік ұйымдардың қатарына жатады екен.

Соңғы жылдары Қазақстанда да терроризм өрши бастады. Оның айқын мысалы ретінде Ақтөбе қаласындағы ҰҚК-комитетіндегі, Шұбаршыдағы және Атыраудағы орын алған джихадшылар жарылыстарын алуға болады.

Жыл сайын терроризм индексін жариялап отыратын, «Maple Croft» британ компаниясының мәліметтері бойынша Гренландия мен Антарктиданы есепке алмағанда, әлемде терроризм қаупі төніп тұрмаған аймақ жоқ екен. Ал Орталық Азия аймағы терроризм өршіп тұрған Ауғанстанмен шектесіп жатыр. Сондықтан да бұл мемлекеттерге шекараларын қорғау үшін біраз күресуге тура келеді.

Қазіргі таңда аймақ мемлекеттерінің барлығында жемқорлық, тұтқындардың нашар жағдайы, құқық қорғау орындарындағы заңсыздық, әйелдерге көрсетілетін қорлық пен олардың дискриминациясы бар, бірақ мұндай проблемалардың деңгейі әр елде әр түрлі. Одан бөлек төмен экономикалық жағдай күн сайын адам саудасын дамытып отыр. Сол себепті де әйелдер мен қыздар жезөкшелік, ал ер адамдарды қара жұмыс құрбаны болып отыр. Мақта шаруашылығымен айналысатын Өзбекстан, Тәжікстан мен Түркіменстандағы еріксіз еңбек, әсіресе бала еңбегі күллі аймақ мәселесіне айналып та үлгерді. Соның ішінде Өзбексатндағы қорлық көресту шаралары өршіп бара жатқанын ерекше атап өткен жөн.

Статистикалық мәліметтерге сүйенсек Еуропа халқы жылына 135 тонна героин пайдаланады екен, оның 90% Ауғанстанда өндіріледі. Ал Нью-Йоркте жасалған БҰҰ баяндамасында Еуропадағы 15-39 жас аралығындағы өлгендердің 4% есірткі пайдаланғаннан бақилық болған. Ал есірткі мен қылмыс жөніндегі БҰҰ басқармасының директоры Антонио Мария Коста өзінің мәлімдемесінде «Мен есірткі саласындағы ең бір бұзақыларды атаудан қорықпаймын: Испания, Ұлыбритания және Италия» деп ашық айтты. БҰҰ есебіне сүйенсек 15-64 жас аралығындағы Испания халқының 3% , ал Ұлыбритания халқының 2,4% есірткі пайдаланады екен.[8]

Соңғы кездері көкнәрді жоюға кеткен күштің арқасында Ресейде өндірілетін есірткі көлемі 20%-ға азайтылды. Дегенімен Ауғаныстаннан келетін есірткі көлемі артып кетті. Мұның негізгі себебі ТМД, әсіресе Қазақстан шекарасының мөлдірлігі болып отыр. Күн сайын шекарадан мигранттардың үлкен ағыны өтіп жатыр. Олардың көбісі есірткі саудасына тартылады. [8]

Әлем бойынша апиынның 90 % Ауғанстан өндіреді. Ол көбінесе героин немесе морфий күйінде сатылымға жіберіледі, себебі бұл тауардың бағасын көбейтіп, салмағын азайтады және оны тауып алу қауіпін кемітеді. 2009 жылы Ауғанстаннан 400 тоннадан астам героин мен морфий шығарылған. Оның көлемі ЕО нарығын үш жылға дейін қамтамассыз етуге жетеді екен.

Қазіргі таңда Орталық Азия өзінің стратегиялық орналасқан жерінен зардап шегіп отыр. Себебі есірткі саудагерлері ескі Жібек Жолын жандандырды десе де болады, осылайша Ауғанстан апиыны Түркіменстан арқылы Тәжікстан мен Өзбекстанға жеткізіледі, одан әрі ұшақ, темір жол не көлік жолымен Қазақстан немесе Қырғызстанға жіберіледі. Сосын тауар Ресей мен ЕО-қа сапар шегіп кетеді. Есірткі саудагерлері негізінен жемқор шекара қызметімен тығыз байланыс орнатқан, сондықтан да өз тауарын шекарадан өткізу соншалықты қиынға соғып отырған жоқ.

Қазір ЕО Орталық Азияға Ауғанстан көршісі ретінде қарайды. Тіпті ЕО дипломатының бірі « Ауғанстанның Орталық Азияға жақындығы ЕО-тың аталмыш аймаққа деген қызығушылығының басты себебі» дейді. Иә,расымен де, ЕО үшін Ауғанстан басты басымдық ретінде есептелгендіктен, ОА көзден таса қылу ақымақтық болар еді. Ауғанстандағы тұрақтылық көршілерінің орнықтылығын талап ететіні анық. Сондықтан да қазір ЕО Орталық Азия қолдауына сүйенеді. Себебі Орталық Азия мемлекеттерінің әріптестігінсіз Ауғанстан мәселесін шешу мүмкін емес. Еуропарламент президенті Ежи Бузек Тәжікстан президенті Э.Рахмонмен кездесуі барысында «Тәжікстан Азия континентінің жүрегінде орналасқан ел, Ауғанстан, Қытай, Қырғызстан және Өзбекстанмен шектесетін ел, сондықтан да аймақта стратегиялық маңызға ие және ЕО Тәжікстанмен қарым-қатынасты дамытуға мүдделі» - , деген болатын [9]

Тіпті он жылдан бері тоқтамай күресіп келе жатқан ISAF (International Security Assistance Force) та айтарлықтай нәтижелерге жете алмай жатыр. 2001 жылы құрылған бұл әскери контингентте Еуропалық әскерлер де күрес жүргізіп жатыр. ИСАФ ресми мәліметтеріне сүйенсек, 2010 жылыдың соңында Ауғанстанда жалпы саны 131 мың 730 адамды құрайтын 48 мемлекет контингенті болған. Соның ішінде АҚШ әскері- 90 мың, Ұлыбритания 9,5 мың, ал Германия 4,6 мың.

Сонымен қатар, Германия Өзбекстанның оңтүстігінде орналасқан Термез қаласында шамамен 300 әскерін орналастырды. Мұндай база құрудың басты себебі Ауғанстандағы ИСАФ қызметін жандандыру болды. Сондықтан да қазіргі таңда Германия НАТО мемлекеттері арасында Өзбекстанда әскери контингеті бар және 2005 жылдан бастап Өзбекстан әуе кеңістігін пайдалануға рұқсат алған жалғыз мемлекет болып табылады. Себебі 2005 жылы шілде айында Қаршы қаласы маңындағы АҚШ әскери базасы аталмыш елден шығарылғаннан соң, елдің әуе кеңістігінен ұшуға көптеген мемлекеттерге тыйым салынған еді.

Қазіргі таңда, әлем аталмыш мәселеге байланысты біршама өзгеше көзқарас танытып отыр. Болашақта елде құрылған 5 әскери контингент біртіндеп Ауғанстан территориясынан шығарылмақ. Яғни елдегі шешімін таппаған мәселелер жергілікті билік құзырына қалдырылады. Есімізге сала кетейік, 2010 жылы қараша айында Лиссабонда өткен НАТО саммитінің нәтижесі бойынша 2014 жылға дейін АҚШ контингеті Ауғанстан шекарасынан толық шығарылмақ. Сол генерал Алленнің берген сұхбатында, аталмыш әскери контингенттің орнына антитеррорлық корпус құрылатыны жайында жария етілді. [47]

Осылайша Орталық Азия мен ЕО-тың әріптестігінде біршама ерекшеліктер мен шешілмеген мәселелер бар екенін байқадық. Олардың жібін тарқатып, мүмкін жолдарын қарастыруға ат салысу әрқайсысымыздың міндетіміз. Себебі Орталық Азия проблемеларын шеше отырып, біз тек қана еліміздің жағдайын жақсартып қоймай, демократиялық, адам құқықтары сақталған, қауіпсіз қоғам құра аламыз.

1. 
   Bh. Dave «The EU and Kazakhstan: Is the pursuit of energy and security
   

democratic reforms?» Centre for European Policy Studies, Brussels, 2009

2. 
   E. Satybaldieva, «The Kyrgyzstani Presidential Elections: Atambaev’s Challenges», EUCAM, №21, 2011у.
   
3. 
   M. Fumagalli «Tajikistan and the EU: From Post-Conflict Reconstruction to Critical Engagement», Centre for European Policy Studies, Brussels, 2009 у.
   
4. 
   M.Denison Turkmenistan and the EU: Contexts and Possibilities for Greater Engagement Centre for European Policy Studies, Brussels, 2009 у.
   
5. 
   М. Бенсманн «Свидетель массового убийства. Восстание в Андижане вспыхнуло в ответ на...», Центр Азия, 15.05.2006 г.
   
6. 
   А.Строков, В.Парамонов   «Экономическое присутствие Европейского Cоюза в Центральной Азии» Центральная Евразия, 06.06.2011г.
   
7. 
   Л. Гусев «Энергетическое сотрудничество между Европой и странами Центральной Азии», Новое восточное обозрение 30.05.2011
   
8. 
   Репортаж об итоге визита Э.Рахмона в Страсбурге, Посольства Республики Таджикистан в КНР, 13.06.2011г. http://www.tajikembassychina.com/news_detail_153.asp
   

9. «Бундесвер в Афганистане. По продолжительности пребывания силы НАТО превосходят Советскую Армию», ИТАР-ТАСС 21.01.2011г. http://rodon.org/polit-110121114227

10. 
    Л.Ормонбекова, Ормонбеков Ж. «Стратегия Европейского Союза для Центральной Азии» www. Gazeta. кz.
    

В данной статье обозначены главные проблемы Центральной Азии, который является важным геостратегическим и геоэкономичеким регионом. А также проанализированы причины и их вероятные воздействие на будущее развитие ЦА. Акцентируясь на развивающее сатрудничество Европейского Союза с Центральной Азией определены возможные пути их решения.

In this article the main problems of Central Asia which is the important geostrategic and geo-economic region are designated. And also the reasons and their probable impact on future development of CA are analyzed. Being accented on developing cooperation of the European Union with Central Asia possible ways of their decision are defined.

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ- дың

Халықаралық қатынастар факультеті

Аймақтану кафедрасының студенті

Ғылыми жетекшісі

Л.Н Гумилев атындағы ЕҰУ- дың

Халықаралық қатынастар факультеті

Аймақтану кафедрасының

доценті, т.ғ.к. Қилыбаева П .К
Еуропалық Одақтың Орталық Азиядағы мүддесі
Ұзақ уақыт бойы ЕО Шығыс Еуропаны интеграциялау үрдісінде маңызды орын алды, ал Орталық Азияда айтарлықтай мүддесі болмады. Оның қазіргі әріптестікке ұмтылуының себебі не?

Тарихқа үңілсек, Орталық Азия ерте кезден-ақ Шығыс пен Батыстың назарында болған. Бұл аймақтың Еуропа және Азия мемлекеттерін жалғастырып тұрған геосаяси және геоэкономикалық орналасуымен тікелей байланысты. Дәл осы аймақпен Қытай мен Үндістанннан Еуропаға тартылған Ұлы Жібек Жолы өткен еді. Ал қазіргі таңда ұмыт қалған сол жолды қайта жандадыруға күш салынуда. Егер Еуропа мен Азияны байланыстырып тұрған Ұлы Жібек Жолы қалпына келтірілсе, аймақ мемлекеттерінің экономикалық потенциалы артар еді.[1.165]

Соңғы жылдары орын алған Ауғанстан, Әндіжан оқиғалары, Қырғызстандағы қызғалдақ көтерілісі әлем назарын Орталық Азияға аударды. Геостратегиялық орны мен құнды қазба байлығы аймақтың геосаяси жағдайын әлемдік дәрежеде көтерді. Ұзақ уақыт бойы аталмыш аймақ үшін ЕО арнайы саясаты болған жоқ, себебі ЕО мемлекеттерімен ОА географиялық шектеспейді және ол еуропалық саясат аумағына кірмейтін еді. Ал қазіргі таңда табиғи қорына байланысты ЕО алдындағы ОА маңызы артып келеді.

Аймақтық және жаһандық, сонымен қатар әрбір елге қатысты мақсаттар ЕО пен Орталық Азиямның әріптестігі тәсілін қалыптастырады. Екі тарап ықпалдастығындағы ЕО мақсаттары келесідегідей жіктелуі мүмкін:

• 
  Аймақ мемлекеттерінің қауіпсіздігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ету;
  
• 
  Кедейлікті жою мен өмір сүру деңгейін көтеруде көмек көрсету;
  
• 
  Орталық Азия мен ЕО арасында,әсіресе энергетика, көлік, жоғары білім беру және экология салаларында әріптестікті дамыту мен жақсарту.
  

Энергетикалық мүдде. Бәрімізге анық, ЕО-тың энергоқорларға зәру болуы, оларға бағаның үш есеге дейін өсуі, Ресей мен Украина арасындағы газ жанжалы Еуропалық Одақты энергия көзімен қамтамассыз етудің басқа жолдарын іздестіруге мәжбүрлеген болатын. Тіпті энергияның жетіспеушілігі бұл мәселені жеке кәсіпкерлік мүдделері аясынан мемлекеттік мүдде мен Еуропалық Одақтың саясатына айналуына алып келді. Сондықтан да Брюссель Орталық Азияға қатысты бірнеше бастамаларды алға тартты. Аталмыш бастамалар өз ішіне экономикалық, әрі саяси мүдделерді біріктіреді. Дегенмен көп жағдайда экономикалық құрамдас бөлік саясидан әлдеқайда асып түседі.

ЕО мемлекеттерінің энергетикалық саясаты көршілес мұнай-газ импортының негізгі көзі болатын Орталық Азияның Каспий теңізі секторында шоғырланған. ЕО «Дружба» секілді жұмыс істеп тұрған көмірсутектерді Чехия, Германия және Австрияның өңдеуші кәсіпорындарына жеткізетін мұнай құбырларын пайдаланып қоймай, Каспий теңізі қайраңындағы мұнай өндірісінде белсенді қатысуға да мүдделі болып отыр. Орталық Азияның және Каспий маңы мұнай және газын өндіруде қатысым алатын компанияларға Shell (Голландия), TotalFinaElf және Schlumberger (Франция), ENI және Agip (Италия), British Petroleum және Lasmo (Ұлыбритания), REPSOL (Испания), Wintershall (Германия), Petrom (Румыния) және Statoil (Норвегия) жатқызуға болады.[2]

Ірі экономикалық одақ бола отырып, ЕО әлем энергоқорлар көлемінің шамамен 16%-ын пайдаланады екен. Энергия тасымалдаушылардың ішінде негізінен ЕО үшін қызығышулық білдіріп отырған әрине мұнай мен газ болып табылады. Қазіргі таңда ЕО-тың жылу-энергетикалық балансында көмір үлесі су-энергетикалық қорлар сияқты елеусіз десек, сірә қателеспейміз. Өз кезегінде атом энергиясы ЕО-тың кей мемлекеттері экономикасы үшін айтарлықтай маңызды болса да, оның үлесі көмірсутектерден аса қойған жоқ. Оның үстіне, экологиялық апаттардың қаупі жоғары болғандықтан, Еуропадағы атом энергетика саласының болашақтағы дамуы туралы дөп басып айту да қиын және көтеген еуропалық мемлекеттер әлі күнге дейін Чернобель синдромын еңсере қойған жоқ. Оның айқын дәлелі ретінде сол Чернобель апатынан бері осы күнге дейін Еуропада атом энергиясын өндіру үлесі өспегендігін айтуға болады. Сонымен қатар, ЕО-та «жасылдар» ұстанымы күн санап орнығып келеді және қайта қалпына келетін энергия көздерін пайдалану саясатына қолдау көрсетушілер саны артуда.

Еуропаның энергетикалық балансында көмірсутектер басымдық танытқанымен, ЕО елдеріндегі мұнай мен газдың қоры (негізінен Солтүстік теңіз қайраңында шоғырланған) еуропалық қажеттіліктері фонында елеусіз болып отыр. Оның үсінде бұл қажеттіліктер жақын болашақта артатыны сөзсіз. ЕО аумағында мұнай қоры әлемдік қордың тек 0,2%, ал газ 1,4% ғана құрайды. Қазіргі таңда бұл аумақта жылына 163 млн тонна мұнай (ішкі қажеттіліктің 18% ғана жабады) және 193 млрд м³ газ( шамамен 37% қажеттілікті өтейді) өндіріледі. Ал өз кезегінде ЕО 900 млн. тонна мұнай және 500 млрд текше метр газ пайдаланады, бұл 300 млрд м³ газ бен 700 млн тонна мұнайды шет мемлекеттерден импорттайды деген сөз.[3]

Жоғарыда көрсетілген мәліметтерге сүйенсек ЕО көмірсутекті импорттау қажеттілігі әлі үлкен және бұл көрсеткіштер болашақта өспесе, азаймайтыны анық. Ол қаржы- экономикалық дағдарыс салдары мен еуропалық экономиканың тұрақты даму траекториясына шығуымен байланысты болмақ. Оның үстіне аталмыш қажеттілік ХХІ ғасырдың басындағы аумғында энергия қорлары жоқ, сонау Кеңестер Одағы кезінде қалыптасқан энергияны көп қажет ететін экономиканы мұра еткен Шығыс Еуропа мемлекеттерін Одаққа қосуымен өсті. Аталмыш мәселе Шығыс Еуропа мемлекттерінің энергия сақтаушы технологиялардың болмауымен де қиындай түсті.

ЕО-тың көмірсутектерді пайдалануы жөніндегі болжамдар әр-түрлі. Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс басталмай тұрып, яғни Еуропалық экономиканың серпінді дамып тұрған шағында 2020 жылы ЕО 1,2 млрд тонна кем емес мұнай мен 800 млрд текше метрдей газ пайдаланады деп болжанған болатын. Оның үстіне Солтүстік теңіз қайраңындағы көмірсутектер қоры күн санап азайып келеді және үстіміздегі ғасырдың алғашқы онжылдығы ортасынан бері Еуропа мұнай мен газын өндіру көлемі азайып кеткен болатын. Дегенімен әлемдік, әсіресе ЕО-қа айтарлықтай әсер еткен дағдарыс, оның артынан ұласқан аталмыш аймақтағы экономикалық белсенділіктің кенеттен төмендеп кетуі және көмірсутекке деген сұраныстың азаюы алдыңғы болжамға біршама өзгертулер енгізіді. Қазіргі таңда 2020 жылы ЕО 525 млрд текше метр газ бен( 2009 жылмен салыстырғанда 60% жоғары) және 810 млн тонна мұнай (2009 жылмен салыстырғанда 9,5% жоғары) импорттауы керек болады деп жобалануда.

Жоғарыда көрсетілген себептерге байланысты ЕО қосымша энергия көздерін қарастыруға аса мән беруде. Соның бірі Орталық Азия болып табылады. Ал осы аймақтағы ЕО мүдделері негізінен Қазақстанда шоғырланған.

Қазіргі таңда Қазақстан энергетика саласында Еуропа компаниялары үш үлкен жобаға ден қойды: 1)Қарашығанақ (халықаралық Karachaganak Petroleum Operating b.v. консорциуымы құрамындағы «Қарашығанақ» кен орнын игеру); 2) Солтүстік Каспий ( Agip KCO халықаралық консорциумы құрамындағы «Қашаған» кен орны, ол кейінірек North Caspian Operating Company деген атпен қайта жасақталды); 3) «Теңіз-Новоросийск»(Каспий құбыр консорциумы құрамында) мұнай құбырын салу мен оны пайдалану. Сонымен қатар ЕО еліміздегі уран өндірісін дамытуда да ат салысып келеді.[4]

Ал Өзбекстан, Қырғызстан мен Тәжікстан жылу энергетикалық комплекстеріндегі еуропалық қатысым көлемі елеусіз және ЕО пен еуропалық бизнес үшін де, аталмыш аймақ мемлекеттері үшін де аса маңызды емес. [5]

Ал Қырғызстанға қатысты Еуропалық Одақ байыпты, сақ саясат жүргізуге тырысады. Әрі экономикалық, әрі саяси салада әлсіз Қырғызстан белгілі бір дәрежеде ЕО үшін Ауғанстан, Тәжікстан және Қазақстан арасындағы аралық зона қызметін атқарып тұрғандай.

Орталық Азиядағы ең бір қауіпті аймақ ретінде Тәжікстан саналады. Әлемдегі халықтың өмір сүру деңгейі өте төмен, бұрыннан бері келе жатқан мәселелердің бірі есірткі саудасы, ислам радикализмі әлі күнге дейін тәжік қоғамында сақталып келеді. Сондықтан да ЕО мемлекеттері аймақ қауіпсіздігін дамыту мақсатында елдегі демократия мен адам құқықтарын, экономиканы көтеруге мүдделі болып отыр. Тәжікстанда әлі де болса, Ресейдің ықпалы басымдық танытқанымен, ЕО елдерімен де әріптестік күн санап дамып келеді. Оның дәлелі ретінде Тәжікстан президенті Э.Рахмонның 2011 жылғы Еуропа мемлекетеріндегі алты күндік сапарын келтіруге болады. Сапар барысында Еуропарламенттегі сөзінде Э.Рахмон елдің қазіргі жағдайы туралы шер тарқатып, парламент депутатарының біраз сұрақтарына жауап берген еді. Тіпті екі тарап Вена қаласында «Тәжікстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалық статусы жайында» келісімдер жасасқан да болатын.

Түркіменстан ЕО-ты экономикалық салада қызықтырып отыр. Сапармұрат Ниязов саясаты ешқандай демократия, транспаренттілік режимін орнатуды дәріптемесе де, ЕО пен Ашхабаттың мұнай мен газ саласындағы әріптестіктен түсіріп отырған экономикалық пайдасы саяси мәселердегі келіспеушіліктердің бетін жауып тастағандай күй кешіреді.

Потенциалды өндірістік базасы болғандықтан ЕО Өзбекстанға қатысты экономикалық мүдделерін алға тартып отыр. Дей тұрғанмен, И. Каримовтың жартылай авторитарлы басқару формасы мен сыртқы әсерден экономкалық тұйықтығы ұштасып, ЕО-тың Ташкентпен экономикалық та, саяси да диалогты дамытуға еш мүмкіндік бермей отыр.[6]

Жалпы екі аймақ әріптестігін дамытудың болашағы бар. ЕО-тың Тәжікстандағы елшісі Эдуард Аурероның сөзіне сүйенсек, бәрінен бұрын ЕО-ты Орталық Азиямен экономикалық, сауда байланыстары, сонымен қатар аймақ ішінде және халықаралық деңгейде өзара әрекеттестік қызықтыруда. Оған бірлік, адам құқықтары, демократия және қауіпсіздік мәселелрді қосылып отыр. Қазіргі таңда ЕО пен ОА елдерінің қатынасы жақын көрші принципіне сәйкес орнаған. Және осы саясат болашақта да жалғасын таппақ.

Әдебиеттер:

1. 
   Н.Алдабек «Ұлы Жібек жолы және қазіргі замандағы Орталық азиядағы интеграциялық үрдістер», Ақиқат №12, 2008 ж
   
2. 
   N.Kassenova, “ Promises and hurdles in EU- Kazakhstan energy cooperation”, EUCAM, 2001
   
3. 
   А. Строков, В.Парамонов «К оценке энергетической политики Евросоюза, роли и места в ней Центральной Азии», Центральная Азия, 05.04.2011 г
   
4. 
   А. Строков, В.Парамонов «Европейское присутствие в Карачаганакском проекте Казахстана. 1 часть», Ценральная Азия 2011 г
   
5. 
   А. Строков, В.Парамонов «Европейское присутствие в энергетике Узбекистана, Кыргызстана и Таджикистана: общие направления, перспективы и риски», Центральная Азия 06.03.2012 г
   
6. 
   А. Садыков «Горячее лето 11-го (по итогам визита Э.Рахмона в страны Евросоюза и встречи президентов РФ и РУ)» 20.06.2011 г
   
7. 
   В. Наумова «В Душанбе открылся Региональный политический диалог между Тройкой ЕС и странами Центральной Азии», Азия Плюс 29.05.2009
   

т.ғ.д., Минан Синар атындағы

Өнер университетінің профессоры

Стамбул қ. Түркия Республикасы

Түркі әлемі 20 жылдық ынтымақтастық кезеңінде TÜRKSOY (Түрік тілінде сөйлейтін аймақтардың Парламентік Ассамблеясы), Түрк Академиясы, Ақсақалдар Кеңесі, Түркі мемлекеттер ынтымақтастық Кеңесі, Түркі әлемі аймақтарының бірлестігі сияқты маңызды да ұйымдар өмірге келді. Дегенмен, Түркі әлемі ынтамықтастығының үлкен саяси ұйымдарындағы ортақ түсіністік пен жақындасу, ортақ тіл табысу өкінішке орай, Түркі халықтарының арасында жалғасын таба алмай отыр. Яғни, Түркі әлеміндегі жоғары халықтардың жақындасуы мен ынтымақтасуы саны аз халықтардың өзара еркін түсінісуінде қиыншылықтар болып отыр. Бұндай келеңсіздіктердің болмауы үшін түркі халықтарының арасындағы байланыстыты арттыру керек. Бұның ең басты жолы ортақ тіл мен ортақ әліпбиді қолдану болып табылады.

Бұлардың арасында ең маңыздысы және жоғары дәрежелі іс-шара түркітілдес елдер мемлекет басшыларының кездесулері болып табылады. Түркі тілдес мемлекет басшыларының тұңғыш жоғары дәрежелі кездесуі 1992 жылы 30 қазан күні Анкарада болып өтті. Содан бері тоғыз кездесу тагы өткен. Атап айтқанда:

2. Саммит: 1994 жылы, 20-21 қазан (Стамбул)

3. Саммит: 1995 жылы, 28 тамыз (Бішкек)

4. Саммит: 1996 жылы, 21 қазан (Ташкент)

5. Саммит: 1998 жылы, 9 маусым (Астана)

6. Саммит: 2000 жылы, 8 сәуір (Баку)

7. Саммит: 2001 жылы, 26 сәуір (Стамбул)

8. Саммит: 2006 жылы 17 қараша (Анталия)

9. Саммит: 2009 жылы 3 қазан (Нахечиван)

10. Саммит: 2010 жылы, 15 қыркүйек (Стамбул)

Енді келесі кезектегі 11- кездесу биыл Астанада өтпек.

Бұдан басқа түркі дүниесінің ынтымақтастығы мен өзара түсіністігін нығайту барысында министрліктер деңгейінде кездесулер өтті. 1992 жылдың мамыр айында түрік тілдес мемлекеттердің мәдениет министрлерінің тұңғыш бас қосуы Стамбулда өтті. 19-20 Маусым 1992 күндері Стамбулда өткізілген жиналысқа Азербайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Түркменстан, Түркия, Өзбекстан және Солтүстік Кипр Түрік Республикаларының мәдениет министрлері қатысты. Онда ортак тіл мен алфавит мәселесі алғаш рет ресми түрде көтерілді. Сондай-ақ басқосуда экономикалық және саяси байланыстарға қоса мәдени ынтымақтастықтың маңыздылығы сөз болды. Бұл туралы мақаласында Миллиет газетінің тілшісі Намык Қочақ түркілердің мәдениет министірлерінің Стамбулда бас қосқандарын, бірақ бірінің тілін бірі ұқпағандарына назар аударды. Сондықтан кездесуде түрік республикаларында қолданылған 300-500 арасындағы ортак қолданылған сөздерді анықтап “Эсперанто” сияқты бір тіл пайда ету сөз болған [1]. Олардың бас қосулары 1992 жылдың 30 қараша – 2 желтоқсан Бакуда одан әрі жалғасты. Мәдениет министрлерінің 1993 жылдың 9 – 14 шілдесінде Алматыда өткен үшінші бас қосуларында түркі дүниесінін мәдениет және өнер аланындағы ынтымақтастығын нығайту барысында нақтылы қадам басылып түркі дүниесінің ЮНЕСКО-сы ретінде қысқаша ТҮРКСОЙ деп аталатын түрік тілдес елдер мәдениет және өнер ортақ басқару ұйымы дүниеге келді.

Осы тарихи келісімге Азербайжан мәдениет министрі Полат Бұлбұлоғлы, Қазақстан мәдениет министрі Еркеғали Рахмадиев, Қырғызстан мәдениет министрі Даниал Назарматов, Өзбекстан мәдениет министрі Зафар Хакімов, Түркменстан мәдениет министрі Гелдімұрад Нұрмұхаммедов, Түркия мәдениет министрі Фикри Сағлар қол қойды. Кейін осы ұйымға бақылаушы мүше ел статусымен Ресей Федерациясының құрамындағы Алтай, Башқұртстан, Хакас, Сақа (Якутия), Татарстан, Тыва сондай-ақ Молдова құрамындағы Гагаузия және Солтүстік Кипр Түрік Республикасы қосылды [2].

Түркі дүниесінде ынтымақтастық орнату барысында сондай-ақ азаматтық ұйымдармен ғалым, мәдениет қайраткерлерімен іскер азаматтардың көптеген басқосулары іске асты.

Бұлардың ішінде ең маңыздыларынан бірі “түркі тілдес мемлекет және қауымдастықтары достық бауырластық және ынтымақтастық құрылтайлары” еді.

Түркиялық саяси қайраткер Алпаслан Түркештің бастамасымен 1993 жылдың наурыз айында әлемде жалпы түркі халықтарының тұңғыш құрылтайы Анталияда өткізілді. Бұл кейін үрдіске айналды. 1993 жылы, Түркі ұлыстарының ұлы күні 21-22 наурыз күндерінде ұйымдастырылған осы орайдағы тұңғыш құрылтайға Балқан түбегінен Қытай еліне дейінгі кеңістікте орналасқан бүкіл түркі халықтарының азаматтық ұйымдар өкілдері, жазушы, ғалымдары және саясаткерлерінен 800 адам қатысты. Түрік халықтарының өзара түсіністігі мен ынтымақтастығының қалыптасуында ерекше маңызға ие осы жиналысқа Азербайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Түркменстан, Түркия, Өзбекстан сынды тәуелсіз мемлекеттердің президенттері, кейбір министрлер, саяси партиялардың жетекшілері, ғалымдары мен жазушыларымен қатар, Башқұртстан, Татарстан, Гагаузия, Қарачай, Малқар, Дағыстан, Алтай, Тува, Хақас, Сақа, Тофа, Толға, Шор, Ирак түркмендері, Болгария түріктері, Батыс Фракия түріктері, Иран Азербайжан халқы, Сирия түріктері сынды түрік тілдес автономиялық республикалар мен қауымдастықтардың да өкілдері шақырылды. Бұл, мұндай кеңкөлемде түркі халықтарының тарихта тұңғыш бас қосуы еді. Сан жылдарден бері байланысы үзілген халықтар алғаш рет осы құрылтай аясында бас қосып өздерінің мәдени, саяси ерекшеліктері туралы түсіністік беру үшін жұмыс істеді. Бұл жұмыстар бес комиссия аясында іске асты. 1. Тіл және әліппе комиссиясы, 2. Мәдениет комиссиясы, 3. Оқу және білім комиссиясы, 4. Экономика және технология комиссиясы, 5. Саясат және құқық комиссиясы [3]. Құрылтайдың мақсаты туралы мәлімет берген ұйымдастыру комитетінің төрағасы А. Халұқ Чай негізгі мақсаттарының түрік тілдес мемлекет және қауымдастықтарының өкілдерінің басын бір жерде қосу дей келе сөзін былай деп жалғастырды: “Бұл құрылтай түрік тілдес мемлекет және қауымдастықтар арасындағы достық, бауырластық және ынтымақтастықты нығайту, өзара байланыстарға жалғастылық беру сондай-ақ осы елдердің тәуелсіздік, демократия, зайырлылық, құқықтың үстемдігі, дін және сенім бостандығы сынды негізгі құндылықтардың тез арада қанат жаюына көмектесу мақсатында ұйымдастырылып отыр” [4]. 20 жыл ішінде осындай 12 құрылтай өткізілді. Олар І-құрылтай Анталия, 1993 жылы 21-23 наурызда, ІІ- құрылтай Измирде, 1994 жылы 20-23 қазанда, ІІІ- құрылтай Измирде, 1995 жылы 30 қыркүйек – 2 қазанда, ІҮ- құрылтай Анкарада, 1996 жылы 24-26 наурызда, У- құрылтай Стамбул, 1997 жылы 11-13 сәуірде, ҮІ- құрылтай Бұрса, 1998 жылы 20-22 наурызда, ҮІІ- құрылтай Деңізлі, 1999 жылы 2-4 шілдеде, УІІІ- құрылтай Самсұн, 2000 жылы 14-25 наурызда, ІХ- құрылтай Стамбул, 2001 жылы 21-23 желтоқсанда, Х- құрылтай Анталия, 2006 жылы 16-18 қыркүйекте, ХІ- құрылтай Баку, 2007 жылы 17-19 қарашада. Бұл құрылтайлардың түркі дүниесіндегі ғалым, жазушы, ақын, өнерпаз, саясаттанушы сынды зиялы қауым өкілдерінің пікір алмасулары үшін пайдалы болды.

1995 жылдан бастап Түркияда Түркі дүниесінін ұлы мерекесі наурыз тойлана бастады. Бұл үшін Түркі тілдес елдердің мәдениет министрлері атап айтқанда Азербайжан мәдениет министрі Полат Бүлбүлоғлы, Қазақстан мәдениет министрі Талғат Мамашев, Қырғызстан мәдениет министрі Чолпанбек Базарбаев, Түркия мәдениет министрі Тимұчин Сауаш, Татарстан мәдениет министрі Марсел Мазгазович, Башқұртстан мәдениет министрі Һаляф Исмұратов Түркияның Абант қалашығында бас қосып түркі достық және бейбітшіліктің символы ретінде наурыз алауын тұтатты. Түрік үкіметі биылдан бастап наурыздың ресми түрде мерекеленетінін жария етті. Белгілі болғанындай, түркі халықтарының осы ұлы мерекесі ХХ- ғасырдың алғашқы ширегінде түрлі себептерге байланысты түркі елдерінде мерекеленуден қалған еді. Ол Орта Азиялық елдерде 1988 жылдан бастап қайта тойлана бастады. Түркияда болса, 1989 жылдан бастап наурыз мерекесін құттықтай бастады.

Түркі дүниесінің осы ортақ мерекесі 1995 жылы алғаш рет бүкіл түркі дүниесінен келген өкілдермен тойланды. 1995 жылы Анкарада өткен түркі мәдениетінде наурыз халықаралық ғылыми конференцияға көптеген адам қатысты. Бұл кейін үрдіске айналды. Осындай төрт мерекелік шара тағы ұйымдастырылды: Анкарада 1996 жылы, Елазығта 1999 жылы, Сиуаста 2001 жылы, Диарбакырда 2002 жылы. Осы конференцияларда көбінесе наурыз мерекесінің тарихи, мәдени ерекшеліктері, оның әрбір түркі халқында қалай атап өтілетіні айтылды. Осы мерекелік шараларда жасалған наурыз туралы баяндамалардың жинақтары кітап ретінде жарық көрді. Сондықтан бір бағытта қайталанған жағдайда өткен осы мәнді шара тоқтап қалды. Бұған жаңа мазмұн беріп жалғастырған дұрыс еді. Атап айтқанда түркі халықтарының жаңа жылының басы саналатын осы білім мерекесінде өткен жылдағы түркі дүниесінде барлық білім салаларындағы жетістіктер сараланып озық болғандары марапатталып жүлде берілген бір дәстүрге айналса, оның қызықты да қажетті бір мерекеге айналуы әбден ықтимал еді.

Міне осындай көптеген ұмтылыстардың арқасында бүгінгі танда түркі елдер арасында ТҮРКСОЙ, ТүркПА (Түркі Тілдес Елдер Парламенттік Асамблеясы), Түрік Академиясы, Ақсақалдар Кеңесі, Түркі тілдес елдер ынтымақтастық кеңесі, түркі дүниесі қала әкімшіліктері одағы сынды бір қатар ұйымдары құрылып жұмыс жүргізе бастады.

Алайда түркі дүниесіндегі ынтымақтастықтың жоғары саяси орындардағы түсіністігі мен ынтымақтастығының дәрежесі түркі халықтарымен ғалымдары арасында байқалмайды. Басқаша сөзбен айтқанда түркі дүниесінін жоғарғы буындарындағы болып отырған ынтымақтастық төменгі буындарда және азаматтық ұйымдарда орнаған жоқ.

Біз мұның басты себебі ретінде тілдік түсіністік құралдарының жоқтығымен байланыстырамыз. Сондықтан көптеген жиналыстар ағылшын, орыс сынды түркі емес тілдерде өтуде немесе ілеспе аудармашылар қызмет көрсетуге мәжбүр болуда. Сондықтан түркі тілдес елдер арасындағы ынтымақтастықты нығайту үшін де тілде және пікірде бірлікті қамтамасыз ету қажет.

Бұл үшін әсіресе алфавит бірлігі өте маңызды болып отыр. Бірақ түркі дүниесінің ұзақ жылдардан кейін қайта бір-бірімен табысып қауышуына 20 жылдай уақыт өтсе де ортақ алфавит мәселесінде нақтылық адамдардың жасалмағаны байқалады. Алайда түркі дүниесінің тілші ғалымдары бұл мәселенің маңыздылығын әу баста түсініп Кеңес Одағы тарқамай жатып бас қосқан алғашқы жиналыстарында осы мәселені қолға алғандықтары тіпті 34 таңбалық ортақ аліппені белгілеп шыққаны да байқалады.

Қазақтың тіл ғалымдарының да қатысуымен өткен алғашқы бас қосу 1991 жылы қараша айының 18-20 күндері Стамбулда болып өтті. Мармара университеті Түркология институты ұйымдастырған жиналысқа Азербайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Түркменстан және Түркияның тіл саласындағы 28 ғалымы қатысты. Үш күнге жалғасқан “Заманауи түркі әліппелері” атындағы симпозиумда ғалымдар бүкіл түркілердің 34 таңбадан тұратын латын негізінде ортақ алфавитке көшу керектігі айтылды. Сондай-ақ оның 34 таңбалық үлгісі қабылданды [5]. Осы орайдағы келесі жиналыс 1993 жылы 8-10 наурыз күні Анкарада өтіп оған алты түркі тілдес елден ғалымдар қатысты. Осы жиналысқа Қазақстан атынан қатысып қайтқан белгілі тіл ғалымы академик Әбдуали Қайдаров түркілердің ортақ алфавиті туралы алғашқы жиналыстың 1926 жылы Бакуда өткенін және түркілердің басын біріктіретін ортақ алфавит жасау мәселесінің қолға алынғанын еске салады. Сол жиналыста латын таңбаларына көшу туралы қарар қабылданған. Осы шешімге сай, 1920 жылдардың аяғына дейін азербайжандар, ұйғырлар, қырғыздар мен қазақтардың осы алфавитке өткенін айтқан Қайдаров Ататүріктің де 1928 жылы өз елінде әліпби өзгерісін жүзеге асырғанын көрсетті. Алайда түркілердің бас біріктіруінен қауіптенген Кеңестік басқару көп кешікпей өз қарамағындағы елдердің алфавиттерін кириллицаға көшірген. Қайдаров Анкарадағы жиналыста 34 таңбалық түркілердің ортақ латын әліпбиін ғалымдар мұқият қарап шығып қабылдағанын айтуда. Онда Түркияда 29 таңбалық латын алфавитіне 5 әріп тағы қосатын болған [6] Алайда бұл мәселе іске аспады. Азербайжан, Өзбекстан және Түркменстан кейін латын алфавитіне көшкенімен қабылданған 34 таңбалық үлгіде емес, өз беттерінше басқа үлгіде алфавит дайындаған. Бұл болса, түркілердін өзара бір-бірінің жазуларын емін еркін оқуларына кедергілік келтіруде.

Сондықтан бүкіл түркі дүниесі латын әріптеріне қалай болса солай өз беттерінше өтпей, тіл ғалымдарының әу баста белгілеген әріптеріне өткенде бір-бірлерінің тілдеріне деген түсіністік арта түсіреді. Бірінің жазғандарын басқасы да оқи алар еді. Сонда атап айтқанда 16,5 миллиондық Қазақстан баспасөзінің материалдарын 250 миллиондық түркі дүниесі оқыр еді. Бұндай мүмкіншілікті неліктен пайдаланбасқа?

Ортақ тіл мәселесіне келсек, әрине бұл мәселе алфавит мәселесінен әлдеқайда күрделі және ұзақ жылдық уақыт талап етеді. Бүкіл түркі халықтарының тілмашсыз, өзара түсінуін қалай қамтамасыз етуге болады? Әрине бұл оңай жұмыс емес. Дегенмен осы мәселеде ойланған ғалымдар негізінен 3 бағытты ұсынып отыр.

1. 
   Эсперанто сияқты түркі дүниесіне ортақ жасанды бір тіл жасап шығару.
   
2. 
   30-ға жуық түркі тілінің ең көпқолданыста болған және барлығына түсінікті сөздерін іріктеу ортақ түркі тілін пайдалану. Бұл мәселені 1993 жылдан бастап алға тартушылардың бірі өзбек ғалымы Бахтияар Кәрімов 30 тілдің салыстырмалы сөздігін жасауды және содан математиқалық есептеулермен барлығына ортақ сөздерді белгілеуді ұсынуда [7]. Тіпті ол осы 30 тілдің грамматикалық қағидаларында салыстырып олардың ішіндегі ең көп тарағанын іріктеп ортак түркі тілінің грамматикасында жасап шығаруды кеңес беруде.
   
3. 
   Түркі тілдер арасындағы бір тілді түркі халықтар арасында қарым-қатынас тілі дәрежесіне көтеру. Осы орайда 2011 жылы, 13-14 мамыр күні екі Қожа Ахмет Яссауи Халықаралық Қазақ-Түрік университетінде өткен ІУ- халықаралық түркология конгресінде белгілі ғалым Рахманқұл Бердібаев 80 миллиондық адам санымен ең көп халқы бар Түркияның тілін қарым-қатынас тілі ретінде қолдануды ұсынды.
   
4. 
   Түркі тілдерін жалпы екі топқа бөліп әрбір топ екінші топтың тілін үйренсе жақсы болар еді деген соңғы төртінші ұсынысты да біз айтып отырмыз. Атап айтқанда қазіргі түркі дүниесін қарлұқ, қыпшақ, оғыз деп үш топқа бөлген ғалымдар бар. Қыпшақ пен қарлұқ тобындағы қазақ, қырғыз және өзбек сынды халықтар оғыз тобындағы түрік тілін үйренсе, оғыз тобындағылар да қыпшақ пен қарлұқ тобындағы бір тілді үйренсе бүкіл түркі дүниесінде түсіністік нығаяр еді. Өйткені осындай екі топтың тілін бірдей білгендер басқа түркі тілділерді 70-80 пайыз түсіне біледі. Сол үшін әр елде орта мектептерден бастап осы тілдерді шетелдік тіл ретінде балаларға үйрете бастау пайда болар еді. Мәселен Түркияда орта мектептер, лицейлер және университеттерде қазақ, қырғыз және өзбек тілдері ағылшын тілі сияқты үйретіле басталса, олардың әдеби туындылары өз тілінде оқытылса түркі халықтар арасында басқа тілдердің дәнекерлігіне немесе тілмашқа қажет болмай түсіністік орнатылар еді.
   

Бұл жерде ең үлкен проблема компютер программисттерінде емес, тіл ғалымдарында болса керек. Өйткені ондай компютерлік аударма бағдарламасын жасау үшін программисттер сөздіктерді қажет етеді. Хақасша, туваша, чуашшасынды аз санды түркі халықтарын былай қойып әлемде зор беделге ие болып отырған Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Азербайжан сынды елдердің бір-бірлерін түсінетін өзара сөздіктерінің әлі жасалмағанын қалай түсінуге болады. Атап айтқанда қазақша-түрікше, қазақша-азербайжанша, қазақша-өзбекше, қазақша-қырғызша, қазақша-түрікменше, қазақша-татарша толық сөздіктер жоқ. Ал мұндай сөздіктер болмаса программист қалайша түркі халықтардың тілдері үшін аударма бағдарламасын жасай алады.

Сондықтан Түркі Академиясы, ТҮРІКСОЙ, А.Байтұрсынов Тіл Білімі Институты сынды орындар түркі тілдердін өзара сөздіктерін дайындау үшін нақты қадамдар басса игі болар еді. Негізінде мұндай сөздіктерді жасап шығару үшін түркі елдері ғалымдары мен институттарында қажетті инфрақұрылым толықтай баршылық. Тек осы мәселеге назар аударып белгілі мамандарға қажетті көмек көрсетілсе болғаны.

Түркі дүниесінде ынтымақтастықтың 20 жылы атап өтілген осы күндері осы ынтымақтастықты одан әрі нығайту үшін ортак әліппе және тіл мәселесінде шешімдер қабылдануы оңды болар еді.

Сонымен қорытып айтар болсақ, Кеңес Одағының ыдырауымен пайда болған Түркі дүниесі сол уақыттан бері өткен 20 жылда көптеген табыстарға қол жеткізді. Дегенмен мемлекеттер арасындағы, әсіресе Қазақстан мен Түркия арасындағы, ынтымақтастықтың жоғары денгейі зиялы қауыммен халық арасында байқалмауда. Мұның негізгі себебі халықтар арасындағы байланыстың деңгейінің төмендігімен түсіндіруге болады. Түркі халықтар арасындағы тұрақты да тамыры терең мықты байланыстардың халықтар арасындағы достық пен ынтымақтастық пен қамтамасыз етілетіні айтпаса да белгілі. Ондай байланыстың негізгі құралы тіл. Тілдік түсіністіктің негізі сөздіктер. Осы орайда Түркі дүниесінін ынтымақтастығында көшбастаушы рөл атқарып отырған Қазақстанның сөздік саласында да басқаларға үлгі болады деп айтуға негіз бар. Осы орайда түркі дүниесінін 30 шақты тілінің екі жақты сөздіктерін (Қазақша – Түрікше, Түрікше – Қазақша, Қазақша – Өзбекше – Өзбекше – Қазақша, Қазақша – Татарша, Татарша – Қазақша, Қазақша – Чуашша – Чуашша – Қазақша деген сияқты) жасап шығаратын мүмкіншіліктар Қазақстанда баршылық.
Әдебиеттер

1. Namık Koçak, “Türklere Çevirmen”, Milliyet, 20.06.1992.

2. http://www.turksoy.org.tr/TR/belge/1-73743/tarihce.html, (Erişim, 15.04.2011)

3. “Nevruz Şenlikleri”, Milliyet, 22.03.1989.

4. Türk Kültüründe Nevruz Uluslararası Bilgi Şöleni (Sempozyumu) Bildirileri (Ankara, 20-22 Mart 1995), Ankara 1995; Türk Kültüründe Nevruz İkinci Bilgi Şöleni Bildirileri (Ankara, 19-21 Mart 1996), Ankara 1996;

5. “Türklere Yeni Alfabe”, Milliyet, 23.11.1991; Bekir Türkmenoğlu, “Dilde, İşde, Fikirde Birlik Ülküsü Artık Gerçekleşiyor”, Tercüman, 20.11.1991; “Türkçe Konuşup Türkçe Yazalım”, Tercüman, 22.11.1991.

6. Мәді ?айы?баев, “Түркілер алфавитінде – ?аза?ты? “?”-сі”, Егемен Қазақстан, 19.03.1993; “Alfabe 34 Oluyor”, Tercьmen, 12.03.1993.

7. Karimov, B. - Mutalov, Sh., Average Languages: An Attempt to Solve the World Language Problem, Tashkent, 2008.

Тюркский мир за период 20-летнего сотрудничества (ТУРКСОЙ - Парламентская Ассамблея в тюркоязычных регионах) были созданы такие важные организации, как тюркская Академия, Совет старейшин, Совет сотрудничества тюркских государств и региональные объединения тюркского мира. Вместе с тем недостаточное взаимопонимание на уровне политических организаций создает препятствие для продолжения диалога между тюркскими народами. Подобное отсутствие взаимопонимания между тюркскими народами приводит к ослаблению их сотрудничества и взаимодействия. Для устранения подобных недостатков необходимо укреплять многострононние связи, в первую очередь, важно применение общего языка и единого алфавита для всех тюркских народов.

In the process of 20-year collaboration of the Turkic World had beencreated important institutions such as TURKSOY, TurkPA (Parliamentary Assembly of the Turkish Speaking Countries), the Turkish Academy, Council of Aksakallar, Cooperation Council of Turkish Speaking Countries, Union of Turkish World Municipalities. However the high level of understanding, rapprochement, and cooperation among the political institutions in the Turkic world had not been seen among Turkish intellectuals and peoples. In other words, rapprochement and cooperation in high circles of Turkic world had not been fully reflected at the bottom circles and civil society organizations. It needs to improve communication among Turkish peoples. This is only possible with the establishment of the common language and alphabetof the Turkic world,

д.ф.н., профессор, академик

Международной Академии Информатизации,

Директор Международного института языка ортатюрк

В статье предлагается решить ряд проблем формирования единого информационного пространства тюркских народов посредством использования ойкуменической теории нации, концепций этносизма, этнолингвопанизма, создания среднетюркского языка ортатюрк и системы усредненных языков для групп родственных языков, среднемирового языка и глобальной единой системы письменностей. Предложен проект прорывного инновационного модернизационного повышения внутригосударственного и международного социального статуса национального тюркского языка (на примере казахского языка) посредством создания близкородственного среднетюркского языка ортатюрк.

Фундаментальной идеей локального цивилизационного мировоззрения является идея цивилизационизма, идея цивилизационной солидарности, единства исторических корней и исторической судьбы народов, относящихся к данной локальной цивилизации, необходимости их сотрудничества для решения стоящих перед ними общих проблем.

В целом система этих концепций даёт основы тюркского мировоззрения, при сохранении постмодернистского мировоззренческого плюрализма во многих других аспектах мировоззрения (онтология, гносеология, методология, этика, эстетика и др.) [34].

Тюркская группа языков входит в состав более крупного генетического объединения языков, названных алтайскими. Возникает возможность варианта языкового развития с созданием среднеалтайского языка. Меру целесообразности вариантов языкового развития следует исследовать отдельно. Расчет меры близости различных генеалогически родственных языков в рамках групп и подгрупп языков может быть произведен на основе разработанного в математической лингвистике метода определения количественной меры близости и удаленности родственных языков и диалектов [20, 21]. Это позволит найти оптимальные пути усреднения. На этой основе можно выяснить, какой из вариантов языкового развития лучше: 1) произвести усреднение по всей группе генеалогически родственных языков; 2) произвести усреднение по отдельным подгруппам генеалогически родственной группы языков; 3) не производить усреднения.

Для алтайской семьи в целом, включающей в себя тюркские, монгольские, тунгусо-маньчжурские, корейский и японский языки, проблему языкового барьера между алтайскими языками предлагается преодолеть посредством использования метода создания усредненных языков для соответствующих групп родственных языков, то есть путем создания среднеалтайского языка на основе создания среднетюркского, среднемонгольского [22] языков и усредненного тунгусо-маньчжурского языка. Для создания среднеалтайского языка [4] целесообразно усреднить следующие пять языков: среднетюркский, среднемонгольский, усредненный тунгусо-маньчжурский, японский и корейский языки. При этом предлагается использовать метод усреднения в меру его применимости, используя также достижения современной алтаистики и борейской, ностратической теории. При таком построении среднеалтайский язык не будет достаточно целостным. Поэтому для дополнения недостающих компонентов целесообразно использовать теорию языковых универсалий, статистические методы переработки баз данных.

В рамках мировой цивилизации целесообразно содействовать добровольному изучению каждой личностью, являющейся носителем языка относящегося к генеалогически родственной группе языков, трех языков – родного, усредненного родственного и усредненного мирового. Носители изолированных языков или языков для которых не создан усредненный родственный могли бы изучать два языка – родной и усредненный мировой. Это способствовало бы развитию языковой личности каждого человека и мирному сосуществованию, сотрудничеству и диалогу между представителями локальных цивилизаций в рамках Мировой цивилизации.

Для сотрудничества различных локальных цивилизаций целесообразно создать глобальную единую всемирную систему письменности, охватывающую как системы письменности на основе алфавитов, так и иероглифические, иероглифическо-силлабарийные и силлабарийные системы письменности [22, 23].

Для обеспечения единства Человечества и сохранения его многообразия целесообразно создание системы усредненных языков для групп генеалогически родственных языков, а в дальнейшем создание среднемирового языка посредством усреднения в многообразии усредненных языков и изолированных языков на основе ностратической (борейской) концепции, концепции языковых универсалий и статистических методов усреднения языковых феноменов. Создаваемый таким путем всемирный вспомогательный язык межкультурного, межнационального общения, накопления мировой информации и глобального обучения способствовал бы решению многих глобальных проблем мировой цивилизации и духовному взаимообогащению всех локальных цивилизаций и народов. Создание среднемирового языка могло бы выступить как путь языковой и культурной конвергенции Востока и Запада, восточных и западных цивилизаций в рамках системы единого Человечества [25].

Имеющую большое значение для развития Тюркской цивилизации проблему повышения социального статуса тюркских языков рассмотрим на примере казахского языка и Республики Казахстан [26-29].

Повышение социального статуса казахского языка, являющегося государственным языком Республики Казахстан, выступает как одна из важнейших задач общества и государства в формировании и сохранении национальной и государственной идентичности в процессе глобализации.

После достижения независимости Республикой Казахстан и казахской нацией делаются большие усилия для подъема внутригосударственного и международного социального статуса казахского языка. Принята и проводится в жизнь государственная программа по поддержке развития казахского языка как государственного языка страны. Созданы центры по обучению казахскому языку и традициям. Однако в этом направлении есть еще много трудностей и нерешенных проблем. Мы предлагаем обеспечить инновационное модернизационное прорывное повышение внутригосударственного и международного социального статуса всех тюркских языков, в том числе и казахского языка, посредством создания близкородственного среднетюркского языка ортатюрк, имеющего потенциальные возможности для превращения в международный язык признаваемый ООН. Для достижения этой цели требуется решение следующих задач: 1) создать среднетюркский язык ортатюрк; 2) создать координированную и унифицированную систему алфавитов национальных тюркских языков и языка ортатюрк; 3) создать координированную терминологическую систему тюркских языков и языка ортатюрк; 4) развить информационные ресурсы на языке ортатюрк.

Для социально-экономического развития Казахстана выполнение данного проекта имело бы большое значение, так как позволило бы оперативно, без очень больших затрат собственных ресурсов, коллективными усилиями всех тюркоязычных народов и структур ООН, получать основную мировую информацию и передавать миру свою информацию на близкородственном мировом языке ортатюрк, который в лексическом аспекте будет близок к языку Абая, одного из последних классиков писавших на тюркском языке. Это подняло бы социальный статус и имидж казахского языка почти до уровня международных, мировых языков. В свою очередь, это привело бы к повышению и его внутригосударственного социального статуса. В эпоху современной информационной цивилизации роль быстрого освоения мировой информации и распространения своей информации в мировом информационном пространстве имеет стратегическое значение для успешного прорывного инновационного модернизационного развития и повышения конкурентоспособности Казахстана.

Возможные негативные последствия в случае отказа от данной программы состоят в том, что будет упущена стратегически важная историческая и геополитическая возможность самосохранения и успешного саморазвития Казахстана, казахской нации и казахского языка на основе опоры на сотрудничество и взаимопомощь родственных тюркских народов. Казахский язык, может быть, будет оттеснен из основных сфер социальной жизни такими международными, мировыми языками как русский, английский и китайский языки или подвергнется их очень сильному деформирующему воздействию. В результате этого языковая, национальная и государственная идентичность населения Казахстана может испытать большие колебания и стать нестабильной в процессе глобализации и мощного воздействия нетюркских геополитических акторов. Это противоречит национальным интересам и национальной безопасности Казахстана и казахской нации.

В процессе формирования мировой информационной цивилизации для каждого тюркского языка целесообразно создание компьютерных программ преобразующих тексты на одном алфавите в тексты на другом алфавите. Целесообразно создание компьютерных программ для перевода с одного тюркского языка на другой. При этом перевод на язык ортатюрк мог бы служить основным этапом для последующего перевода на другие тюркские языки. Необходимо увеличить информационные ресурсы в Интернет на национальных тюркских языках и на языке ортатюрк. Осуществление этих предложений способствовало бы развитию Тюркской цивилизации в системе мировой информационной цивилизации. Реализация изложенных в данной статье проектов выступила бы как фактор инновационного модернизационного развития тюркских народов и мировой цивилизации. В том числе, это способствовало бы индустриально-инновационному развитию Казахстана. Развитие системы информации, трансфер технологий, информационное обеспечение инновационной деятельности, защита права интеллектуальной собственности, международное сотрудничество в этих сферах обеспечивается в большей мере при преодолении языковых и иероглифических барьеров и формировании единого информационного пространства алтайских и тюркских народов. Это способствовало бы сохранению и развитию каждого из тюркских народов.

1. Аюпов Н.Г., Нысанбаев А.Н. О тюркской фальсафе // Тюркская философия: десять вопросов и ответов. Алматы, 2006. С.112-127.

2. Каримов Б.Р. Ойкуменическая концепция нации и развитие языков. Якутск, 2004.

3. Каримов Б.Р. Этнолингвопанизм как одна из форм идеологического обоснования взаимообогащения культур // Проблемы обоснования в контексте развития культуры. Уфа. 1991.

4. Каримов Б.Р. Проблемы формирования единого информационного пространства алтайских народов // Актуальные проблемы комплексного исследования алтаистики и тюркологии. Материалы Международного конгресса. Кокшетау, 2009.

5. Каримов Б.Р. Миллат, инсон ва тил: тараққиёт муаммолари. Қарши: Насаф, 2003.

6. Karimov B.R. The oikumenik concept of the nation and development of languages. Qarshi, Nasaf, 2003.

7. Каримов Б.Р. Формирование нации и проблема соотношения этнической территории нации и территории ее национального государства // Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук. Ташкент, 2005.

8. Каримов Б.Р. Ойкуменическая концепция нации и проблема разумного урегулирования территориальных проблем // VIII Конгресс этнографов и антропологов России «Границы и культуры». Оренбург, 2009. С. 285-286.

9. Каримов Б.Р., Муталов Ш.Ш. Ўртатурк тили. Тошкент, 1992.

10. Каримов Б.Р., Муталов Ш.Ш. Усредненные языки: попытка решения мировой языковой проблемы. Т.: Фан, 2008.

11. Karimov B.R., Mutalov Sh.Sh. Averaged languages: an attempt to solve the world language problem. Tashkent: Fan, 1993. (второе издание в 2008 г.).

12. Karimov B.R., Mutalov Sh.Sh. Ortak Turkce // Bilig. Bilim ve Kultur Dergisi. Sayi-3/Guz'96, S.190-199.

13. Каримов Б.Р. Лингвистические основы единства и сотрудничества тюркских народов // Султанмурат Е., Мухаметдинов Р., Каримов Б. Тюркский пояс стабильности. Алматы, 2008. С.38-52. (Второе издание: Казань, 2009. С. 35-48.)

14. Каримов Б.Р. Координирующая терминологическая система для группы родственных языков // Компьютерный фонд терминов тюркских языков. Туркистан-Шымкент, 1995.

15. Karimov B.R. Oikumenic theory of nation and problem of tolerance in the conception of ethnolinguapanism and ethnosism. Ойкуменическая теория нации и проблема толерантности в концепциях этносизма и этнолингвопанизма // Толерантность: идея и традиции. Материалы Международной научной конференции «Через толерантность к взаимопониманию и миру» (Якутск,12-15 июля 1994 г.). Якутск, 1995.

16. Каримов Б.Р. Проблемы соотношения национальной и конфессиональной самоидентификации личности и гуманизм // Логос. Культура. Цивилизация. Якутск, 2003. С. 74-77.

17. Каримов Б.Р. Тенгрианство и тюрки: история и современность // «Шаманизм как религия: генезис, реконструкция, традиции». Тезисы докладов научной конференции. Якутск: ЯГУ, 1992.

18. Каримов Б.Р. Пути укрепления международного сотрудничества в социогуманитарных исследованиях // Актуальные проблемы филологии и социально-гуманитарных наук. Шымкент, 2006. С.4-9.

19. Каримов Б.Р. Тюркская академия и Центр исследования Тюркского мира // Гуманитарная наука сегодня. Материалы II Международной научной конференции. В 3-х тт. Т.1. Караганда, 2010. С.49-51.

20. Каримов Б.Р., Муталов Ш.Ш. О количественной оценке синхронической близости родственных диалектов и языков // III-я Международная конференция по тюркологии (10-12 сентября 1980 г.). Языкознание. Тезисы докладов и сообщений. Ташкент: Фан, 1980.

21. Каримов Б.Р., Муталов Ш.Ш. О количественной оценке синхронической близости родственных языков и диалектов // Тюркское языкознание. Ташкент, Фан, 1985. С. 126-129.

22. Каримов Б.Р. Этнолингвопанизм и создание среднемонгольского языка как лингвистическая основа этнонационального сближения наций монгольской языковой группы // Уртатурк тилини яратиш муаммолари. Проблемы создания среднетюркского языка ортатюрк. The Problems of Creating of the Averaged Turkic Language Ortaturk. Ташкент. 1993. С. 55-58.

23. Каримов Б.Р. Проблема создания единого унифицированного алфавита как глобальная проблема // Актуальные вопросы в области гуманитарных и социально-экономических наук. Вып.2. Ташкент, 2005. С.22-23.

24. Каримов Б.Р., Каримова У.Б. Проблемы развития письменностей языков в процессе глобализации. Ташкент: IFEAC, 2006.

25. Каримов Б.Р. Глобальное обучение и пути языковой и культурной конвергенции Востока и Запада // VII Международная конференция «Образование личности и развитие межкультурной компетентности в новом тысячелетии». Хабаровск, 2010.

26. Каримов Б.Р. Как превратить язык Абая в мировой язык? (Проблемы и пути развития тюркских языков и их письменности) // Наука. Философия. Религия. Материалы Международной научно-теоретической конференции. Алматы: КазНПУ, 2008. С.22-26.

27. Каримов Б.Р. Создание языка ортатюрк как основа прорывного повышения социального статуса казахского языка // III Халықаралық түркология конгрессі. III Международный Тюркологический Конгресс. III International Congress of Turkology. Туркестан, 2009. С.20-24.

28. Каримов Б.Р. Национальная философия отдельного тюркского народа в системе тюркской и мировой философии и проблемы развития казахского языка // Түркі өркениеті және тәуелсіз Қазақстан. Тюркская цивилизация и суверенный Казахстан. Turkic civilization and sovereign Kazakhstan. Книга 2. Астана, 2011. С.38-44.

29. Каримов Б.Р. Проблемы развития единства тюркских народов и повышения статуса национальных языков (на примере казахского языка) // Түркітілдес елдердің терминқор қалыптастыру тәжірибесі. Астана, 2011. С.202-207.

30. Каримов Б.Р., Джапарова У.Б. Выражение категорий единичности, множественности, принадлежности и падежа в тюркских языках // Түркі тілдерінің грамматикасы: қазіргі ахуалы мен болашағы. Алматы, 2010. С.171-176.

31. Каримов Б.Р. Проблемы формирования единого информационного пространства алтайских и уральских народов // Наука Удмуртии, № 5(43), июнь 2010. С.63-66.

32. Karimov B.R. Ortatürk dili ve kitle iletişim araçlarında Türkçenin kullanımını yoğunlaştırmak // I Uluslararası “Kitle iletişim araçlarında Türkçenin kullanımı” bilgi şöleni bildirileri. 16-17 Nisan 2009, Kırıkkale, 2011. S. 665-667.

33. Karimov B.R. Türk kültürünün cihan dil kültürü gelişmesindeki katkısı ve şimdiki zaman dil problemleri // 2 Uluslararası Türk kültürü kurultayı. Fethiye, 03-04 Aralık 2009, Fethiye, 2010. S.161-165.

34. Каримов Б.Р. Национальная философия отдельного тюркского народа в контексте тюркской и мировой философии // Туркология, № 3(53), 2011. С.134-139.

35. Каримов Б.Р. Взаимосвязь мировой философии, тюркской философии и национальной философии отдельного тюркского народа // Материалы международной научно-теоретической конференции «История и теория казахской философии в контексте развития мировой философской мысли». Алматы, 2010. С. 24-30.

Мақалада түркі халықтарының ортақ байланыс кеңістігін қалыптастыру мәселелерін ұлттық ойкуменикалық теория, этносизм және этнолингвопанизм концепциялары, ортақ түрік тілі ортатюркті және туыс тілдер тобы үшін ортақ тіл жүйесі мен жазба жүйелерінің ортақ жүйесі арқылы шешу жолдары қарастырылады. Ұлттық түркі тілінің халықаралық әлеуметтік және халықаралық статусын ортатүркі ортақ түркі тілін құрастыру арқылы көтерудің модернизацияланған жобасы ұсынылады.

In article is offered to solve some of the problems of the shaping united information space of Turkic peoples by means of use oikumenic theory of nation, concepts of ethnosizm, ethnolinguapanizm, creation of averaged Turkic language ortaturk, creation of system of the averaged languages for groups of the related languages and averaged world language and global united system of the systems of writing. In article is offered project of innovational increasing of social status of national Turkic language (on example of the Kazakh language) by means of creation of the language ortaturk.

Gazi Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi

Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Völümü

Тürk dünyası, köklü bir destancılık geleneğine sahiptir. Bu gelenek, geçmişten günümüze destandan halk hikâyesine uzanır. Bu örnekler, gelenekleri, temsilcileri ve metinleriyle edebî kültürümüzün ortak bileşenlerini meydana getirir.

Destan nedir?

Destanlar konusunda çalışan araştırmacıların yapmış olduğu birçok destan tanımı vardır; destanın tanımını “Bir milletin yaşamış olduğu maceraların, dünyaya bakışının ve ideallerinin, genellikle bir prototipten hareketle, bir kahraman etrafında birleştirilerek dile getirildiği, kendisine has bir geleneği olan anonim eserlere denir” şeklinde vermek de mümkündür.

Destan terimi, Türkiye Türkçesinde nazım şekli, halk hikâyesi, dinî hikâye, fikrî ve tasavvufî eser, mensur edebî eser, manzum ve mensur tarih, yeni edebiyat alanında genellikle vakaya dayalı uzun şiirler için de kullanılmaktadır (Elçin 1981:139-154; Karasoy 1991:37-43). Bizim burada ele alacağımız, anonim olarak yaratılmış genellikle nazım; ancak bazen de nazım-nesir bir arada veya sadece nesir olarak yaratılmış tabii destanlardır.

Bu anlamdaki destan türü, bütün Türk Dünyasında dastan, dasitan, dessan şeklinde telaffuz edilebildiği gibi, lehçelerde batı dillerinden geçmiş “epos” terimi ile de veya lehçenin kendi kelime dağarcığında bulunan bir terimle de ifade edilebilmektedir. “kay-çörçök”, “alıptıh numah”, “comok”, “batırdık jırı” gibi .

Kısaca bilgi verdiğimiz bu türün kahramanları nasıl bir kültür ortamının ürünüdür?

Destanlar, mücadelelerle geçen bir hayatın içinde –bu mücadeleler tabiat şartları, yırtıcı ve olağan üstü güçlü hayvanlar ve düşmanla olabilir- hayatı olduğu biçimiyle kabullenmeyip değiştirmeye çalışan, kendi gücünün yanı sıra Tanrı tarafından kendisine verilen “kut” ile hedefine varmayı amaçlayan kahramanlar etrafında oluşur.

Bu özelliklere sahip kahramanların etrafında bir destanın oluşum aşamalarını şu şekilde özetleyebiliriz:

Üst üste günlerce yağan kardan sonra katmanların birbirinden ayrılmaması gibi, birden fazla kahramanla ilgili olarak söylenen parçaların tek bir kahramanın etrafında bütünleşmesiyle, destanlarda bir katmanlaşma meydana gelir ve bunlar tıpkı kar kütlesi gibi, bir bütün hâlinde görülür.

İlk iki aşamayı geçirdiğine, yani var olduklarına dair, bilhassa Türk, Çin, İran, Bizans ve Arap kaynaklarında bilgiler olan eski Türk destanları, yazıya geçirilmediği için mi günümüze kadar gelememiştir; yoksa bazı araştırmacıların iddia ettiği gibi, böyle destanlar yoktur da, biz kendimize bir kimlik ve tarih bilinci oluşturmak üzere mi bu destanların varlığından söz ediyoruz? Bu soru her zaman destanlar üzerinde çalışan bilim insanlarını meşgul etmiştir. Sorunun cevabını Çin yıllıkları, Bizans, İran ve Arap tarihleri ile edebî eserleri; hatta daha da net bir ifade ile, 1330’da yazdığı Dürerü’t-Ticân ve Gureru Tevârîhi’l-Ezmân adlı tarih kitabında, Oğuzlarda, elden ele gezen bir Oğuznâme’den bahseden Memluk tarihçisi Aybeg ed-Devâdâri vermektedir. Bu destanlar var mıydı diye yaratılan sözde problem ve eski Türk destanları olarak adlandırdığımız destanlarımızın kaynakları konusu, bu çalışmanın konusu değildir; üstelik bu konuda tereddüde yer vermeyecek çalışmalar da yapılmıştır [1]. Eski Türk destanlarının Oğuz Destanı dışındakilere ait Türkçe metinleri için, savaşlar, göçler ve bugün ilk destanımız olarak bildiğimiz Alp Er Tunga’nın milattan önce altı yüzlü yıllarda yaşanan olaylara dayandığı düşünülürse, binlerce yıl gibi sebeplerle günümüze ulaşamamıştır demek, tarafsız ve aklı başında bir araştırmacının kabulü ve söylemi olmalıdır.

Türkçe yazılı metni günümüze kadar ulaşan Oğuz destanından günümüze, Türk destan kahramanları tipik özellikler taşır; bu kahramanların genel olarak, İslamiyetten önce oluşan ve İslamiyet etkisi ön planda olmayan destanlarda alp; İslamiyet etkisini yansıtan destanlarda ise gazi tipi olarak adlandırıldığı görülür.

Edebiyat tarihi araştırmacıları arasında “yazılı edebiyata geçildikten sonra artık destan yaratılamayacağı”na dair bir görüş vardır. Yazılı edebiyatla birlikte başka türler ortaya çıkar; ancak, destan yaratma şartları geçerli olduğu sürece, yazılı edebiyatın yanı sıra destan geleneği de sürebilir. Bugün birçok Türk boyunun destancılık geleneğinin sadece var olan destanları söylemek şeklinde değil, yeni destanlar yaratmak şeklinde de devam ettiğini biliyoruz. Mesela Uygur Türkleri 19. yüzyılda Kalmuk ve Mançu idarecilere karşı vermiş oldukları mücadeleleri Nüzüğüm, Seyit Noçi, Abdurrahman Han gibi yarattıkları yeni kahramanlık destanlarıyla dile getirmişlerdir.

Bununla birlikte, değişen hayat şartları ve kültürle birlikte, edebi türlerde de değişikliklerin olduğu da ayrı bir gerçektir. Milletin hayatında destan dönemi şartları ortadan kalkmış ise, destanların yerini de zamanla halk hikâyeleri alır.

Bunu şu şekilde bir şema ile bir örnek üzerinde göstermek mümkündür:

Eski Türk Destanları:

1. 
   Yaratılış Destanı (efsanesi)
   
2. 
   Saka Destanları
   

1. 
   Alp er Tunga Destanı (M.Ö. 7. yüzyılda yaşanan olaylara dayanır)
   
2. 
   Şu Destanı (M.Ö. 4. yüzyılda yaşanan olaylara dayanır)
   

IV. Kök-Türk Destanları:

1. Bozkurt Destanı

2. Ergenekon Destanı

3. Köroğlu destanı

V. Siyenpi Destanı

VI. Uygur Destanı

1. 
   Türeyiş Destanı
   
2. 
   Göç destanı
   

Oğuz Kağan Destanı (M.Ö. 3-2.yy.yaşanan olaylara dayanır)

↓

Oğuzname (14. yüzyılda İslâmi riyaveti tespit edilmiş)

Dede Korkut Boyları (16. yüzyıl sonunda yazıya geçirilmiş)

↓

Bey Böyrek Hikâyesi (20. yüzyılda derlenmiş)

Pertev Naili Boratav’ın “Eskiden destanların gördükleri vazifeleri üzerine almış yeni ve orijinal bir nev’in mahsülleri” (Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi1981:57) olarak kabul ettiği halk hikâyesi tanımları içinde, bu çalışmanın konusu ile bütünleştirilebilecek olan bir tanesi de “Zaman seyri ve coğrafya-mekan içinde, efsane, masal, menkabe, destan vb. gibi mahsüllerle beslenerek dini, sosyal hadiselerin potasında, iç bünyelerindeki bağlarını muhafaza ederek milletimizin roman ihtiyacını karşılayan eserlerdir” (Elçin 1993:444) şeklindedir. Bu tanımda, halk hikâyelerinin destandan romana geçiş ürünleri olduğu ifade edilmektedir.

Bir başka tanım da “halk hikâyeleri göçebelikten yerleşik hayata geçişin ilk mahsullerinden olup; aşk, kahramanlık v.b. gibi konuları işleyen; kaynağı Türk, Arap-İslam ve Hint-İran olan, büyük ölçüde âşıklar ve meddahlar tarafından anlatılan nazım-nesir karışık anlatmalardır” (Alptekin 1997:7) şeklinde olabilir. Bu tanımda, halk hikâyelerinin kaynakları da ortaya konulmuştur.

Mehmet Kaplan’ın Oğuz Kağan Destanı ve Dede Korkut Boylarından hareketle yazdığı “Türk Destanında Alp Tipi” başlıklı makalesinde belirlediği alp tipinin özelliklerini, (1976:12-21) halk hikâyelerinin tipi ile mukayese edelim:

1. 
   Alp tipi usta avcıdır, göçebe olarak çadırda yaşar, bir medeniyet seviyesine sahiptir, sürü besler, akıncıdır. Halk hikâyelerinin kahramanları ise, hayatları seyahatle geçse de yerleşik hayatın ferdidir; her türlü mesleğe sahip olabilir, birçok halk hikâyesinin kahramanı ozandır. Hemen hepsi okulda veya evde okuma-yazma öğrenir.
   
2. 
   Toplumun medeniyet seviyesi ve tarzının değişmesi, alp tipinin yaşantısında da değişikliklere sebep olur; dolayısıyla Oğuz Destanında sadece at sürülerinden söz edilirken, Dede Korkut’ta koyun ve deve de yer alır. Yırtıcı hayvanlar Oğuz Kağan Destanında büyük bir tehlike iken, Dede Korkut’ta tehlike olmaktan çıkar. Halk hikâyelerinde yırtıcı hayvan ile mücadelenin yerini rakip ile ve sevgiliye ulaşma yolunda verilen mücadele alır.
   
3. 
   Göçebelikten yerleşikliğe geçiş, kahramanı cihangirlik ülküsünden uzaklaştırır. Oğuz zapt etmek istediği kavimlere kendisine itaat etmelerini emreder; sebep göstermesine gerek yoktur, ancak, daha ileri bir dönemin ürünü olan Dede Korkut boylarında, bu cihangirlik ülküsünü göremeyiz. Halk hikâyelerinde ise cihangirlik ülküsünün yerini, rüyada görerek, adını duyarak veya suretini görerek âşık olduğu güzeli bulma ve kavuşma macerası işlenir.
   
4. 
   Amaç ister cihan hâkimiyeti, isterse kendini koruma olsun, her iki destanda da alplık yüksek bir idealdir. Bazı hikâyeler kahramanlık hikâyesi olsa da, bunlarda cihan hâkimiyeti ülküsü değil, kendini veya soyunu, milletini koruma ön plana geçmiştir. Halk hikâyesinde bazı kahramanlar silah eğitimi alsa da kahramanın okuma-yazma bilme, şiir söyleme, herhangi bir mesleğin erbabı olma gibi başka donanımları vardır.
   
5. 
   Daimî mücadele sebebiyle, alp tipinde hem vücut hem de psikolojik yapının çok kuvvetli olması gerekir; kuvvetli olmayanın hayatta kalma şansı da yoktur. Kahramanlık konulu halk hikâyelerinin dışında kahramanlar olağan denilebilecek bir yapıya sahiptir.
   
6. 
   Kahraman, mücadele sırasında yalnız kalabilir; bunun için düşmanını veya rakibini tek başına yenebilecek güçte olmalı ve kendine güvenmelidir. Bunun için de ancak, gücünü ve aklını birlikte kullanmayı başarabilen kahraman olabilir. Halk hikâyesi kahramanının mücadelesi başka yönde de olsa aklı ile sahip olduğu değerleri birlikte kullanarak başarıya ulaşır; bazen da pasif mücadele içindedir.
   
7. 
   Yaşadığı hayat dolayısıyla, alp tipi, gözle görünmeze inanmaz. Yerleşikliğe geçiş ve dinler, kahramanda tanrıya teslimiyet duygusunu ortaya çıkarır. Dede Korkut kahramanlarında, özellikle Deli Dumrul’da bu geçişi görmek mümkündür. Halk hikâyelerinde de tanrıya teslimiyet duygusu ön plandadır; kahramanların pirler, Hızır, dört halife gibi tanrı tarafından görevlendirilmiş yardımcıları vardır.
   

1. 
   Destanların da halk hikâyelerinin de özel anlatıcıları vardır.
   
2. 
   Her iki türde de çocuksuzluk motifi işlenir. Yerine getirilen ritüellerden sonra, kahraman dünyaya gelir.
   
3. 
   Kahramanların başından geçmiş maceralarda olağanüstülükler bulunur.
   
4. 
   Destanların başında destana giriş kalıpları olduğu gibi, halk hikâyelerinin de “döşeme” denilen girişleri vardır.
   
5. 
   Özellikle nazım-nesir karışık destanlar ile halk hikâyelerinin söyleniş şekilleri benzerdir.
   
6. 
   Destanlarda kahraman başarıya ulaştıktan sonra destan biter; halk hikâyelerinde de kahramanlar birbirine kavuştuktan sonra destan biter; mutlu sonla bitmeyen halk hikâyelerinde de âşıkların öbür dünyada kavuşacaklarına inanılır.