| б) Ауыспалы өткен шақ есімшенің –атын, -етін, -йтын, -йтін жұрнақтары арқылы жасалып, бірде өткен шақтық, бірде келер шақтық мағынада қолданылады: жүре беретін, айтатын. Ауыспалы өткен шақ жіктеліп те, еді көмекші етістігімен тіркесіп келіп те жұмсалады: шығатын еді, келетін еді. Ауыспалы өткен шақтың болымсыз түрі етістікке –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады: жүре алмайтын, сатпайтын.
Ауыспалы өткен шақтың жіктелу үлгісі:
Жекеше: Көпше:
І. Білетінмін білетінбіз
ІІ. Білетінсің білетінсіңдер
Білетінсіз білетінсіздер
ІІІ. Білетін білетін
Осы шақ сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың, іс-әрекеттің болып жатқанын, өтіп жатқанын білдіреді. Басқа шақ түрлеріне қарағанда осы шақтың жасалуында кейбір ерекшелік бар. Ол қалып етістіктерінің отыр, тұр, жатыр, жүр негізгі етістік мәнінде немесе негізгі етістіктің көсемше (-а, -е, -й, -ып, -іп, -п) тұлғасына қалып етістіктерінің көмекші етістік мәнінде тіркесіп тікелей жіктеліп барып жасалуын да, бұлар грамматикаларда нақ осы шақ деп беріледі. Осы шақ мағынасы мен түрлеріне қарай нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ болып екі түрге бөлінеді.
1. Нақ осы шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтте істеліп, болып жатқанын білдіреді. Нақ осы шақ етістіктің құрамына қарай жалаң және күрделі болып екіге бөлінеді.
а) нақ осы шақтың жалаң түрі отыр, тұр, жатыр, жүр қалып етістіктерінің жіктелуі арқылы жасалады: жүресінен отыр, Мадияр жатыр, оқушы тұр. Нақ осы шақтың болымсыз түрі қалып етістіктерінің есімше тұлғасында келіп, жоқ сөзімен тіркесуі арқылы жасалады: ойлаған жоқ, келген жоқ. Қалып етістіктеріне жіктік жалғауы тікелей жалғанып есімдерше жіктеледі.
Нақ осы шақтың жіктелуі:
Жекеше: Көпше:
І. Отырмын, тұрмын. Отырмыз, тұрмыз.
ІІ. Отырсың, тұрсың. Отырсыңдар, тұрсыңдар.
Отырсыз, тұрсыз. Отырсыздар, тұрсыздар.
ІІІ. Ø Ø
ә) нақ осы шақтың күрделі түрі етістіктің –а, -е, -й, -ып, -іп, -п тұлғалы көсемше түрі мен отыр, жатыр, жүр, тұр деген қалып етістіктерінің көмекші етістік мәнінде тіркесінен жасалады: қиналып жатыр, жүгіріп жүр, ішіп жатыр, келе жатыр.
Достарыңызбен бөлісу: |
