Исаев оқулары (ғылыми мақалалар жинағы) Алматы, 2016 ббк пікір жазғандар

1.Бонд М. Все о медвежонке Паддингтоне. СПб.: Изд-во «Азбука-классика», 2009. - 560 с.

2.Чуковский К.И. Собр. соч.: В 15 т. М.: Терра - Книжный клуб, 2001.- Т. 2: От двух до пяти.
Образ дерева в творчестве Л.Толстого и М. Ауэзова

Магистрант Казгосженпу Мамирова Асем

Научный руководитель: Орынханова Г.А.

Образ дерева, отражающий природно-мифологическую сферу мышления архаического человека, по своей глубинной укорененности в литературной традиции обрел статус архетипической категории. Сравнительный анализ произведений литературы разных эпох, представленных наследием Л.Н. Толстого и М.О. Ауэзова, позволяет заключить следующее: текстопорождающая «деятельность» образа дерева в художественной литературе не ограничивается просто информацией, и как факт коллективного знания дерево связано с высшими духовными ценностями и различными культурно-историческими традициями.

Одно из значимых произведений Л.Н. Толстого позднего периода творчества – рассказ «Будда», к написанию и редактированию которого он возвращался неоднократно в 1905 и 1907-1908 гг. Герой рассказа, индийский принц Сидхарта, покидает отчий дом, чтобы помочь людям в избавлении от страданий и смерти. Разрывающая со своим обществом позиция царевича связана со сложным комплексом переживаний: «… как же могут люди жить, зная, что всякий час они могут заболеть, что они с каждым часом стареются, обезображиваясь и теряя силы, и, кроме того, знают, что всякий час могут умереть, наверное умрут рано или поздно. Как же можно чему-нибудь радоваться, что-нибудь делать, как же жить, зная наверное, что умрешь?» [1, с. 88]. Чтобы «найти избавление от этого» и передать его людям, Сидхарта решает уйти к учителям – пустынникам и мудрецам.

Долгий путь дальнейшей жизни героя толстовского рассказа был связан исключительно с поисками неведомого «этого», то есть «зачем болезнь, старость и смерть и как избавиться от них» [1, с. 88]. Неудовлетворенный учениями знаменитых мудрецов Сидхарта через полгода и шесть лет удаляется в пустыню одиночества. И вот однажды, после мучительных раздумий, как пишет Толстой, «когда он сидел под деревом и думал все о том же, ему вдруг открылось то, чего он искал: открылся путь спасения» [1, с. 89]. Озаренному открытием пустыннику этот путь представился в четырех истинах, четырех делах и в десяти заповедях.

Символично, что местопребывание взыскующего истины Сидхарты не на горе, не в келье или другом замкнутом пространстве, а у дерева. В данном случае устремленная ввысь вертикаль дерева репрезентирует путь духовного восхождения героя и его перехода с «низа» на более высокий уровень постижения мира. Растительным кодом просветляющего мгновения жизни своего героя Толстой следует правде мифа о дереве Будды (Будда – букв. «просветленный», «пробужденный»). Подразумевается священная смоковница (дерево Бодхисатвы), дерево реально существующего вида, под которым будущий Будда занимался медитацией [2, с. 77] и достиг такой концентрации сознания, что позволило ему постичь Истину. Дерево как буддийский символ созерцания, обучения и духовного совершенства сохраняет свой архетипический статус и моделирует образ личности, самоосуществляющейся вопреки злу – страстям, похоти, невежеству.

Как высший природный символ, олицетворяющий нисходящую жизнь умирающего Будды и воскресающую силу неостановимого движения его учения, дерево возникает вновь в конце рассказа Л.Н. Толстого. Однако описание последних мгновений жизни героя, чувствующего приближение смерти, одухотворено не только образом дерева, но и реки.

Река как символ уходящего времени и граница, разделяющая мир живых и мертвых, создает ассоциативный ряд; текущая вода – жизнь№ как некий стержень вселенной? Соединяющий верхний? Средний и нижний миры? Всеобъемлющая река неостановима в движении? И это являет еще один ассоциативный ряд: триединство реки – три течения буддизма№ в то же время бездна воды – это метафора смерти [3, с. 240]. Именно у реки Будда садится под дерево, чтобы в последнем объяснении с учениками напомнить «нравственный императив» своего учения: познание истины возможно только на пути отречения от опутывающей людей сети страстей, все телесное разрушается, только истина неразрушима и вечна.

Совмещение образов реки и дерева подчинено мотиву Тайны «перехода» биографической канвы жизни Учителя в символическую «реальность» бытия. Дерево последней стоянки героя не столько в вариантах, подчеркивающих его функцию (созерцания, просветления, пробуждения, открытия, как это было в начале рассказа), сколкько метафора стойкости и праведной жизни, воплощающая универсальную концепцию мира в религиозно-философском исповедании буддизма.

Мифопоэтический образдерева как высший природный символ, несущий парадигму изменения, становится неотъемлемым атрибутом первой книги романа «Абай» М.О. Ауэзова. Мечтавший об учении Абай решил покинуть аул и поехать в город. Чуткий к пространству и движению писатель замечает, что Абай ехал той же равниной, которой он возвращался когда-то из городского медресе. Тогда ему было тринадцать лет, степь зеленела, и беспечное юное сердце наполнялось радостью возвращения в просторы родного аула. Теперь же их покрывала холодная снежная пелена, и голые сопки и холмы были тоскливо безучастны к «уходу» Абая из своей среды.

Но герой Ауэзова силен надеждой: там, в городе, он найдет то, о чем мечтал и к чему стремился с отроческих лет. Ему шел двадцать пятый год, его жизненная тропа «взметнулась на подъем и вьется в вышине». Моделируя образом выси доброе предзнаменование пути, Ауэзов пишет: «Слабый росток некогда пробивался в каменистой почве, потом вытянулся тонким стебельком – и одинокая жизнь зацвела на голом утесе. Теперь этот слабенький росток впитал в себя все соки жизни, окреп и стал стройным, сильным чинаром. Ни зима, ни морозы, ни дикие горные ураганы ему уже не страшны» [4, с. 307].

Отождествление возрастных особенностей человека с образами дерева и времени года относится к устойчивым универсалиям мифов народов мира. В ауэзовской интерпретации утро жизни тринадцатилетнего героя («слабый росток») связано с универсальным символом роста – летом («сепь зеленела»), а зрелость («сильный чинар») – с зимой, что в некоторых восточных тардициях являет аллегорию мудрости. Эмблема «дерева растущего» и «календарная» метафора символизируют в данном случае образ героя растущего и способного к преодолению «местечкового» круга бытия. Символическое представление о дереве как о стареющем и умирающем человеке имеет в творчестве М.О. Ауэзова так же большое значение, о чем можно судить по стихотворению в прозе, завершающем роман «Путь Абая», – притче о могучем дереве. В этой модификации дерево характеризует состояние души героя и духовный опыт его жизни, что придает притче жанр понтифального обращения в будущее.

Итак, в прощальном слове Абай рассказывает о дереве, которое одиноко росло в езлюдной и бездорожной степи [4, с. 577]: «Оно жило многие месяцы, долгие годы. С надеждой и радостью раскрывало оно свои лисья навстречу каждой весне... каждый год цвело оно, и цветы опадали, а семена его ветер уносил в широкий мир... много раз желтели, сохли и облетали его листья. Но дерево жило и плодоносило вновь и вновь. Но вот однажды молния ударила в одинокое дерево и расщепила его. Огонь опалил его ветви, уничтожил листья и семена. Поврежденное, обугленное, сухое, оно братилось к высокому синему небу: «Чем виноват я и перед кем? Разве я растило и сеяло зло и беду? Вот настала кончина моя, только ты было ее свидетелем, и к тебе мое слово»».

Сраженное дерево и согласно: «Пусть я умру». Но вопрошает небо: «... останется ли жить потомство мое? Взошла ли юная поросль от семян моих, которые ежегодно уносил ветер?» в вопросах умирающего дерева и надежда, что хотя бы одно семя прорастет, потянется к небу молодою вершиной, что будет петь соловей на ветвях от его семян рожденных деревьев и станет воспевать вечную жизнь, что в тени садов созрее новая счастливая пора жизни. Эта надежда сильна верой, ибо дерево – этическая доминанта романа Ауэзова – артикулирует символическое представление о жизни во всей полноте ее регистров.

В дихотомической модели мира «дерево», персонифицирующее жизнь, и «молния», символизирующая время, «сталкиваются», превращая ием самым «безлюдную и бездорожную степь» в событийное пространство. Она, эта Степь, продолжает неостановимо вовлекаться в общее движение последними муками умирающего дерева. Дерева, которое и прежде олицетворяло живую жизнь, ибо семена его, уносимые в широкий мир, благовестом листьев встречали каждую весну, а ветви его, восходящие к выси, создавали успокоительную сень земного низа.

Так и поэт-творец не видит своей вины перед миром, хотя и его кругом ограбила эпоха безвременья. Сожжены его цветущие ветви: раньше срока ушли из жизни любимые сыновья и друзья. Подтачиваются его корни, ибо «народ изнурен голодом, гибнет» [4, с. 579]. Высокие думы одинокого героя о схожести своей судьбы с жизнью одинокого дерева, его вопросы (повторенье страстной мечты-мысли: «останется ли жить потомство мое?»), убежденность в верности избранного пути в бездорожье дорог («разве я растило и сеяло зло и беду?») – все это, настроенное на животтворный, доийский лад, позволило Ауэзову воссоздать образ поэта и гражданина, который в духовном приятиии жизни прошел свой путь, не отвращая взор от Неба.

Вплетая в нить эпического повествования древний миф о древе жизни, писатель достигает небывалого в восточной литературе созвучия текстов – архаического и авторского, которое позже назовут интертекстуальностью в литературе.

В заключение следует отметить, что образ дерева в рассмотренных выше произведениях выступает как архетипический инвариант различных культур, сохраяющих при этом функцию высшего природного символа; трансформация архетипа в литературный образ связана, как представляется, с фактом сознательного художественного творчества.

Литература

1. 
   Толстой Л.Н. Круг чтения: Избранные, собранные и расположенные на каждый день Л. Толстым мысли многих писателей об истине, жизни и поведении. Т.1 /Сост., вступит. Статья А.Н. Николюкина. – М.: Политиздат, 1991. – 478 с.
   
2. 
   Трессидер Дж. Словарь символов /Пер. С англ. С. Палько. – М.: Фаир-Пресс, 1999. – 448 с.
   
3. 
   Мифы народов мира. Энциклопедия. В 2 т. Гл. Ред. С.А. Токарев. – М.: Сов. Энциклопедия. 1987. – Т.1. А-К. – 671 с.
   
4. 
   Ауэзов М.О. Путь Абая. Роман. Т. 1. Алма-Ата, «Жазушы», 1982. – 608 с. Т. 2. Алма-Ата, «Жазушы», 1982. – 592 с.
   

Қазақ фольклорының кеңінен дамыған жанрының бірі – айтыс. Айтыскер ақын – ойда жоқ, тосын жағдайдың барлығына да, әркез оқтаулы мылтықтай дайын тұратын, тез тұтанғыш, тапқыр жауап беретін, ойы ұшқыр жан. Ақындықтың осындай күшті қуатына азаматтық, кісілік білімділігі қосылса, оның ел ішіндегі беделін одан сайын көтере түспек. Айтыскер ақынды «...сайысқа шығарған батырлардай, күреске түсірген балуандардай, бәйгеге қосқан аттардай бәсеке жарыс қызуына араластырады. Осы айтылған ерекшеліктердің барлығы ақындар айтысын тыңдаушы көпшілік үшін, әр кезде театрлық, драмалық аса қызу әсері бар өнер түріне айналдырады» [1, 421-б.].

Қазақтың жыраулық өнерінен, ақындық дәстүрінен өнеге алған, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ басында патша өкіметінің елді билеген тұсындағы заман халіне ашу-ызамен, айбарлы арынмен сөйлеген талант иесі – Әбубәкір (Кердері) Боранқұлұлы.

Әбубәкірдің өлең, толғауларында заман, адам, дін, өнер, ғылым, әдет-ғұрып, имандылық, мінез жайы жырланады.

Патша өкіметінің ықпалымен қазақ елінің барлық әлеуметтік өміріне, тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпына дендеп еніп бара жатқан зиянды жақтарын ақын тап басып, дәл көрсетеді:

...Орысша білім білмесең,

Еш пайдаға аспай тұр.

Мұсылманша моллаңыз.

...Қараның ұлы хан болды,

Құлдан туған паң болды [2, 5-б.].

Ақын бұл жерде көненің күні өтіп, орнына жаңаның келетін заңдылығын айта келе, сол дәуірдегі өмір шындығы – орысша қаріп танығандардың наны жүре бастағанын шынайы суреттейді.

Негізінен, Әбубәкір Кердерінің үш айтысы бар. Екеуі арнайы айтыс жинақтарына енген. Олар жазбаша түрдегі сұрақ-жауаптан тұратын жұмбақ айтыстар. Солардың бірі – атақты Қарақалпақ ақыны Құлымбетпен айтысы. Құлымбет Әбубәкірге тама Ізім шайыр арқылы өлеңмен сәлем хат жолдайды:

...Ұрық-затым – Қарақалпақ,

Өзім атым – Құлымбет,

Хош болыңыз, ағалар! –деп басталып, онан әрі айтыс Кердерінің Құлымбетке қойған сауалдарымен жалғасады. Олар: қарақалпақтың шығу тегі, Хорезм айналысындағы ел-жұртың жайы, алты алаштың кім екендігі. Ал Құлымбет оған жауап ретінде былай дейді:

...Алты алаш: түріпен, қалпақ, қазақ, өзбек,

Алатау деп қырғыз, естек айттым көздеп.

Ағасы алты алаштың түрікпен жұрты,

Шырағым, қабыл алсаң мұны сөз деп, –

Ә.Кердері:

...Атасы алты алаштың «Анас» депсің,

Шығардың бұ сөзіңді сұлу жөндеп.

«Ағасы баршасының түрікпен» дедің,

Үлкені өзбек екен, кеттің көлбеп [2,225-б.], – дей келе Әбубәкір Құлымбеттің жауабын түзеп, өз шешімін айтады. Оған қоса, шығыс елдеріне ортақ мәдениет пен діннен, шариғат заңдарынан жан-жақты хабардар екендігін байқатады.

Әбубәкір Кердерінің екінші айтысы – Әлім Қожахметпен болған сөз жарасы. Қожахмет жолдаған жеті жұмбақтың жетеуіне де Әбубәкір орынды, орнықты жауап беріп, замандастарынан білімі мен білігінің алда екендігін тағы бір дәлелдеп шығады:

...Айтыспақ болсаң қайта жаз,

Ішінен шықсаң білімнің.

Көкесіндей қылайын,

Адай Абыл, Кете Шернияз.

Байбақтыда Сырымның

Қайта қағаз жазбасаң,

Көңіліңе ауыр алсаң да,

Қожеке, менен сүріндің [2, 230-б.].

Үшінші айтыс – Ноғай ақыны Нұрыммен екеуінің арасында болды. Екі ақын Мырзалының үйінде кездеседі, шәй үстінде Әбубәкір: «Мырзеке, мынауың кім қылтиған, орысша киім киіп тыртиған», – деп бір қағытып өтеді. Сонда Ноғай Нұрым:

Қазақтар тентектерін батыр деген,

Батыры пақырлардың қақын жеген.

Қазағым, сен білмесең мен айтайын,

Қазақты бір рауаятта «кәпір» деген, – дейді. Сөзден тосылмаған Әбубәкір де:

Әулие Мәулімберді, Байтақ ата,

Бәрі де келіп өлді біздің жаққа.

Мен қойдым, сорлы байғұс, іш асыңды,

Бапирос шылым тартпай терледің бе? [2, 236-б.], –дейді.

Әбубәкір өз қарсыластарымен ауызша да, жазбаша да сөз жарыстырса да олардан әлдеқайда білімі терең, мысы басым ақын екендігін дәлелдеп, өзін мойындата білген ақын. Әдебиетімізде оның ізін басып, дәстүр жалғастығын жалғастырған суырып салма таланттарымыз жеткілікті. Солардың бірі – Жамбыл.

ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясының стихиясы ірі толқындардың жотасында шынайы халық ақыны Жамбылдың таудай тұлғасын аспанмен таластыра шарықтатты. «Оның жырларындағы қазақ халқы поэзиясының ғасырлар бойы жасаған дәстүрі әлемдік әдебиеттегі факт боп табылады» – деп түйді венгер ғалымы Вальдапфель [3, 19-б.]. Ал заңғар жазушымыз М.Әуезов Жамбылды «Айтыс өнерінің жүйрігі болып аты шыққан» белгілі дарынды ақындардың қатарына қосты. Әсіресе, Жамбылдың Құлманбет, Сарбас, Досмағанбет, Шашубай ақындармен өткен сүре айтыстарын ерекше атап көрсетті. Мәселен: Құлманбетпен айтысында елінің байларын мадақтаған ақынға қарсы Жамбыл:

Адамдықты айт, ерлікті айт, батырлықты айт,

Ел бірлігін сақтаған татулықты айт.

Қарымбайдай сараңдар толып жатыр,

Оны мақтап әуре болмай жөніңе қайт, – деп бетін бір қайырып тастайды. Алайда, Құлманбет Саурық пен Сұраншы батырлардың қазасын мін етіп бетке баспақшы болады. Сонда Жамбыл:

Қажылық қып кетті ме Мақсұт ағаң,

Ағайынмен ұрысып даудан өлген, –дей келе, «шытыр жеген өгіздей аунап өлген» деп онан әрі қағытып өтеді. Ал елінің Сұраншы, Саурық, Өтегендей батырларын ерлігін, олардың елді қорғау мақсатындағы жорықтарын шынайы толғайды. Әуелден өзіне тиісе сөйлеген Құлманбетке, ертеректе Арқада болған барымта-дауға қатысып, елге қашып келген ағасының, кейін молдалық жолға түсіп, кісі болған кипін бетіне басады.

Әдетте айтыста ақындар қандай айла, тәсіл бар, мүмкіндік бар, соның бәрін де кейде пайдалануға мәжбүр болады. Бұл ретте Жамбылдың:

А,Құлманбет, Құлманбет,

Ағып жатқан сумен кет!

Сумен кетсең ел ішер,

Судан шыққан бумен кет!.. – деп келетін экспрессивті-эмоционалды мәндегі шумағы сонығы соның бір дәлелі [4, 94-б.].

Жамбылдың Сарбаспен айтысы да ақын шығармашылығынан ерекше орын алатын және өзіндік шеберлігін танытатын маңызды сөз сайысы. Қазақ салтында бұрыннан бар жайт, өзінің шыққан тегін дәріптеп, мақтан тұту дәстүрін Сарбас ақынның жырларынан кездестіруге болады:

Шапырашты сенен Дулат көп едім,

Бәрі де бай, бәрі мырза, бек едім.

Үміт қылып келіпсің

Мені алдырар демеген.

Жамбыл өз кезегінде дулат, албан, суан руларының шежіресінен жыр қозғап, шапыраштының аздығы оның міні емес екенін дәлелдеп, оның мәрттігін, атақ-даңқын асқақтып, Саурық, Сұраншы батырларды жырға қосады:

Мен Шапырашты ұлы едім,

Алтыннан қылыш сермеген.

Көп дулаттың баласы

Рас, сенен аз едім.

Жаулы жерге барғанда,

Атамын деп оқталған

Көк берен болат кез едім [4, 95-б.].

Cонымен қатар, ақынның Досмағанбетпен арадағы сөз жарысы да өз алдына мағыналы айтыс. «Не де болса, Досмағанбетті бір қағытып өтейін» деп Жамбыл сөз бастап кетеді:

Қысы, жазы ау салып,

Іледен балық қоймадың.

Шіріген сүйек жесең де,

Қарның шығып тоймадың, – деп әріптесін әуелден састырады. Сөзден тосыла бастаған ақынды одан әрі қағытып, ел ішіндегі жағымсыз әрекеттерді сынға алады:

Сол Қожақан болысың,

Меккеге барды қажы боп.

Боза, арақ ішкен соң,

Айтады несін қажы деп.

Пара тағы жейді екен,

Елішінде қазы боп [4,97-б.].

Жоғарыда аталған екі ақынның шығармашылығына ортақ мәселе, алдымен айтыс өнері болса, кейінгісі екі ақынның ел мүддесін алға қойып, ақиқатты өз мәнінде айта білгендігі. Қарсыластарын сөзден тосылдырған басты ерекшеліктері – қоғамдағы бар жайтты бұрмаламай, бүкпесіз, ашық айтып, жасандылық пен жағымпаздықтан аулақ бола білгендері. Әбубәкір Кердері мен Жамбыл айтыстарының ортақ мәселесі – ерлік, елдік және өз ұлтына деген құрмет пен жанашырлығы.

Қорыта келе айтарымыз, екі ақын да заманның тарылған тұсында, ел бастаған әкімдердің озбырлығы мен аярлығына өршіл жырларымен қарсы тұрып, халыққа рух пен күш-жігер сыйлай білді. Ақын мұраты – ұлттың ұлылығын дәріптеп, қолдау болса, бұл қос ақынның мұрасына ортақ жайт деп есептейміз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Әуезов М. Шығармалар жинағы. – Алматы: 1962.11-т.421-б.

2.Кердері Ә. Қазағым. – Алматы: «Жазушы»,1993.-288 б.

3.Жамбыл және қазіргі қазақ халық поэзиясы. – Алматы: «Ғылым», 1975.-270 б.

4.Жамбыл Жабаев творчествосы. – Алматы: «Ғылым», 1989.-272 б.
Тұрсынжан Шапай әңгімелерінің көркемділігі туралы

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе ӨМУ

1-курс студенті Ш.О. Құдасова

Ғылыми жетекшісі: Г.К.Тәңірбергенова

Қазіргі таңда қаламгерлер оқырманның талаптарын ескере отырып, қызықты және терең мазмұнды, көлемі шағын әңгімелерді жазуды қолға алып, аталған жанрды дамытуда. Бұл әлемдік әдебиетте бар үлгі. Осындай қаламгерлер қатарына Асқар Алтай, Думан Рамазан, Мадина Омарова, Қойшыбек Мүбарак, Әлібек Байбол және Тұрсынжан Шапай бар.

Аталған авторлардың ішінен шығармаларын оқырман қауымы сүйіп оқитын, жүзден астам ғылыми, әдеби және публицистикалық мақалалар авторы, өзіндік жазу стилі қалыптасқан, жазушы, әдеби сыншы Тұрсынжан Шапай. Қаламгер шығармашылығы туралы Қасым Аманжолов: «Жастарды тартып алатын магниттік күші бар» деп баға берген екен.

«Мінезі бір қарағанда жұмсақ болып көрінеді. Бірақ ол кісінің ішкі принциптері өте қатты, діні берік, өте шыншыл және сонысына қарай, ерекше сирек кездесетін адам. Оны бір ауыз сөзбен сипаттау қиын…Бір жағынан адамның сыртқа білінер мінезі ішкі рухани байлығынан туындайды. Ал ол кісі білімді, білімі академиялық жүйеде, өте терең. Ғылыми тұрғыда көп ізденістерден өткен адам. Сондықтан, ол кісіде нағыз ғалымға тән шығармашылық ізденушілік те бар, сонымен қатар ән жазады емес пе, өнерпаздық тапқырлық та молынан» –деп пікір білдіреді [1] .Жазушының «Шын жүрек – бір жүрек» кітабы (2001 ж.),  «Ой түбінде жатқан сөз» (1998 ж.); "Шын жүрек – бір жүрек. Әдеби сын, зерттеу, эсселер". (1999 ж.), «Қазақтың жаны» (2001 ж.) атты публицистикалық толғаулар мен әңгімелер жинағы жарыққа шықты. Бұл еңбектердің барлығы қазір де өз оқырмандарының талғамынан шығып, өз бағасын алды.

Өз зерттеуімізде біз «Әулие ағаш» пен «Біздің мадақ» әңгімелерін қарастырып, шығарманың көркемдік құндылығы мен мән мағынасын анықтауға тырыстық. Мәселен, «Біздің мадақ» әңгімесінде қарапайым жұмысшы мен мекеме басшысы образы арқылы қазіргі әлеуметтік қоғамдағы көріністі, шынайы бейнені айқын танығандай боласыз. Мұнда мысал да, ащы сын да бар. Бар болғаны көзі қарақты оқырман оны танып, көңіл сарайына енгізіп, ой түйсе болғаны. «Мақтай-мақтай, күндердің күні, өзің-ақ жақсы көріп кетесің... Әр сөзінен терең мағыналар табасың, әр түшкіргеніне бір жәрәкімалла айтуға құштар боласың... Құштарлығың сонша, келе-келе, бастықтың түшкіргенін күтіп, танауын аңдитын әдет шығарасың. Бірте-бірте, неге екені белгісіз, оны... мақтан ете бастайсың. Көрші мекеменің бастығынан бойы сәл ұзынырақ болса да – қуаныш, мініп жүрген көлігі аздап қымбаттау болса да – мерей. Ал енді, жай сәлеміңді алып, өте шықпай, жылы жүзбен бір ауыз хал-жай сұрай қалса, туған әкеңдей көрініп кетері бар... Өсти-өсти, бұл бастықтың мекемелік шағын масшабтағы теңдессіз зор тұлғасын әлемдік өреге шығарып алып, барша мақтау-мадағыңды бір соған бағыштап жатқаныңды байқамай да қаласың. Бастықтың жүріс-тұрысы, киім киісі, күлгені, ашуланғаны... Бастықтың қыз-келіншектерге әзіл айту машығы... Жиналыста қызметкерлерге әупілдеп ұрсу мәнері... Айтатын анекдоттарының бәдік те болса, мағыналы, актуальды екендігі... Осының бәрі – сөз, осының бәрі – күнделікті әңгіме тақырыбы. Ал бастық бүгін жұмысқа қандай көңіл-күйде келді – бұл енді бәріміз үшін өмірлік ең маңызды мәселе!..» [2].

Шынайы өмірдің нақ бейнесі. Дәл қазіргі қазақ қоғамына тән көрініс: жоғары лауазымдағы басшылардың екіжүзділігі мен жасандылығы, қол астындағы жұмысшылардың жағымпаздығы. Жазушы негізінен жағыну мен жасандылықтың қоғамға зияны мен салдарын өз оқырманы ұқса екен деген мақсатты көздейді. Қаламгер үшін тақырыптың өміршеңдігі маңызды болса, ондағы мәселенің негізгі түйінінің мәңгілігі тағы бар. Заман келбетінің жағымсыз тұсы өскелең ұрпаққа зияны қанша болса, орта үшін де соншалықты асқынған дерт. Бұндай көлеңке мінез ұлттың, әлеуметтің дамуына емес, керісінше құлдырауына әкеп соғатынын автор бар болмысымен жан айқайын жеткізуге тырысады. Бір ғана әңгіме арқылы қазақ халқының мінез-құлқы, оның ішінде бөспе-мақтаншақтық, жағымпаздық секілді мінездерді әшкерелеуді мақсат еткен.

– Бұл былжырақтарыңызды осынша уақыт текке басып, босқа жинап жүрмін бе?! Сатып аласыздар!.. Әр сөзін санап тұрып, ақшаға сатып аласыздар!..

Күтпеген саудадан бір сәтке аңтарылып қалған біз, тағы шулап қоя бердік:

– Айналайын... береміз қанша сұрасаң да!.. Сатып аламыз!.. Бері әкел, ойбай!..

Сол арада дереу қалтамызды қағып, ақша жинап, мадақ қорын құрдық. Еңбекақы алған сайын жарна төлеп, қорымызды молайта береміз деп келістік... Бізде енді мақтау-мадақтың сарқылмас кеніші бар!.. Бұйырса, әлі талай жыл бастық та риза, біз де аман боламыз...

Айтарға мадақ таппай, қаңсып отырған сіздерге де құлаққағыс... [2]. Т.Шапай белгілі бір көріністі бейнелегенде оның шынайы суретін бере отырып, әлеуметтік болмысын байыптап отыруға шебер. Оны жоғарыда келтірілген үзіндіден аңғаруымызға болады. Жазушы туындысы өзі өмір сүріп отырған қоғамның айнасы іспетті. Ол жазады, тұспалдайды, әжуалайды, ащы да, ызалы күлкімен, тіпті мадақпен де заман болмысын, оның кем-кемтігін айтады. Тек оны оқырман саналы тұрғыда қабылдап, кемшілікті көре біліп, кем-кетігін жөндеп, қатесін мойындаса болды. Әйтпесе,... Әйтпесе, жазушы еңбегі құрдымға кетіп, қоғам өзін іштей тауысып бітеді. Дәл қазіргі қазақ қоғамына соңғысы емес, алғашқы әрекет қажет-ақ.

Ағаштың түсі – құдды бір жастықтың алаңсыз, жамандыққа жаны қас кезеңінің балауса көрінісі іспетті. Жас адамның өмірге қарым-қатынасы, дүниетанымы, көзқарасы ерекше құлшыныстан, тереңдікке ұмтылған самғауынан, талмайтын, шаршамайтын, жұтамайтын қалпынан тұрады емес пе? Біздіңше, қаламгердің түс арқылы берген қалып – мәңгілік бейне айналса деген тілекпен астасса керек. Мүмкін, Т.Шапай қиялында бұл мүлдем басқа жағдай да шығар. Дегенмен, көркем туындыны оқи отырып, оқырман шөліркеген жан әлемінің сусынын қандырып, қым-қуыт тіршіліктен қалт етіп, тыныстағанда, табиғаттың көркінен ғибрат алар.

Әңгімеде автор оқушысын сендіру үшін портретті ұтымды қолданған. Ғалым Б.Майтанов: «Портрет – өзгеріп тұратын, алайда неғұрлым тұрақтылыққа бейім құрылым. Портрет поэтикасында да ортақ дискурстар басым. Портрет адам бейнесіне қатысты метонимиялық құбылыс, бірақ көркемдік тұрғыда толымды құбылыс. Ол – жаратылыстың шеберлігіне, өмірдің күрделі табиғатына тәнті қылатын, тарихи мәні зор эстетикалық, эмоционалды-психологиялық, пластикалық, антропометриялық құбылыс» – деп анықтама береді [4]. Қазақы дүниетанымда ағаш, әсіресе жалғыз ағаш киелі ұғым беріп, қасиетті сипатқа ие болып жатады. Сол себепті, болса керек жазушы бұл туындысында ағаш арқылы біршама жайттың қадірін арттып көрсетуге ұмтылады.

Қорыта келе айтарымыз, автор өзі таныған қоғамдық шындық жөніндегі ойларын, ашық, шынайы, бүкпесіз жеткізу үшін түрлі ізденіс арқылы өз оқырманын сендіруге тырысады және де ол өз деңгейінде жүзеге асып келеді. Тұрсынжан Шапай әңгімелерін оқушы іздеп жүріп оқып, одан рухани тереңдіктің нәрін сезінгендей болады. Себебі, онда өзге қаламгерлер айта бермейтін ақиқат бар, заман бейнесі бар. Шығармаларындағы реалистік сипат пен көркемдік қиял өмір шындығын өз қалпында түсінуге жетелейді. Болашақта Тұрсынжан Шапай шығармашылығының өзге де қырларын анықтау – уақыт еншісінде деп білеміз.