Исаев оқулары (ғылыми мақалалар жинағы) Алматы, 2016 ббк пікір жазғандар

Зат есім + етістік+ етістік туындылары. Зат есім түбірден етістік  етістік үлгісімен жасалатын туынды сөздердің негізгі түрлері сөзжасам жұрнақтарының бірінен соң бірінің қосылуы арқылы жасалады: -ла+у// -ле+у, -да+у //-де+у, -та+у//-те+у: арқандау ( арқан+да+у). Жирен биенің арқандауы, суарылуы кер қүлынның маймағы түзелгенще, Ерденге тапсырылды (С.Бегалин). Ардақтау ( ардақ+та+у). Еңбек адамын ардақтау біздің өміріміздің берік заңы ғой (Дала қырандары); -лан+у//-лен+у, -дан+у//-ден+у, -тан+у//-тен+у: әжімдену ( әжім+ден+у) Жұрт әсіресе, шешем сұлу деп атайтын бұл мосқал жасты әйелге енді ғана көз тоқтатып байқасам, бетінің әжімденуі болмаса, түрі де, тұлғасы да аса көрікті адам екен (С.Мұқанов); -лас+у//-лес+у, -дас//-дес+у, -тас+у//-тес+у: кезектесу ( кезек+тес+у) Біздің жақта жалғыз кесемен ішу сән емес. Тек ілуде бір сыйлы қонағымен осылай кезектесуші еді (Т.Иманбаев).

Туынды сын есімнен зат есім жасайтын -хана жұрнағының этимоны парсы тілінде (хане – дом, жилище) дегенді білдіреді, ал қазақ тілінде о бастағы тұлғасы дыбыстық өзгеріске ұшыраған да, мағынасы солғындау арқылы қосымшаға айналған. Жын+ды+хана: Иә, сен егер ол тұтқын қызды бүгін түске дейін босатпасаң, мен кешікпей жындыханаға түсетін (Ә.Әбішев).

1. 
   Ибатов.А. Қазақ тілінің туынды сөздер сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1988. –136 б.
   
2. 
   Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі.– Алматы: Ғылым, 1989. –368б.
   
3. 
   Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1974. – 407б.
   
4. 
   Қасым Б. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы: ЖК Волкова И.А., 2014. –206 б.
   
5. 
   Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. – Москва: Наука, 1951. – 451 с.
   

Тіл мен халық – біртұтас. Тіліне қарай ұлтын тану – ежелгі дағды. Ұлттық ерекшеліктің бастысы да тіл. Халқымыздың ұлттық санасын, сапалық белгілерін айқындай түсетін неше алуан әдет – ғұрып, салт – сана, мінез – құлық, қасиет – қалыбы тілдік танымында тікелей көрініс тапқан. Өмірдің барлық саласын қамтитын ішкі мазмұн байлығымен  көзге түсетін, тілімзге бейнеліде мәнерлі рең үстейтін, күрделі құрылым – құрылысы бар фрозеологизімдер – ана тіліміздің өзіндік ерекшеліктерін көрсететін тұлғалар. Олар тіл элементтері ішінде өзінің ұлттық нақышы мен көзге түседі.

Тілде көкейге қонымды көркем, орамды алуан түрлі тұрақты сөз тіркестері кездеседі. Тіл қатынасына жататын қат-қабат тіркес тізбектерді халық орынды пайдаланады. Мақал-мәтелдер мен барабар жоғары бағалап оларды қастерлей сақтап келеді.

Фразеологизмдер-кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған біртұтас, құрамы мен құрылымы тұрақты, даяр қалпында қолданылатын тілдік единица. Олардың қатарына мысалы, қас қаққанша, тайға таңба басқандай, ат үсті қарау, үріпауызға салғандай, көзді ашып-жұмғанша тәрізді тұрақты сөз тіркестері енеді. Бұл фразеологизмдердің әрқайсысы сөздердің бір-бірімен тіркес жұмсалуынан жасалғанмен мағынасы жағынан біртұтас, құрамы мен құрылым жағынан тұрақты единица ретінде ұғынылады. Қазақ тіл білімінде, тюркологияда, фразеологияның жалпы проблемалары бұл күнге дейін түбегейлі зерттеліп, өзінің тиянақты шешімін тапқан жоқ. Фразеологизмдер түркі тілдес халықтар тіліндегі түрлі фразеологизмдерді талдап, даму бағытын саралау өзге ұлттардағы тілші ғалымдардың үлесіне тиді (Чернов, Ураксин, Кеңесбаев)

Адам баласы басынан небір күйлерді кешіреді, олар қуанады, шаттанады, күледі, ашуланады, күйінеді, ренжиді, жақсы көреді, жек көреді. Бір сөзбен айтқанда адам бойындағы қасиеттер әр түрлі. Осындай қасиеттер қазақ тіліндегі соматикалық фразеологизмдерден де мол көрініс табады. Көркем шығармаларды соматикалық фразеологизмдер жиі ұшырап отырады.

Фразеологиялық тұлғалар мағынасының эмоционалды компоненті – олардың семантикалық құрылымындағы негізгі коннотациялардың бірі. Образды метафоралық, экпрессивті және стилистикалық мағыналармен қатар бұл коннотация фразеологиялық тұлғалардың стилистикасында маңызды орын алады. Түсіндірме, фразеологиялық сөздіктерде фразеологизмдердің мағыналық құрамының маңызды бөлімі қамтылу керек. Шындығында, бұл мәселе жеріне жеткізіле берілмей жүр. А.И.Молотков «Орыс тілінің фразеологиялық сөздігіне» кіріспе мақаласында: «Сөздікте фразеологизмдердің эмоционалды-экспрессивті бағасы өте шектеулі түрде беріледі... Бұл шектеу әр фразеологизмнің айқын эмоционалды-экспрессивті сипаттамасы туралы айтылған негіз жоқтың қасы және осы қатынаста белгіні қалыптастырудың қиындығымен түсіндіріледі. Әйткенмен де, кейбір фразеологизмдер сөздікте әзіл, мысқыл, тұрпайы, жақтырмау, дөрекі т.б. белгілермен көрсетілген. Мұндай белгілердің қойылуы фразеологизмдердің эмоционалды-экспрессивті реңктері туралы мәселенің шешілуіне практикалық жақтан келуін ғана білдіреді» [3, 125 б.]. Кез келген фразеологизмдер нақты бір коммуникативтік қарым-қатынасқа түскен кезде айтушының сөйлеуін құруға байланысты коннотаттық не денотаттық мағынаға ие бола отыра, эмотивті семалармен күшейтіледі және жағымды, жағымсыз бағалауды білдіреді.

Коннотация негізгі мағынаға үстеме түрде әсер ете алуымен қатар тілдегі экспрессиялық нұсқаны жүзеге асырушы құрал болып табылады. Коннотаттық мағыналардың компоненттеріне эмоционалдық, экспрессивтілік, бағалауыштық, образдылық категориялары тән. Қазақ лексикологтарының ішінде бұл мәселені арнай қарастырған М.Оразов конноттаттық мағына әлі зерттелмей келе жатқан мәселе деп есептеп, бағалау, қабылдау белгілерін эмоциялық мағына аясында қарастырады. Коннотаттық мағына бөліктеріне эмоция мен баға жатады. Адам айналасындағы заттар мен құбылыстарды қабылдағанда, адам санасында сол заттардың өздерінен эмоция тууы мүмкін және сол заттар мен құбылыстарға баға қалыптасуы мүмкін. Коннотаттық бағалаудың нәтижесінде фразеологизмдерде эмоционалды-бағалауыштық коннотатқа ие болады. Эмоционалды-бағалауыштық сөздерге адамның моральдық-этикалық сезімін, көңіл күйін білдіретін сөздер жатады. Әдетте барлық бағалар абсолютті (жақсы, жаман), салыстырмалы (жақсырақ, жаманырақ) болып екі түрге жіктеледі. Соматикалық фразеологизмдердің бағалауыштық коннотацясына мән берсек былай жіктеледі:

• 
  Адамның жағымды, жағымсыз әрекеттеріне негізделген соматикалық фразеологизмдердерге үстейтін бағалау мәні. Адам іс-әрекеттерінің жағымсыз түрлері. Әдетте адам өмірінің өзіндік даму жолы оның белгілі бір жағымды немесе жағымсыз әрекеттерге құрылуы мүмкін. Жағымсыз әрекеттерді бейнелейтін қатар тізбектері сан алуан. Адам өзінің өмірлік қажеттерін өтеу үшін ұдайы әрекет жолында болады.
  

Әр адамның қоршаған орта, құбылыстар, іс-әрекеттер, мінез-құлық туралы түсініктері әр түрлі болады. Әркім іс-әрекеттерге, мінез-құлыққа құбылыстарға өзінің ойлау өресі жеткенше өз түсінігі шеңберінде баға береді. Мәселен, құралайды көзге атқан деген тұрақты сөз тіркесі адамның мергендігін, яғни бағытталып айтылған адамға жағымды баға беріп, мақтау мәнінде қолданылады. Сол сияқты төрт түлігі сай адам немесе мал біту деген сөз тіркестері байлық, бай, баю мағыналарын береді. Бұдан қазақ халқы байлықты төрт түлік малмен өлшегендігін көруімізге болады [3, 4 б.].

Контекстегі баға негізгі және қосымша элементтерден тұратын өзіндік құрылымымен сипатталады. Бағалаудың логикалық құрылымы бағалау субъектісі, бағалау объектісі, соның негізінде баға берілетін пікір, көзқарас- бағалау негіздемесі, нақты баға, оның сипаттамасы сияқты бөліктерден тұрады[3, 4 б.].

Бағалау-тілдік қарым-қатынаста өмір сүретін, қолдану аясы кең ерекше лингвисикалық категория. Фразеологизмдерге қатысты баға, бағалауыштық сипат ғасырлар бойы қалыптасқан төл, табиғи ұғымдармен байланысты. Өзінің көнелену жағынан да, тұлға, мағына тұрақтылығы жағынан да, стилі жағынан да өзіне ғана тән ерекшеліктері бар. Фразеологиялық тұлғалардың эмоционалдылығы дегеніміз – бұл олардың түрлі сезімдерді, эмоцияларды білдіру мүмкіндігі. Прагматикалық функцияларды білдіретін тілдік амалдарға экспрессивтілік пен бағалауыштықпен сипатталатын фразеологиялық тұлғаларды жатқызуға болады. Сондықтан оларды жоғарғы ақпараттылық пен эмоционалдылық реңкті білдіретін мазмұны бай, тұлғасы ықшам құралдар болып табылатындығы фразеологизмдердің эмоционалдылығын анықтай түседі.

Фразеологиялық тұлғалар мағынасының эмоционалды компоненті – олардың семантикалық құрылымындағы негізгі коннотациялардың бірі. Образды метафоралық, экпрессивті және стилистикалық мағыналармен қатар бұл коннотация фразеологиялық тұлғалардың стилистикасында маңызды орын алады. А.И.Молотков «Орыс тілінің фразеологиялық сөздігіне» кіріспе мақаласында: «Сөздікте фразеологизмдердің эмоционалды-экспрессивті бағасы өте шектеулі түрде беріледі... Бұл шектеу әр фразеологизмнің айқын эмоционалды-экспрессивті сипаттамасы туралы айтылған негіз жоқтың қасы және осы қатынаста белгіні қалыптастырудың қиындығымен түсіндіріледі. Әйткенмен де, кейбір фразеологизмдер сөздікте әзіл, мысқыл, тұрпайы, жақтырмау, дөрекі т.б. белгілермен көрсетілген. Мұндай белгілердің қойылуы фразеологизмдердің эмоционалды-экспрессивті реңктері туралы мәселенің шешілуіне практикалық жақтан келуін ғана білдіреді» [4, 125 б.]. Кез келген фразеологизмдер нақты бір коммуникативтік қарым-қатынасқа түскен кезде айтушының сөйлеуін құруға байланысты коннотаттық не денотаттық мағынаға ие бола отыра, эмотивті семалармен күшейтіледі және жағымды, жағымсыз бағалауды білдіреді.

Коннотация негізгі мағынаға үстеме түрде әсер ете алуымен қатар тілдегі экспрессиялық нұсқаны жүзеге асырушы құрал болып табылады. Коннотаттық мағыналардың компоненттеріне эмоционалдық, экспрессивтілік, бағалауыштық, образдылық категориялары тән. Қазақ лексикологтарының ішінде бұл мәселені арнай қарастырған М.Оразов конноттаттық мағына әлі зерттелмей келе жатқан мәселе деп есептеп, бағалау, қабылдау белгілерін эмоциялық мағына аясында қарастырады. Коннотаттық мағына бөліктеріне эмоция мен баға жатады.

• 
  Абсолютті бағалар: Оларды тұжырымдауда жақсы, жаман, талғаусыз (бәрібір) сияқты терминдер қолданылады.
  
• 
  Салыстырмалы бағалар: жақсырақ, жаманырақ немесе артық, кем, бірдей сияқты терминдер көмегімен білдіреді.
  
• 
  Рационалды бағалаудың мақсаты – субьектінің көзқарасы бойынша обьектінің бағалауының мөлшері. Рационалды баға бағалауыштық пайымдауларды және олардың бағалауыштық сипатын ескеретін амал-тәсілдерді, аксиологиялық предикаттарды қажет етеді. Мысалы, Бұл істі жақсы бастама деп санаймын. Барлығының ойынша ол жаман қылық жасады. Рационалды бағалауға экспрессивтілік тән емес.
  

Бұлардың өзара байланысы сөздің екі мағынасында да байқалады. Бірі коннотаттық мағынада болса, енді бірі денотаттық мағынада. Коннотаттық мағынада экспрессивтіліктің семасы эмотивтіліктің семасына тәуелді болады. Бұған мысал келтірер болсақ, Қарны шермиіп, борбайы шыт-шыт боп, тек жыл сайын бір баладан қоздата беруді білуші еді (Ж.Аймауытов).