Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
8 8 V III тарау. Kpaag философиясы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
философия тарихы
| 2 8 8
V III тарау. Kpaag философиясы XX ғасыр басындағы жалпыресейлік қозғалыстың ықпалы тиген дербес ко былью ретінде дамыды. Сондықтан Қазақ еліндегі ағартушылық идеологиясын оқып үйренуде жалпы ағартушылық құбыл ысына тән белгілермен қатар оны тудырған мәдени-элеуметтік ортаның ерекшелігіне де баса назар аудару қажет. Екіншідсн, осы ағартушылық идеологияның басты ерекшелігі — оның азаттыққа, бостандық пен теңдікке ұмтылыс ниетіндегі Кеңес үкіметіне дейін жэне сол үкімет тұсында да өз мэнін жоймаған негізгі идеялық бағыт ретінде сақталынуында (М. Дулатов «Оян қазақ!», М. Жұмабаев «Тэңір», «Мен кім?», «Тез барам», т.б. А. Байтүрсынов «Қазақ өкпесі», «Тэні саудың жаны сау», «Қазақша оқу жайынан», Ә. Бөкейханов, Ш. Құдайбердиев, М. Шоқаев, Ж. Аймауытов, т.б.). Патша үкіметі мен сталиндік репрессияның зардабын басынан өткізіп, әділет пен шындық жо- лында халқының мұң-мұқтажын жоқтаған қазақ зиялыларының халықты оятуға, білімге, оқу-ағартуға үндеген еңбектері халық бостандығы мен теңдігі жолындағы күреспен тығыз байланысты болды. Үшіншіден, қазақ ағартушылығы күрделі де қайшьшыққа толы эволюциялық даму сатысынан өтті. Ол даму реакциялық идеялық бағыттармен күреске толы болды. XIX ғасырдың екінші жартысы — XX ғасыр бас кезеңінің өн бойында ағартушы-демократгар исламның феодалды- клерикалды идеологиясымен жэне эртүрлі діни-мистикалық бағыттармен арпа- лысты. Қоғамдық-саяси өмірдің маңызды бағыттары мен ілімдері де жеткілікті болатын. Оларға XIX ғасырдың орта тұсында пайда болған дәстүрлі-консервативті шаманизм бағытын, XIX ғасыр аяғындағы діни-реформаторлық жәдидизмді, Ресейдің мұсылман халықтарының арасында панисламизм мен пантюркизм ілімдерін жатқызуға болады. Қарастырып отырған рухани қүбылыстың рөлі мен мэні реалды идеялық күрестің контекстінде көрінетіндіктен, берілген реакциялық бағыттар мен ілімдердің табиғатын жете үғыну қажет. Төртіншіден, Қазақстандағы ағартушылық ойдың қалыптасуына XIX ғасырдың 40-60 жылдарындағы орыс ағартушыларының, әсіресе эволюциялық демократизмнің ықпалы қатты эсер етті. Қазақстан ойшыл-демократтары түтас алғанда типтік ағартушылық позицияны ұстады. Яғни белгілі коғамдық топқа, дэлірек шаруаларға бағыггалып, қоғамдық прогресті саны басым топтың мүддесі үшін күреспен байланыстырылған рево- люцияшыл демократтарға қарағанда Қазакстан демократгары XVIII ғасырдағы Еуропа демократтары секілді ешбір тап пен сословиені бөле-жармай, жалпы үлттың атынан сөйледі. Бұл, бір жағынан, берілген кезенде берілген аймақтың, қоғамдық қатынастарының пісіп жетілгенін аңғартса, екіншіден, осындай спсцификалық жағдайда (жалпы артта қалушылық, жаппай сауатсыздық, колониалды қанау), жалпыхалықтық прогресс идеясы өте өзекті болғанын жэне оның аса маңызды қоғамдық кажеттілікгі бейнелегенін көрсетеді. Бесіншіден, Қазақстан ойшыл-де мократтары ағартушылық позицияда қалғанмен, аңсаған қоғамды төңкеріс жолы- мен орнату эдістерін де қарастырған. Әйтсе де барлығы еркін, азат қоғам қүрудың бейбіт жолын тандайды: жоғарғылардың реформасы көмегімен немесе «эділ», «таза» біліммен басқару жэне ағарту, ғылым-білім арқылы өз халқыңның көзін япімп. көңілін оятып, өздерін-өздеріне танытып, ескіліктен, сзгіден арьштпақ бол ды. Бүдан тарихи, қүрьшымы мен қоғамдық күштердің жіктелуі әлдеқайда өзгеше орыс революционер-демократтары секілді төңкеріс жолын қуаттап, оған бірден- бір шешуші әдіс, айқын жол деп шақырмауын кемшілікке жатқызу орынсыз болар |