Жалпы лексикографияның зерттелуі
Сөз қолданыстардың тізімі
жүктеу/скачать 110,86 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Абай.
| Сөз қолданыстардың тізімі
Жоспардағы сөздікте грамматикалық формалар сөз мағыналарына келтірілген иллюстрациялық мысалдар және оларға қажетті мысалдардан кейін және әр түрлі тұрақты сөз тіркестері және оларға қажетті мысалдар соң көрсетіліп, қай беттен алығаны нұсқалады. Грамматикалық формалар «Абай тілі сөздігіндегідей» жүйеге негізделіп құрылды. Мәселен реестр сөз зат есім болса, ең алдымен, оның жекеше түрінің септелуі, сонан кейін көпше түрінің септелуі, сонан кейін тәуелдік формаларының септелуі белгілі грамматикалық жүйемен алынды. Реестр сөз етістік болса, белгіден кейін алдымен етістіктің райлары (тұйық, бұйрық, ашық, шартты, қалау райлар), бұлардың алдымен болымды түрі, одан кейін болымсыз түрі берілді. Рай формаларынан соң етістіктің көсемше, есімше формалары келтірілді. Бұларды да өзара болымды, болымсыз болып келуіне қарай бірі бұрын, екіншісі соң берілді. Сөздікте етістіктер түбір, туынды түбір алынып, мағыналары ашылып көрсетіледі. Қалған сөз таптары да осындай тәртіппен орналастырылды. Сөздікті жасау барысында құрылым-құрылысы жағынан әлі де көптеген алып-қосатын түзетулер болуы мүмкін. Енді біз сөздіктің алғашқы бастамаларынан ұсынатын боламыз: Абай. Кісі аты. ...Ұлы емес Абай жалғыз сахараның, Мен емес, солай деген аталарым. Сол Ұранды ұрпаққа апарамын, Мен қазақ- Абай болып аталамын («Дала данышпаны»). Абай: 37 (2), 63; Абайды: 37. Абай. Ықылас, ынта, назар. Абай болды. Сақ болды, алды-артын байқады. Сабай берме тайыңды, қара қасқа, Мерт боларсың мына бір жағалатса. Алды-артың алай-түлей шақ адаспа, "Абай бол" деп бітеді сана басқа. Тізгініңді тарта тұр, қара қасқа, Байқап-байқап жүргейсің, бала, жаста!? («Шүу, жануар»). Абай бол: 47. Абдыра. Асып-сасу, аптығу, қысылу. Жайғасып алып, жазира жазық мақпалда, Келіншек-жастық базарлап барын жапқанда. Абдырар еді алыстан қарап ақ таулар, Бар тірлік тегіс мас болып жатқан шақтарда («Келіншек-жастық...»). Абдырар: 35. Автор. 1. Белгілі бір көркем шығарма, ғылыми еңбек, жобаны жазған адам, соның иесі. Автор дейтін риза-қош болушы еді ондайда, Керісінше, суретшіміз бір тұңғиық шомды ойға («Бөз орамал»). Автор: 96. 2. Ауыс. Белгілі бір жағымды не жағымсыз оқиғаға, жайтқа себепкер болған адам. Қадірлі аға, қайырымды жан ғой Ібекең, Күнекең болса, еркелеп жүрген іні екен. Апыр-ау деймін, алайда осы қуаныштың, Әдеби тілмен, авторы нағыз кім екен?!(«Тарту»). Авторы: 73. Аға. 1. Туыстас ер адамның жас жағынан үлкені. Қайғы түссе басына бір ағаның, Қалай ғана шыдап мен тұра аламын. Жасын сүртіп солардың, бірге жылап, Бірге күліп солармен, жұбанамын («Кем болып»). Аға: 49, 58, 71, 73, 122; ағаның: 14, 43; ағалар: 131; ағам: 58, 79, 135; ағаңменен: 47. 2. Жалпы жасы үлкен ер кісіге қарата айтылатын сөз. – Кешіріңіз, аға, - дейді, - кешіріңіз, жақсы аға, Ондай ойым болған жоқ-ты, берілгемін басқаға («Бөз орамал»). Аға: 100(2). Ағай. Өзінен үлкен ер адамды, ұстазды құрметтеу, сыйлау мәнәндегі атауыш. Шежіресін талай жыл, талай заман, Ыждағатпен айтасың, ағай, маған. Бабалардың өзі жоқ, ізі жатыр, қала орантып, егін сап, мал айдаған («Шежіресін талай жыл...»). Ағай: 107, 128. Ағайын. 1. Аталас, туысы жақын, ата-бабасы бір, бауырлас, рулас адамдар. Туған жерге бармап едім бастан асып жұмысым, Ағайындар әңгіме етіп, аңсады ма туысым («Түс»). Ағайындар: 94. 2. Қалың жұртқа қарата айтылатын қаратпа. Мақұл дейін, кінә өзімде, өзіме айып тағайын, Ақ жаныма, пәк жаныма қалай күйе жағайын. Адалсың ба, қолыңды бер, сенен тәлім алайын, Арамсың ба, аулақ-аулақ маңайымнан, ағайын! («Міне, тағы ашу келіп алқымыма тығылды»). Ағайын: 79; ағайындар: 34, 92. жүктеу/скачать 110,86 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|