Жоғарғы оку орнына арналған оку кұралы. Орал: М.Өтемісов атындағы БҚму бак, жэне баспа орталығы, 2007. 121 б
жүктеу/скачать 3,3 Mb.
|
Өсімдіктер систематикасы кітап
- Бұл бет үшін навигация:
- БАКТЕРИЯЛАР белімі - BAKTERIOPHYTA
- Бактериялардын кебі даЯыи ортшкалык
- Гетеротрофтардын ікпзп тобы елі
- Актиномииеттер класы - Actinomycetes
- Спирохеталар класы - Spirochaetae
- Микоплазмалар класы -Mycoplasma
- ВИРУСТАР бөлімі - VIROPHYTA
- КӨК-ЖАСЫЛ БАЛДЫРЛАР бөлімі-CYANOPHYTA
nPOKAPHOTTAP-PROCARIOTA Прокариоттардын ерекшелігі: ДНҚ-лар ақуыз құрылымды күрделі хромосомаға ұйымдасып, мембранамен шектеліп, ядро түзбейді жэне белгелі функция аткаратын мембраналы кұрылымдар болмайды. Прокариоттарға бактериялар. вирустар, көк-жасыл балдырлар жатады. БАКТЕРИЯЛАР белімі - BAKTERIOPHYTA Бактериялар карапайым, өте ұсак, барлык тіршілік ортада (топырак, ауа, су жэне тірі организм) кездеседі. Олар жер бетінде 2 млрд. жыл бұрын пайда болған тіршілік форма. Бактериялардыц 3000 түрі белгілі. Бактерия клеткасында хромосом жиынтығы жэне кабықшамен шектелген ядро болмайды. Олардын клетка кабыкшасында эукариоттарда кездеспейтін мурам кышкылы (муреин заты) болады. Бактерия клеткасының диаметрі 1 мкм, ұзындығы 10 мкм (сирек 30 мкм). Бактерия клеткасы тығыз кабыкпен жабылған, сондыктан дене пішіні тұракты. Клетка кабыкшасы 3 кабаттан түрады. Ішкі цитоплазмалық қабат (жартылай өткізгіш) клетканың осмос кысымын реттейді. Кейде цитоплазмалык кабат ішке инвагинацияланып көптеген катпарлар митохондрия аналогы - мезосомалар түзеді. Мезосома тыныс алу процесіне катысады. Сыртқы кабат - клегейлі капсула корғаныш кызметін аткарады. Ол полисахаридтерден жэне т.б. күрделі косылыстардан тұрады. Ортаңғы клетка кабырғасы катты, кұрамында муреин болады. Цитоплазмада рибосомалар (қүрамында РНҚ болады), кор заттары (май тамшылары, гликоген, волютин, гранулеза, т.б.) болады, ал мембраналы органоидтар (митохондриялар, пластидалар) болмайды. Ақуыз синтезі рибосомада жүреді. Бактерияның тіршілік процестерін жүзеге асыратын ферменттер цитоплазмада шашылып орналасады, немесе цитаплазмалык мембрананың ішкі бетіне бекиді. Ядро заттарының кабыкшасы болмайды, олар нуклеоидтар деп аталады. Оны құрайтын ДНҚ жіпшесі сакина пішінді молекула турінде кездеседі. 4  Кейбір бактерияларға жіңішке спиралды талшықтар жэне кыска түзу фимбриялар (түктер) тән. Талшыктың көмегімен бактериялар козғалады.
Түктердің функциясы белгісіз. Бактериялардын пішіні алуантүрлі". Таякша пішшді - ациллалар, тэрізді - коккалар. спираль тэрізді - спириллалар, үтір тәрізді - ви риондар. Сфералы бактериялар белінгеннен кейін жұп (диплококкалар), моншак тэрізді(стрептококкалар), жүзім пішінді (стафиллакоккалар), төрттен тіркескен (тетракоккалар), т.б. формалар түзеді.
5  Хемотрофты бактериялар синтез реакциясына кажетті энергияны, органикалык емес заттардьщ (азот, күкірт, темір косылыстары жэне газтэрізді сутегі) тотығу процесінен алады.
Тыныс алу жолына байланысты бактериялар аэробты (оттекті ортада тіршілік етеді) жэне анаэробты (оттексіз ортада тіршілік етеді) болып бөлінеді. Сонымен катар оттекті жэне оттексіз ортада да тіршілік ететін бактериялар кездеседі. Топырак бактериялары топыракта жүретін зат айналымға жэне ыдырауға катысады. Симбиозды тіршілік ететін Rhizobium бактериясы атмосфералык азотты фиксациялайды ( кері денитрификациялау). Паразитті жэне симбиотикалык бактериялар. Кейбір гетеротрофты бактериялар тірі организмнің органикалык косылыстарын ыдыратады. Оларға ауру коздырғыштар (патогенді бактериялар) мен организм тіршілігіне пайдалы бактериялар жатады. Патогенді бактериялар адам мен жануарлардын ауру коздыргыштары: өкпе кабыну, туберкулез, сокыр ішек, сальмонеллюз, оба, холера, дифтерия, кан тышкак, миненгит, т.б. Сонымен катар өсімдіктерде бактериоз ауруларын туғызады. Симбионтты бактериялар адам мен жануарлардын ас корыту жүйесінде тіршілік етіп, тамактың корытылуына септігін тигізеді. Адам өмірінде бактериянын рөлі үлкен. Техникалық жэне тамак өнеркэсібінде ашыту бактериялары кеңінен пайдаланылады. Ашыту бактерияларының көмегімен айран, катык, ірімшік, кымыз, шүбат, ферменттер, спирт, лимон кышкылын т.б. өндіріледі жэне мал азығы силос дайындауда маңызды. Сонымен катар ашыту бактериясы тамакты жэне өнеркәсіп өнімдерін бүлдіреді. Зиянды бактерияларды жою жолдары: формалинмен, карбол кышкылымен, спиртпен, бор кышкылымен т.б. дизенфикциялайды. Азык-түлікті бактериядан сактау жолдары: тұздау, кептіру, консервілеу, пастерлизациялау т.б. Бактериялар бөлімі 5 класка бөлінеді: нағыз бактериялар, немесе эубактериялар (Eubacteriophucceae), актиномицеттер (Actinomycetes), миксобактериялар (Myxobacteriophyceae), спирохеталар (Spirochaetae), микоплазмалар( Mycoplasma). Актиномииеттер класы - Actinomycetes Актиномициттердің ішінде бактерияларға жэне саңыраукұлактарга ұксас түрлері кездеседі. Клеткасында ядро болмайды, клетка кабыкшасы бактериянын кабыкшасына ұксас. Денесі сәулелі таралған жіпшелерден (саңыраукұлактың мицелийіне үксас) тұрады. Олар жіпшелердің үщтары узіліп - вегетативті жэне спора арқылы көбееді. Актиномициттер сілтілі ортаға төзімді, кышкылды ортада тез жойылады. 6  Олар топыракта. ауада, азык-түлікте кездеседі. Топыракта органикалык заттарды ыдыратып. карашірік түзуге катысады. Кейбір вкілдері адам мен жануардын «актиномикоз» ауруын коздырады.
Актиномициттердің ауру коздырғыш микроорганизмдерді жоятын заттар бөлетін түрлерінен антибиотиктер (стрептомицин, биомицин, терремицин, тетрациклин) алады. Спирохеталар класы - Spirochaetae Спирохеталардың клеткасы жіңішке жіптесінді, кейде иреленген жіпше тэрізді. Денесі протоплазмалық цилиндрден, аксиальды жіпшеден, үш кабатты кабықтан тұрады. Көлденеңінен бөліну аркылы көбееді. Олар әртүрлі жүқпалы аурулар туғызады. Микоплазмалар класы -Mycoplasma Микоплазмалардың клетка қабыкшалары болмайды, оның кызметін цитоплазма мембранасы атқарады. Денесі цитоплазмадан, ДНҚ жэне РНҚ-дан тұрады. Бөліну жолымен көбееді. Олар табиғатта кен тараған сапрофиттер. Микоплазмалар арасында жүкпалы ауру коздырғыштары да кездеседі. ВИРУСТАР бөлімі - VIROPHYTA 1852 жылы орыс ботанигі Д.И.Ивановский темекі өсімдігінін тенбіл (мозайка) ауруын зерттеп, оны бактериядан да ұсак сүзілген сұйыктык туғызатынын аныктайды. 1898 жылы голланд Бейеринк осы сүзілген өсімдік сұйықтығыньщ жұкпалы табиғатын - «вирус» (латынша «у» деген сөз) деп атауды ұсынды. Вирустар - өте ұсак тірі организмдер, ХХ-гасырдың 30-шы жылдары электронды микроскоппен зерттеу нәтижесінде ғана оның кұрылысы және биологиялык. кұрылымы аныкталды. Мөлшері 20-дан 300 нм-ге дейін, бактериядан 50 есе кіші. Вирустар генетикалык материал ДНҚ немесе РНҚ-дан және оны қоршаған ақуызды қабык - капсидтен тұрады. Вирустар тек иесінің клеткасында тіршілік етіп, өсіп - өнеді, сондыктан олар облигатты паразиттер. Вирустар шешек, үстама. қызылша, полиамелит, тымау, сүзек т.б. ауру коздырғыштары. Олар малда және өсімдіктерде де ауру (қатерлі ісік) туғызады. Бактерияларға шабуыл жасайтын вирустарды - бактериофагтар деп атайды. Олар биологиялык касиеті тұрғысынан вирустарға үқсас. Бактерифагтар медицинада бактериялар туғызатын ауруларды емдеуде кең пайдаланылады. КӨК-ЖАСЫЛ БАЛДЫРЛАР бөлімі-CYANOPHYTA Көк-жасыл баддырлардың 2 мың түрі белгілі автотрофты ағзалардын ішіндегі ең көне топ болып табылады. Бұл ағзалардың калдықтары 3 миллиард 7  жыл бұрын кембрийге дейінгі кезеннің қазба калдыктарынан строматолиттер (беткі кабаты бұдырлы, кабаттары концентрлі кұрамды ізбесті түзінділер) арасынан табыдды. Көк-жасыл балдырлар эр түрлі мекен ету орталарында кездеседі. Олар Жер бетіндегі тіршіліктің пионерлері болып табылады. 1883 жылы Кракатао аралында вулкан аткылады, нәтижесінде сол аралда барлык тіршілік жойылды. алайда үш жылдан соң каткан лаванын үстінде көк-жасыл балдырлар пайда бола бастады (Анабена). 1963 жылы Исландияда жана Сурцель атты арал пайда болды, және бұл аралдың алгашкы мекендеушілері осы көк-жасыл балдырлар болатын. Бұл ағзалар +65°С температурада тіршілік етуге бейімделген, сонымен бірге -80°С температурада Антарктидада да тіршілік ете алады. Тіпті бір апта бойы -190°С температурада тұрған сэттің өзінде тіршілігін жоймайды. Олар мұз астындағы судын гүлденуін туғызады (Ностакс). Көк-жасыл балдырлардын 100-ге жуык түрі азотты фиксирлеуге кабілетті. Жэне күрішті алкаптарды тыңайтуға тынайыткыш ретінде колданылады. Қытай, Жапония, Монғолияда ностокты азык ретінде жэне мейрам күндері арнайы тагам ретінде пайдаланады (жер шашы деп атайды). Монғолияда кейбір вулкандардың кратерларында көк-жасыл балдырлар мен бактериялардан тұратын ірі кілегейлі пласттар түзіледі. Елді мекеннің түрғындары бұл пласттарды Тенгу - намуги - меши деп атайды. Кейбір түрлері балыктардың корегі зоопланктонға корек болып табылады. Бірак. ак амурмен дөңмаңдай балық көк-жасыл балдырлармен өздері де коректенеді. Бірак көк-жасыл балдырлар өте көп мөлшерде көбейіп (1 литр суда 100 млн клетка түзіледі) судын гүлденуін туғызады, судың беткі кабатына жүзіп шығып СҺ-нін өтуіне кедергі жасап, б&іыктардын кырылуына себепші болады. Сосын балдырлар тіршілігін жойғаннан соң, су астына түседі де уылдырыктар мен жас балыктарды өлімге душар етеді. Англияда хлор-диметил-мочевина (ХДМ) кен көлемде колданылады.
Көк-жасыл балдырлардың арасында бірклеткалы, көпклеткалы және колониялы тірішілік ететін формалар бар. Ядроның жэне хроматофордын болмауы бұл типтін негізгі ерекшелігі болып табылады. Олардың түсі хлорофилл, көк тусті фикоцианин жэне кызыл фикоэритрин пигменттеріне байланысты. Көк-жасыл балдырлардың клетка кабыкшасы пектиннен, пектин тэрізді гемицеллюлозадан тұрады, ал ішкі кабаты целюлозалы кабыктан түрады (pectis - студень, іркілдек кілегейлі зат). Пектинді заттар кілегей түзеді. Ішкі кұрамы екі бөліктен тұрады. Сырткы - хроматоплазма (хроматофордың рөлін аткарады), мұнда каптэрізді түзілген ішінде пигменттері бар ламеллалар болады, сонымен бірге бұл қабатта рибосомалар, эктопласттар, кристалдар орналасады. Ал ішкі кабат - центроплазма (ядроның рөлін аткарады). Мұнда ДНҚ - нуклеотидтер шоғырланған. Мұнда РНҚ-сы бар рибосомалар, вакуол, полифосфатты гранулалар болады. Көпклеткалы формалар - бұл жіпшелі формалар. Кейде жіпшелер жұқа кабыкшамен капталады (Oscillatoria), ал кейбір формаларының жіпшелері қалың кынаппен капталған. Бір кынапта бірнеше гормогонийлер орналасады. Жіпшелердің ұшы бірдей болуы мүмкін (Oscillatoria) немесе бәрі бірігіп кыскаруы мүмкін (Rivularia). Кейбір балдырлардын кәдімгі  клегкаларымен катар, тірі қүрамынан айырылған, қос кабатпен қапталған клеткалары - гетероцисталары болады. Гетероцисталар аркылы балдырлар гормогонияларға бөлінеді.
Көк жасыл балдырлар автотрофты жолмен қоректенді. Қоректік қор заты болып гликопротеид валютин, ционофицин табылады. Процесі тек кана вегетативті жолмен жұреді. Нәтижесінде коккалар, планококкалар, гонидиялар түзіледі. Планококкалар - шар тәрізділер, қабығы болмайды. Коккалар - жұка қабатпен капталған, ал гонидиялар - калың қабатпен қапталған. Кейбір балдырлардың ішкі күрылымы бірнеше рет бөлініп көптеген ұсак каппоциттер түзеді. Көпклеткалы балдырлар жеке бөліктерге (фрагменттерге) бөлінеді. Кейбіреулерінде кэдімгі клеткалармен катар гетероцисталар түзіледі. Олар арқылы балдырлардьщ гормогонияларға бөлінуі жүреді. Көк-жасыл балдырлар 3 классқа бөлінеді: Хроококты балдырлар (Сһгоососсорһусеае), Хамесифонафиция (Chamaesiphonophycae), Г армагониофиция - (Hormogoniophyceae). жүктеу/скачать 3,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||