К., Аубакирова С. С. М. Ж. КӨпеев, С. Торайғыров пен ж. Аймауытов шығармашылықтарындағы этикалық ЖӘне эстетикалық

2. Зерттелетiн есiмнамалардың ойлауындағы табиғатының рөлi.

3. Көшпелi-қазақтардың ойлау табиғаты тән ерекшелігі.

Тарихи-философиялық зерттеулер әлемде қандайда бір эстетикалық эталонның жоқ екенін көрсетеді, уақыттың ағысына қарай жаңа рухани әлеуеттік шекарасы кеңейеді және биік болады. Эстетиканың жаңа типтері туындайды. Қазақ ойшылдарының еңбектеріндегі эстетикалық ерекшеліктен, қазақтардың қабылдауында эстетикалықтың субъект-объект категориялық құрылымының жоқ болуы табылады, мұнда адам мен әлемнің сипаты және олардың өзара қарым-қатынасы енгізілген. Біз берілген ерекшелікті назарға ала отырып, эстетикалық зерттеуге кіріскенде эстетикалық жеке аралық қатынас пен этикалық табиғи көрегендікке тоқталамыз.

Табиғи көріністер тудыратын эстетикалық сезімнің не екенін түсіну үшін, барлық ойлау үрдісі, әлемді тану қазақтарда пайымдаушылық сияқты қаралғанын еске түсіру керек. Ойшылдардың әлемді танудағы өзінің туған жазығының сұлулығына деген берік және шыдамды қатынасы шындықты бейнелеу және өзіндік тану әдісі бар пайымдаушылық ортаны қазақи ойлау дәстүрімен түсіндіреді. Табиғат әлемі таңғажайып және үйлесімді, М. Ж. Көпеев пікірі бойынша, сұлулық заңдылығы құрылғандықтан ол жаратушы атрибуты болып табылады. Бұл пайымдаушылықта адами бастау құдайшылдықпен шектеседі. И. Кант тұжырымына қарағанда, М. Ж. Көпеевше керемет табиғат өзінің ішкі сипаттамасы бойынша көтеріңкі болады. Мұнда біз өзіміз И. Кант және М. Ж. Көпеев позициясыларында екi ойшылдың ойлауындағы эстетикалық сипатты талдауы айтарлықтай терең көрсетілген, әсіресе оның жоғарылатылған ғажайып мүмкiндiктерін салыстырған. Неміс классигіне сәйкес, кереметтілік – адамда сезгiш басым болса керiсiнше бейтарап қарағанда бар болмысымен жоғарылатылады, онда өнегелі бастама туындайды, бiрақ сонымен бiрге «жоғарыдан қанағаттандыру өзіне тек оң қанағат қана емес, сонша құрмет пен сый, яғни шыныменде жағымсыз қанағаттану деп аталынуы мүмкін» [23]. М. Ж. Көпеевте керісінше, ғажайып табиғатта пайымдау бола алмайды, себебі ол бастапқы құдаймен жаратылған. Демек, араласқан табиғатта құдайдың пайымдауына табиғаттың әдемiлiгiнiң пайымдауы бiрдей. Ал бұл дегеніміз табиғаттағы рахаттану сезімімен (ғажайыптық), махаббат және таңдану сезімін қозғайды (тым жоғарылатылған).

С. Торайғыровта табиғаттың бірнеше басқа көріністері белгіленеді. Оның ойындағы өмiрлер ғажап тамашалығы мен айрылысудың элегиялық қайталанбас қайғысы бiлiнедi. Табиғат туралы айтқан сөздерiнде жас ақын табиғат туралы өз дербес күйiн жеткізетіні анық. Өршеленетiн жасыл дiңгектiң арасында жалғыз парақша мерзiмiнен бұрын қуаруы ақынның өзінің тағдырының трагедиялық күйге түсуімен шектеледі. С. Торайғыров табиғи образ арқылы рухани іздеуді жаңа күйге әкелді. Ол назарды адамның табиғатқа еруімен емес, табиғатпен қатынастықтары арқылы белгіленген экзистенциалды амалсыздықтарға екпін түсірді. Сонымен қатар, Торайғыров табиғатта адамның өткінші бар болуымен қатар, табиғат мәңгілігінде өз мәңгілігін көруге тырысты.

Ж. Аймауытов М. Ж. Көпеев сияқты туған өлкеге деген өз таңданысын білдірді. Оның ойларындағы әдемiлiктерiнiң қуаныш көрiністері рақаттық сезiммен үндеседi.

Яғни, ең алдыменен табиғатқа парықсыздық, эстетикалық қайғыруды айқындалады. Біздің көзқарасымызда, Ж. Аймауытов қазақ халқының дәстүрін жалғастырумен қатар, адам өміріндегі табиғаттың мәнінің жаңа реңктерін анықтады. Оларға кереметтілікпен қатар адам және табиғат әлемінің ұқсастық күлдіргі элементтері белгіленеді: ақ аққу кабинетте отыратын маңызды комиссарша дыбыс шығарады; амандасқан әйелдер сияқты қаздар айқайлайды: Ойшылдардың ұқсас ирониялық қатынастары нақты ой шабытты пайда болдырады. Оның ирониясы қайғылы және романтикалы, ол ұқсас салыстырулармен тамсанады сол уақытта адам баласының кемелiне жетпегенiнен ауруды сезiнеді. Кейбір деңгейлерде Ж. Аймауытов ирониясын Сократ ирониясымен салыстыруға болады, олар тек қана басқаларды кекетумен бірге, сонымен қатар өздерінде кекетеді. Бұл сезім мен ойын эмоциясы емес, Аймауытов ирониясы байсалды, онда әлемді жақсылыққа итермелейтін маңызды талпыныс жатыр.

Соған қарамастан, табиғатта жеке объекті пайымдау сияқты зерттеуші ойшылдар шығармасы белгіленген, сонымен бірге жоғарыда келтірілген талдау М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж.Аймауытов мұрасында адамзат бірлігінің бөлінбейтін қасиеті жоғалмаған, олардың өзара енулері қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Егерде ежелгі уақытта болмаған болса, М. М. Бахтин сөзімен айтқанда позиция «сыртқарылық» және ол жағынан маңыздылықты бағалау қажетті болмайды және керемет көшпелі табиғат ерекшеліктері, онда бұл ежелгі қазақтардың табиғат сұлулығын түсінбейді дегенді білдірмейді, олар өздерін осы бірліктен ерекшелейді Бірақ та адамның табиғаттан бөлінуі М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов мұрасында бөлінуді белгілейді немесе адам және табиғат қатынасындағы дисгармония. Әлемде табиғат және адамзат сипатын бөлу көшпелілерде шығыс еуропалықтан ерекшеленеді. Бұнда екінші табиғат біріншісіне бағынады. Олар адамды табиғатқа қарсы қоймайды, оны одан жоғары көтермелейді, біртұтас етіп көрсетеді, гармония мен бүтіндік қатар өмір сүреді. Айтылғанда белгілі болғандай, қазақ ойшылдарының ойлауында табиғат әлемін қабылдау, бір эстетикалық сәтпен пейзаж бүлінбейді. Табиғатқа деген қатынас оның сұлулығымен ғана рахаттану әсері емес, сонымен қатар өнегелі принцип жақсы көру, жақсылық пен құрмет. Ондай тұтас әлемді көруден қазақтардың табиғатқа экологиялық таза қатынаста болуы, қатар өмір сүруге мүмкіндігі зор.

Біздің ғаламдағы замандық экологиялық мәселелердің табиғатқа деген этикалық және эстетикалық емес қатынастар бір-бірімен байланысты. Яғни табиғат бағалы болудан қалды, оны тек құрал ретінде қолданады. Табиғат деген затқа ұқсас қатынас адамдардың бір-біріне деген қатынасы тұрмыстық қатынасқа ұрындырады. Біздің көзқарасымызша, бұл мәселені әлемге деген қатынастарды өзгерту шарттары барысында ғана шешуге болады, яғни XX ғасыр басында қазақтар үшін толық өлшемде сипатта болған «әлем қандай сондай деп танудағы адам құштарлығын» [24], пайымдаушылықта жоғалған элементті ендіру болып табылады.

XX ғасырға дейін сақталған табиғаттың діни бейнесінен басқа, зерттеуші ойшылдардың мұрасында біздің белгілеп өтетініміз, осымен байланысты антропоморфты табиғат сипаттамасы. М. Ж. Көпеев көшпелі мәдени дәстүрді жалғастыра отырып, жан-жануар образы арқылы көптеген адамзаттық сипаттама береді, әсіресе ар, махаббат, жауапкершілік, дұрыстық деген сапаларға назар аудару керек. Бірақ та жоғарыланған адамзаттық өзара қатынастармен қатар ойшылдар олардың қарама-қарсы сипаттамаларын белгілейді. Оларды айқындату үшін көшпелілердің көп ғасырлық мәдени дәстүріне сай өзгертілмеген нақты бір табиғи образ пайдаланылады.

М. Ж. Көпеевтің табиғи образды таңдауы сөзсіз кездейсоқтық емес, өйткені олардың мінез - құлқы әрбір дала баласына таныс. Кейбір жануарлар мен өсімдіктерге деген пасықтық қатынас М. Ж. Көпеев мұрасында әлемде болатын олардың өмір бейнесінің адамдық тәсілі қашықтығымен ескертілген. Мұнда М. Ж. Көпеев көбінесе ақындар мен жыраулар салтына сүйенеді. Бірақ та осымен қатар бұл тек қана мінезді тізбектеу емес, табиғат әлемінде ұқсастықты іздеу. М. Ж. Көпеев адамның рухани-жан дүниелік қасиеттерін жоғалту мен шығармашылық табиғи басымдылық туралы ой туындайды. Адам екі әлемге де жататын, өзіне полярлық қарама- қайшылықтарды бірлестіретінін көрсеткісі келді. Оның ырықсыздыққа бағынышты, тірі қалуға күресі, руханилықтың табиғи жасандылығы сирек болады. С.Торайғыровта табиғаттағы эстетика аздап басқаша көрсетілген. Егер М. Ж. Көпеев адамдық қасиеттің эстетикалық тұстарын және жануарлардың жақсы және жаман образ жетіспеушіліктерін көрсеткісі келсе, онда С.Торайғыров адамның өнегелік сипатқа қарамастан уақыттың табиғи белгілеріне тәуелділігін белгілейді. Оларға қашанда қозғалыс, өзгеріс және өсуде болатын әлемдегі адамның бар болуындағы барлық деңгейлер мен жақтарын қамтитын диалектика белгіленеді.

Жаңа өмірдің пайда болуы мен бір уақытта тууына себеп болатын бұл әлемде барлығының басы мен соңы бар. С. Торайғыровтың поэтикалық жолдарындағы ең маңызды ойларының бірінде - бұл өмір және өлім тақырыбында мәңгі бақи ойлану – уақыт пен кеңістік шектері. «Адам - керуен» өлеңінде үздіксіз өмір жалғасы мен өмір мәңгі керуені ішіндегі жері өлім уақытты тұрақты алмастырумен болады. Жер дамуының құрамы мен диалектикалық мағына аша отырып, ойшылдар өмірлік және табиғи құбылыстарды контексте бүтіндей қамтиды.

Ж. Аймауытов дәстүрін С. Торайғыров жалғастыра отырып адамның табиғатқа деген өз арақатынасына бірнеше жолақты реңктер енгізді. Адам әлемі және табиғи бір тұтас негізді таба отырып, табиғат арқылы адамның жан-дүниесінің трагедиялық реңктерін ашу мен қатар, адам әлемдік күйінің көп жақты жұқа аздаған өзгешеліктерін ашты. Ұшу мен құлау, қуаныш пен қайғы оларға призма арқылы жылы және табиғаттық суық түсері қарастырылады. Ж.Аймауытов қыстың қатты ауа райы шарттарын келтіре отырып, көшпелі өмір образының қиындығы мен қазақтың қиын қыстау кездердегі кейіптерін нақты көрсетеді. Қыс, күз, суық, боран образдарымен ойшылдар қайғыны, бақытсыздық оқиғаны, әлеуметтік-тұрмыстық қозғалыс ашығу, өліммен байланыстырады. Болып жатқан трагедияны табу мұңды табиғат болып келеді. Керісінше, махаббат және қуаныш олардың ойларында көктем түсімен теңдестіріледі. Табиғат құстың сыңқылы мен шөптің еліртетін иісімен оянады. Яғни табиғи маңыздылығы сезімінің біртұтас гаммасын шақырады. Ақырын рахаттанудан бастап, мұң, жалғыздық, қайғыру сезімдеріне дейін таңдануға әкеледі. Тіпті табиғи құбылыстардың өзгеру үрдісінің Аймауытовта батырлардың тығыз байланыс сапасы негізінде қарастырады: қараңғыдан біртіндеп көшу, сұрдан ашық және жарық тондарға алмасу өз күшіне сенімділікпен ақырындап шығу болып табылады. Табиғат ойшылдардың ойлауына үнсіз бақылаушы ғана, тыңдаушы батырлардың өмір туралы ойлауын, тағдыр тәлкегін, олардың мұң мен қуанышы, жоғалтуы мен сәттіліктері бірге жүреді.

Біздің көзқарасымыз бойынша, жоғарыда айтылғандарды түйіндей отырып, зерттеуші ойшылдармен кейбір акценттерді шығаруға болады. М. Ж. Көпеевтің табиғат объектісінде адамдық болмыстың жеке тұстарын ашуға және мұраларында қарапайым қауымды бүтіндей моральдық жарқыратуға мүмкіндік береді. Ойшылдардың дастандарында жануарлардың күресі, олардың өзара дауласулары – бұл өз апогеясына жеткен және қазақ қоғамының даулы нүктесі. Табиғат құбылыстары арқылы керемет және бейнесіз, жоғарылатылған және өзгеріссіз тұстары адамның бостаңдығының көріністі сипаттарын дәлелдейді, бекіту мақсатымен және оның барысында қалыптасқан адам бостандығы көрнекті түрде растау, болмысының айқын болмауы, бұл дегеніміз өмір сүруге деген жауапкершілік болып табылады. Оның метафоралық ойлауы бір жағынан, мифологиялық ойлауды көшпелі дәстүрге байланысты өзімен органикалық байланыстың нәтижесін көрсетеді, ал басқаша – онда XIX және XX ғасыр аралықтарында саяси-әлеументтік оқиғалармен шындық жасырылған. Яғни, «метафорада образ да, түсінікті мазмұн да бар. Сондықтан метафора терең болады, ал суретшінің метафоралық ойлауы шынайылық бетімен сырғанау емес, оның маңыздылығына ену» [25]. Өз кезегінде, бұл астарлы сөз белсенді қатынасты талап етеді және оның мағыналық ұстауы болатын метафорада да өте терең әлеуеттер бар, ол шығармаға терең енеді. Бұнда бейнелік ойлауға нақтылақ сипаттама беріп өту керек. Белгілі болғандай, барлық қазақ мәдениеті үшін метафоралық образдылық ойлау сипатына негіз болып келеді. К. Нұрланов белгілегендей қазақ мәдениетінде «мақал және жаңылпаш пен қатар метафоралық образдың айтарлықтай жетілуі, тәжірибелік өмірмен біріккен іс-әрекеттік мазмұндық қызметке ие болуы кең қолданыс пен қарсыласуға болмайтын дәлелдер ретінде немесе психологтардың атауынша көрсеткендей ақыл-ес компоненттерінің бірі болып келді» [26]. Сонымен қатар «бейнелік форма, өзінің бүтіндігіне сай әлемді көрсетеді және барлық толықтықта әлемдік қатынастарда, түр түсінігіне ие «жетіспеушілікпен» болады» [27]. Біздің көзқарасымызша әлем образы М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов шығармашылықтарында бұлар қайталанбайтын рухани дүниеге бай өзіндік бір әлем, ол адамды тұлға ретінде қалыптастыруға әсерін тигізіп болмыстық мағынаны түсіндіруге итермелейді. «Ойлаудағы образ» ерекшілігі шығарманың автор қоғам дәуір, жеке дара қатынастың күрделі синтез екенін анықтайды. Бұл синтезде сол дәуірдің мәдени энергиясымен авторды субъективтік көзқарасқа қосылып жатыр. Яғни автордың ойлап тапқан образы өмірдегі шындық пен автордың ішкі рухани ішкі дүниесінің қосылу нәтижесі.
Бақылау сұрақтары
1. Келесі жолдар кімдікі? Метафоралық бейнелерге, қазақ ойшылдарының шығармаларындағы антропоморфизмға негіздеме беріңдер

Салтанатты Сарыарқа,

Сәулеленген Сарыарқа.

Кең қойның кен Сарыарқа,

Сан жеткісіз Сарыарқа.

Суың шекер бал Арка,

Майда шөбің бал Арқа.

Күрделі биік бел Арқа.

Малы-басың сай Арқа.

Төрт түлікке бай Арқа,

Маңырап турған мал Арқа,

Төңірегі төл Арқа [1, 145 б.].

Натерпелся он в жизни мук.

Никаких у него надежд.

Черви рады – теперь он сух,

Лишь трясется и смотрит вниз,

Потому что смотреть вокруг –

Видеть мир, что к страданьям глух [12, с.13]
«Шағала көлдің беті айнадай… Көлді біреу көшіріп кететіндей, әлсін-әлсін қиқылдап, әлек болып қызғыш жүр. Кабинетінде отырып, өмірі өткен комиссарша маңғазданып, оқта-текте аққу сұнқ-сұнқ етеді. Кәдеге таласқан қатындарша ию-қию болып, бажылдасып қаздар жатыр» [3, 43б.].

2. Сiз метафора мағыналарды табу әдiсі екендігін қалайша түсiндiресіз?

Құрметті ел билеген хакімдер де,

Жыландай зәрін төгіп сорып жатқан.

Бас салып мұңлы-зарлы кем-кетікті,

Бүркіттей тырнағымен бүріп жатқан.

Әркімді арбауына түсірем деп

Түлкіше құрықтарын бұлаңдатқан.

Жүзіме көрінгендер көз салсын деп,

Өз бойын тотықұстай сылаңдатқан [1, 32 б.].

Зерттеудегі тұлғалардың мұрасындағы эстетикалық байланысты (жауапкершілік) және сипаттық көріністерді ерекше атап өту керек.

2. М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов ойларындағы эстетикалық табиғат: компаративисттік ыңғайлану.

Адамның руханилығы эстетикалық әртүрлі аспектілерден көрінетініне күмән жоқ. Бірақ қазақ ойшылдарының зерттеулерінің нәтижелеріне қарағанда, әсемдікті терең түсіне білу адам бойындағы эстетикалық бастау бола бермейтіндігін айтады. Мәселе эстетикалық табиғат пен тұлғааралық қарым- қатынаста әртүрлі көрініс табады. Бұның айырмашылығы неде? Біріншіден, адам болмысының әр деңгейлі адам мінезіндегі эстетикалықтың болуына жауап береді. Ал екіншіден, жоғарыда айтылғандай, эстетикалық пен этикалықтың гармониясы емес, оның, яғни эстетикалықтың бой алуы ХХ ғ. басындағы адам мінезіне сай болды.

М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов ойларында Кант өзінің зерттеулерінде айтылған эстетикалық принципті жан- жақты талқылау ғасырлар тоғысында қазақтардың өмірін толықтай қамти бастады. Олардың ойлары бойынша сезімталдықты қабылдау, ләззатқа ұмтылуды өмір сүру мақсаты ретінде қарастыруды өсиеттеуден айыра білу керек. Себебі, әсемдік - жоғарғы қажеттілік және шындық, ал ләззат – өмірдің негізгі принципі ретінде қабылданған жағдайда эстетикалық эстетизмге (ұсқынсыз және төмен) айналады. Зерттелулі ойшылдар бұл феноменнің ерекшеліктерін талдап қана қоймай, екеуінің гармониясын табуды да мақсат еткен. Алда М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов шығармашылығындағы эстетикалық принциптің жағдайын ашып қарастырамыз.

Этикалық және эстетикалық бастаулардың қиылысуын әсіресе М. Ж. Көпеевтің «Екі жігіт пен бір шалдың әңгімесі» дастанындағы ханша образында анық көре аламыз. Ләззәттің барлық жақтарын көрген жас ханша өмірдің өзінен эстетикалық (сезімдік) қабылдай беруге барлық жағдай жасалды. Бірақ оны мораль нормалары мен ғасырлар бойы сақталып келген дәстүрлер ләззатқа деген құштарлығын баса білді. Ханша қалауының түбі қорлық, күнә екенін біле тұра дұрыс емес жолды таңдайды. Берілген жағдайда М. Ж. Көпеев эстетикалық бастаулардың басым болуы, яғни ләззәт жоғарғы принцип екендігін анық көрсеткен. Ханша адам өлтіруге қадам жасайды. Бірақ бостандық пен жеңілдіктің орнына Ханшаны намысы талайды. «Мен» деген принципін жоғалтқан жас Ханша қолда жоқ еркіндігін жоғалтып алудан қорқа бастайды. Бұл қорқыныштың жалған еркіндігі еді. Оның істерінде өмірге деген үлкен жауапкершілік көрініп тұр, бірақ бұл М. Ж. Көпеев айтқан жауапкершілік емес. Бұл әлеуметтік жағдайда тікелей қатысы бар, үрей мен міндет туғызған жауапкершілік. Бұл жерде әлі өкіну мен кінә жайлы мәселе қозғалмайды. Себебі жас Ханша табиғи тұтқыннан босап шыққан, бірақ өзінің жеке анықтауына жете қойған жоқ. Ол екі жолдың бірін таңдауға ерікті болды: бірі – намысына сүйеніп, арлы адам болу, екіншісі – табиғат жаратылысы – кез-келген адам баласы сияқты ләззат жолына еру болды. Біздіңше Ханша руханилық пен табиғилықтың орта шенінде тұр. Себебі оның бойында сезімдік эстетикалық бастаулар бой алды және бұл таңдауды ол өз еркімен таңдады. Басқа сөзбен айтқанда жас әйел өзін сәулелі тұлға ретінде көрсете білді. Ханшаның бойындағы эстетикалық принцип оның индивидуалды бастауының көзі ретінде көрінеді.

С. Торайғыров та адам бойында табиғи және рухани бастауларды бөліп қарастырады. Дегенмен, оның «Кім кінәлі?» поэмасының кейіпкері – Әжібай толық қанды табиғи индивид. М. Ж. Көпеев пен С. Торайғыровтың көзқарасы бойынша тұлғалық және табиғи бастауларды айырып қарастырып көрейік. Әжібайдың Ханшадан айырмашылығы – намыс пен сезім ләззәты арасында адаспайды. Оның рухани өмірі мөлдір, біпақ шектеулі. Әжібай образында зұлымдық пен мейірімділік арасында күрес көрінбейді. Ол олар арасында шектеулер қоймайды. Торайғыров, сонымен қатар, Әжібайдың және басқалардың ғажап әрі қауіпті сәйкестіктердің боларын белгілеп көрсеткен.

Сұлулық пен ләззәтқа тойтарыс бере алмау – Әжібай мен Ханшаның ұқсас тұстарының бірі, бірақ екеуінің атаулы ерекшеліктері бар. Жас әйел өзінің таңдауына өкінсе, ал Әжібай болса, бостандыққа қол жеткізу үшін сезімге қарсы тұра білу керек екендігін ойға салмайды. Рухани ізденістің болмауы және талпыныстың жоқ болуы намыстың жоғалуына әсер етеді. Кей жағдайларда ғана жалғыздық пен өмірге деген қанағаттанбаушылық көрінеді. Онда тек қол үзу мен уайым, бар жаратылыстың қирауына әкеліп соқтырады деген болжаулар бар. С. Торайғыровтың пікірінше сезімталдыққа деген ұмтылыс адам бойындағы руханилықтың дамымауы мен табиғи бастаулардың басым болуына байланысты. Сондықтан Әжібайдың ләззәттану принципін оның табиғи бастауымен, мейірімділік пен зұлымдыққа деген тұрпайы көзқарасты байланыстырамыз. Бұнда М. Ж. Көпеевтегі ханшаның жағдайындағы зұлымдық саналы түрде жасалмайды.

Ж. Аймауытов өзінің ойларында М. Ж. Көпеев пен С. Торайғыровтың эстетикалықты төмен деп қарастырған көзқарасын бөліп айтқан. Мысалы, «Сылаң қыз» пьесасындағы жас қыз образында табиғи бастау айқын суреттеледі.

Ж. Аймауытов «Ақбілек» романында Мұқаш образы біршама ерекше. Билік пен материалдық жағдайға деген құштарлық Мұқашты итермелейді. Бұл сезім ләззәттың көрінісі. Қатігез ерік еркін таңдау жолында адасуға әкеледі. Бұл жағдайда Мұқаш өмірлік ұстанымдарын саналы түрде таңдау жасауы болды. Мұқаштың дүниені қабылдауы М. Ж. Көпеев дастанындағы ханшаның позициясына аздап ұқсас. Ол да табиғи және рухани бастауларда өзін таба алмай, адасып жүр. Бірақ Мұқаш ханшаға қарағанда өз таңдауына ләззаттана білді. Өзінің бойындағы табиғатқа бой бермей, өзінің еркін билеп, өз пайдасын таба білді. Әзірше біз Ж. Аймауытов және жоғарыда айтылған екі ойшылдың ойындағы ұқсастықты талдап келдік. Ж. Аймауытов эстетикалық дүниетанымның жаңа типін енгізді. «Мансапқорлар» пьесасындағы Мүсілім образы тіпті күрделі әрі трагедиялық жағдай ретінде көрінеді. Мүсілім билікті қолындағы бақыт деп түсініп, кедергі болғанның барлығын жолдан тайдырады. Жасаған жаман істерін саналы түрде дұрыс деп санайды. Бұл жерде Ж. Аймауытов «жоғарғы деңгейлі натуралар» психологиясын ашып қарастырады. Бұнда ғұлама «Мен» мен қараңғы «өзгелер» арасындағы шекараны айтады. Ж.Аймауытов шеттен шығушылық пен адамгершілікке қарсы келетін қылықтарды жақтамайды, керісінше адамды өмірде қандай күштер «алып жүретінін» түсінгісі келетінін ескерте кеткен жөн. Сөйтіп, адам бойындағы еркіндік оның құндылықтарына бағдар бере тұра өмірдің мәнін табуға көмектеседі деген қорытындыға келеді. Мұқашты ұят қысып, өзіне жиіркеніш білдіріп, өзін ақтап шығуға ары жібермейтін болса, Мүсілім керісінше, жасаған істері мен жеткен жағдайын мақтан тұтып, қанағат етеді. Ол табиғи және рухани-адамгершілік құндылықтар ішінде таңдау жасамайды. Оның қолындағы еркіндік жамандық пен жақсылықтың ар жақ бер жағында. Оны Әжібай мен жас ханша – қыз секілді намыс қинамайды. Олар басқаша өмір сүруге болатындығы жайлы ойланбайды, ал Мүсілім болса саналы түрде жақсылық пен адамгершілікті аттап өтіп, өз ісімен тура жүреді. Оның еркіндігі адамгершілдік заңдарына қарсы негізделген. Бұл эстетизмнің тамыры табиғи, индивидуалды емес қарсылықты – рухани бастауда жатыр. Достоевский мен Къеркегордың терминологиясына сүйене отырып – демондық бастау деуге болады. Демек, олар адамның бұзылғандығы жайлы, оның зұлымдық пен күнә жасауға саналы түрде баратындығын айтады.
Бақылау сұрақтары
1. М. Ж. Көпеев кейіпкерлерінің тұлғааралық қарым-қатынасындағы эстетикалық нигилизмнің себебі неде?

2. М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров, Ж. Аймауытов кейіпкерлерінің эстетикалық дүниеге көзқарас пен еркіндік ұғымы арасындағы байланысты көрсетіңіз.

3. С. Торайғыров эстетизм мен оның дамуын қалай түсінеді?

4. Ж. Аймауытов бойынша эстетизм мен оның пайда болу табиғатының мағынасы неде?

М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров, Ж. Аймауытов шығармашылығындағы күнә жасау трагедиясы мен олардың трактовкасына негіз салу. Трагедиялықтың типологиясы тақырыбын жан-жақты қарастыр.

2. Кінә мен еркіндік контекстіндегі трагедиялықтың типологиясы. (Ақбілек, кедей, лирикалық кейіпкер, ханша, Әжібай).

М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров, Ж. Аймауытовта эстетикалықты (сезімдік) әр басқа түсіну қалыптасқан жағдайлардағы трагедиялық кінә трактовкасының әр түрлі қырларына байланысты. Ойшылдар образдар галереясын жасап ғана қоймай (жаман- жақсы), олар адамды бойында дене, жан, сана, сезім ұштасқан табиғаттағы ең күрделі жүйе ретінде көрсеткісі келді. М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров, Ж. Аймауытов шығармаларын талдай отырып, трагедиялықтың бірнеше типін бөліп қарастыруға болады. Олар:

- Тұлғаның өзіндік келіспеушіліктерінде;

- Тұлға және қоғамның арасындағы келіспеушіліктерде көрініс табады.

М. Ж. Көпеев адамның қайғысын эмоционалді - ерікті тұлға екпін түсіре отырып, трагедиялықты индивидтің микро - әлемі мен қоршаған макро - әлеммен диалектикалық байланысын қарастырады. Оның ойларындағы адам мен Құдай тақырыбы негізгі тақырып болып табылады. «Екі жігіт пен бір шалдың әңгімесі» дастанында трагедиялықтың феномені адамның жеке өмірі этика - эстетикалық аспектпен байланысты. Ханша жасаған істері үшін жауап беруі керек. Ол саналы түрде жасалған таңдау үшін кінәлі болып саналады. Дегенмен, ханша өзінің осындай төмен деңгейге жетуіне, күнә жасағандарын мойындап, жас әйел жасаған істері үшін өкінеді. Оның бойында трагедия біршама стихиялы түрде дамиды. Трагедиялық кейіпкер – ханшаны ұзақ уақыт бойы билеген қорқыныш, үрей, үмітсіздік, дерт, жанның тыныш таппауы – локальді эмоция қызметін атқарып қана қоймайды. Бұл адам өмірінің маңызды сұрақтарына жауап беретін адамгершіліктің кезеңдері немесе деңгейлері. Адамның қателікті мойындау жолы – жоғары күшке ұмтылу жолындағы еркіндік. М. Ж. Көпеев бойынша адам бар жанымен уайымға түсуі, өкінуі тазаруға, адамға өзінің «Менін» қайтаруға негіз болады делінген.

А. Шопенгауэрдің тұжырымы бойынша трагедиялықтың жеке принципін табу мүмкін емес. Ол трагедияның үш типін бөлген: – біріншісі – «қателесу» трагедиясы (адасу), екіншісі –- «индивидтердің зұлым еркі» трагедиясы, үшіншісі – «жоғарғы адамгершілік келіспеушіліктерінің трагедиясы». Адам алдын ала істің жақсы не жаман аяқталатынын, мәселенің трагизмін анықтай алмайды. М. Ж. Көпеевтің мақсаты жаман мен жақсылықтың арасына шекараны белгілей отырып, өмірдің шындығын көрсету болды. Өмір шындығы осы екеуінің кезектесіп келуіне байланысты. Ханшайымның кінәсі анық көрініп тұр, бірақ көрермен жанының қиналуына қарап аяушылық білдіреді. Ол субъективті түрде күнәлі әрі күнәсіз жан.

С. Торайғыров трагедиялық кінә тақырыбын біршама басқаша түсіндіреді. Әжібай еркіндіктің мүмкіндіктерін санасыз меңгергендіктен кінәлі болып саналады. Оның өмірі түгелдей бостандық және еріксіз өткен, әулетінің мансабы үшін еріксіз сүймей қосылған әйелімен тұруға мәжбүр болады. Осының себебінен, кейіпкер шынайы махаббат іздеуге, бақыт іздеуге отбасысынан алшақтап кетеді.

Катиться, словно мусору в траве.

Ты амангер – вдова род не покинет.

И ты жениться должен на вдове.[12, 107 б.].

Свой дом стал для Жаныл страшней оков.

Здесь, придираясь из – за пустяков.

Бил Ажибай ее нещадным боем!

У ней все тело – в пятнах синяков. [12, 124 б.].
Оның моральдық тұрақсыздығы, қызбалануы мен әлсіздігі оқырманның аяушылық сезімін тудырады. Берілген трагедиялық жағдай, А. Шопенгауердің ойынша, адасу трагедиясы болып табылады. Демек, Әжібайдың қателігі – қоғамның қателігі. Бұл жерде Әжібай өзінің жақындарына жасаған қияметі ғана қателік болды. Бұл қателік оның бақытсыз болуына да әсерін тигізді. Әжібайдың әрекеттерінен амалсыздық, үмітсіздік, өмір сүру мәнінің жоғалуы көрінеді.

Бұл тақырыпты С. Торайғыров «Қамар сұлу», «Кім жазықты?», «Кедей», «Адасқан өмір» еңбектерінде ұшқыр суреттейді. С.Торайғыров кейіпкерлері тағдыр тәлкегіне төтеп бере алмағандықтан, осындай жағдайға душар болып отыр. Дегенмен Қамар да, кедей де, Әжібайға қарағанда, өмірдің әділетсіздігінің себебін іздеп, өмірін өзгертуге талпынады.

Я должен пойти по дороге другой:

Смиренье немало людей погубило,

Для скольких оно обернулось бедой! .[12, 86 б.].

Дегенмен «Кедей» поэмасында С. Торайғыров адамның талпынысына қарамастан, пенде тағдырына негіз болатын табиғи және әлеуметтік жағдайлардан алыстап кете алмайды деген.
Судьба моя всем этим судьбам сродни.

В работе проходят унылые дни.

А мало ли голода не испытавших,

Хотя никогда не трудились они. .[12, 79 б.].

Қамар үшін о дүниелік болу бірден-бір еркіндікке апаратын жол болды. Бұл жағдайда Қамардың адам өміріне тең келетін саналы түрде зұлымдыққа қарсы келу трагедиялық мінез бен жағдайдың трагедиялығына бірден-бір айғақ. Біздіңше С. Торайғыров кейіпкерлері субъективті түрде кінәлі. Олар әлеуметтік – тарихи жағдайларға қарсы келе алмаған, трагедияның болуына жеке адамның екі жасқа кедергі жасауы емес, қазақ қоғамының нормативті – құндылықты жүйесі әсер етті. Бұл нормалардың ауытқуы трагедияға – ғашықтардың өліміне әкеліп соғады. Қамардың махаббаты жолында жасаған әрекеттері адамгершілік, адамның рухани құнын, әділ істері кез келген адамға үлгі болуы тиіс. Қамардың адамдық қасиеттері үшін оны кінәлі деп айыптау адамгершілікке жат нәрсе.

Ж. Аймауытов шығармашылығының талдауына келетін болсақ, ойшыл адам тұрақсыз мінезді, үнемі өзгеріс үстінде болады деген. Сол себепті адам моральға жүгінетін, бірде жүгінбейтін, кейде трагедиялық жағдайларға алып келетін әрекеттер жасайды. Ж. Аймауытов та С. Торайғыров сияқты қоғамның нормалар мен әулет құндылықтарынан ауытқып кеткен адамдар мәселесін кең қарастырды. Ж. Аймауытовтың «Күнікейдің жазығы» романы тағдырдың қатыгездігі, уайым мен жалғыздыққа толы. Қарт әйел уайымының себебі неде? Шынайы махаббат сезімдері жалғыздыққа душар етті. Шындыққа сай болмағанмен, бұл шындық. Анасының қызын сүймеген адамға беруі, қызының үйінен қашып кетуіне себеп болды. Бірақ анасының айтқанына көніп, сүймегеніне күйеуге тигенімен, оқиға бақытсыздықпен аяқталатынына күмән жоқ. Осыдан махаббатсыз өмір – мұң, бірақ кейде махаббат та өмірді қиындата түседі деген қорытынды жасауға болады. Махаббаттың көпқырлылығы жайлы идея Ж. Аймауытовтың «Шернияз» пьесасында аңғарылады.

Шернияз бұл жағдайда субъективті түрде кінәлі. Себебі жүрегінің түбінде ол өзінің кінәсін сезеді, жасаған қылығы жазалануы тиіс екендігін де біледі. Бір жағынан Шернияз атқарған істеріне жауапты болу керек екендігін де ұйғаруы керек. Бұл тұрғыда оның кінәсі анық көрініп тұр.

Берілген идея «Ақбілек» романында да бар. Қатігез адамдардың құрылған жоспарларының құрбаны болған Ақбілек туғандары мен жақындары арасындағы қарым – қатынастың ушығуын өзінің кінәсі деп санайды. Ақбілектің басынан өткен оқиға әкесінің намысына тиеді. Қазақта қыз баланы ерекше құрметтеп, аялап өсірген. Әйел адамға ошақтың қамқоршысы ретінде ерекше талаптар қойылған. Алайда, үйдегі қыз бала күшпен жасалған, өзгелердің зұлым ойларына ілігіп елге сөз болса, таяқтың ұшы тәрбиелеп отырған ата-анасына тиген. Сондықтан отбасы үмітін ақтамаған Ақбілек әкесінің қатал да суық үкіміне амалсыздан көнді. Бұл Ақбілектің көңіліне қатты батады. Бірақ әкесінің Ақбілекке деген қаталдығы басқа - өзін жеңе білген, болашақта өз орнын таба білген Ақбілекті дүниеге әкелді. Бұл Ж. Аймауытовтың айтайын деген негізгі ойы еді.

Көріп отырғандай, ойшылдар трагедиялық қақтығыстарды әркім өзінше түсінгендіктен, әрбіреуі айрықша талдай білді. М. Ж. Көпеев адамның руханилығына екпін түсіре отырып, сыртқы күштердің әсеріне бағынбай тұлға өзінің талпынысы мен күшіне сеніп бар қиындықты жеңе алады деген. С. Торайғыров кейіпкерлері өмірінің трагедиялық жағдайлардың мазмұны мен мағынасына ерекше көңіл бөлген. Кез келген жағдайдан адам сабақ ала білсін деген тұжырымға келеді. С. Торайғыров адам өмірде өз орнын таба білсін деген мақсат қойған. Ж. Аймауытовқа келсек қандай жағдай болса да өмірге деген оптимистік көзқарас пен болашақтың жарқын болатынына сеніммен қарау керек деген. Ол өмірде бақыттың бар екендігін айтады.

Біздерге М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов шынайы өмірдегі трагедиялық пен комедиялық, әсемдік пен ұсқынсыздық, жақсылық пен жамандықты талдауы күрделі болып көрінуі мүмкін. Олардың негізгі ойы әр ситуацияға обьективті түрде қарап, проблеманың пайда болуының этикалық және эстетикалық себептерін қарап, оны шешудің адамгершілік нормаларына сай дұрыс жолын табу. Бұл этикалық - рухани дүниенің негізгі компоненті дегенді білдіреді. Қазақ дәстүрі философиясындағы этикалық және эстетикалықтың көрінісі осындай.