К. бейсеуов д. С. Ділдабек мех өҢдеу технологиясы оқу құралы «тауар» 1999 ж

Өзең – негізінен коллаген және аздау мөлшерде эластин, ретикулин белоктарының талшықтарының күрделі шиеленуісіне құралатын терінің негізгі қабаты. Өзең терінің бертік, илегіштік қасиеттерін, әр түрлі бағыта созылу қабілетін сипаттайды.

Тері өзеңі екі қабатан тұрады. Бірі, - қыртысқа жақын орналасқан емізекше қабаты. Емізекше қабатында негізентүк қалташалары орналасқан. Екінші – торлы қабат – біркелкі талшықтардан құралып, шел қабатымен шектеседі (1 – сурет )

Бұл екі қабаттың ара қатынасы түкті жабының дамуына және алмасуына байланысты. Жүнді дамып жетіліп қыста сойылған жануардың емізікше қабаты жұқа болады да жазғы өсіп келе жатқан жүн түйіршікті қабаттың клеткаларында өзеңді түгелдей тесіп өтетін болғандықтан торлы қабат жұқа болады.

Өзең жуандығы 20 – 100 мк коллаген талшықтар тобынан тұрады, олар жануарлар түрлеріне байланысты әртүрлі байланысқан. Негізінен коллаген талшықтар тобы теріге көлденең орналасады (3- сурет). Олардың шиеленісуі горизонтальді – толқынды немесе ілгекті түрде болады. Жаңадан сойылған немесе жібітілген терінің өзеңінің талшықтар ара қвашықтығы 0,1 -0,2 мк.

Сілті, қышқыл және ферменттер әсеірінен күрделі коллаген талшықтар тобы фибрилл деп аталатынжуандығы 2 – 10мк талшықтарға ыдырайды. Эластин талшықтары өзеңнің емізікше қабатына орналасқан, түк қалташаларының айналасында қалың торлар жасайды. Терідегі жүннің беріктігі осыған байланысты.

а- ромбтәріздес; б – ілгекті; в – көлденең- толқынды.

Ретикулин талшықтарын препараттармен арнайы өңдеулер жолымен анықтауға болады. Олар коллаген талшықтарын орай, негізінен емізікше қабатта орналасқан.

Ретикулин талшықтарының табиғаты мен негізгі міндеттері толық зерттеліп анықталмаған.

Өзеңнің емізекше қабаты – эластин, ретикулин талшықтары орналасқан, коллаген топтарынан тұрады.

Қыртысқа жақындаған сайын талшықты құрылым ыдыранқы болып келеді. Коллаген талшықтарының араларында фибробластер – клеткалы түзілімдер орналасқан.

Емізікше қабатта түк қалташалары орналасқан, оларды эластин талшықтары қоршап жатады.

Өзеңнің торлы қабаты біркелкі болып, негізінен тек коллаген талшықтарынан тұрады.

Торлы қабат шелмен шектесіп қабаттарында коллаген талшықтары ыдыранқы және бағытталмаған, сондықтан торлы қабатты зақымдандырмай шел қабатын бөліп алуға болады.

4 – сурет

1 –қыртыс; 2 – түк талшығының сыртқы бөлігі;

3 – май бездері; 4 – түкті тікірейтетін бұлшық;

5 – түк қалташасы; 6 – түк емізікшесі;

7 – түк тамыры; 8 – тері безі; 9 – ішкі түбірлік қуыс;

10 – сыртқы түбірлік қуыс.

Тері бездері қой терілерінде және көптеген жабайы аң терілерінде жоқ есебінде. Май бездері түк қалташаларының қасына орналасқан, одан бөлініп шығатын заттар жүнді, қыртысты қабатты майлау қызметін атқароады. Тері мен май бездері дамуы жыл мезгілдеріне байланысты алма кезек ауысып тұрады. Тері тканунде үннің орналасу бұрышын реттейтін бұлшықты тканьдер орналасқан.олар тартылғанда жүн көтеріледі, бұл жағдайда суыққа төзімділік артады. Тері тканінде нерв талшықтары да болады ол негізінен емізікше қабатта дамыған, ал қан тамырлары қыртысты қабат пен түк қалталарында орналасқан.
Тері асты бұлшықты қабаттар

Тері жануарлар денесімен ыдыраңқы, бұлшықты жалғастырушы тканьдер мен майлы қабаттар арқылы бірігеді.Өңдеу процесінде оларды шелдеу арқылы ажыратады. Тек керілуге әлсіз терілерді, - сары тышқанды, көр – тышқанды өңдегенде бұлшықты қабат ажыратылмайды тек босаңсытылады.Қой ,сары тышқан, суыр, теңіз жануарларының өзеңдерінде майлы заттар көп мөлшерде болады. Майлы заттар негізінен өзеңнің астыңғы, бұлшықты қабаттармен шектесетін бөліктерінде болады.Олар жекелеген май клеткаларынан тұрады да,майсыздандырудың қиындатады. Май мөлшері жануардың қондылығына жәгне мезгілінебайланысты.

2. 
   Жүн түгінің құрылымы
   

Жануарлардың жүн түгі сыртқы көрініс және құрылымы бойынша әркелкі. Бір терінің өзінде жүннің әртүрлі ұзындығын, жуандығын, реңін, иректігін кездестіруге болады. Негізінен екі түрге бөледі, ірі, ұзын қылтықты және қысқа, жұмсақ, биязы – түбіті.

Қылшықты жүн талшықтарының ірілері бағытаушы қызмет етеді. Серпімді жүн бағытаушы жүн талшықтары жүн тобының негізгі бағытын анықтайды, түбітті жүн талшықтары да сол бағытта орналасады. Түбітті жүн талшықтары топтардан тұрады, кей жағдайларда ұылшыұты бағытаушы талшықты негізі де болады. Топтардағы талшықтар саны жыл мезгілдеріне байланысты. Ақ тиында қыс айларында 12 болса, жаз айларында 4 – 9. Сол сияқты әртүрлі аңдардың өзгешеліктері бар.

5 – суретте қылшықты жүн талшығының түрлері келтірілген. Қылшықты талшық әдетте тік конус бір немесе цилиндр екі түрінде, кейде жоғарғы бөлігі жуандай үш немесе қалақша төрт бұралып немесе бүгіліп кездеседі. Түбітті жүн талшықтары реңінен біркелкі болатын болса, қылшықты талшықтар керісінше боялған мен боялмаған бөліктермен сипатталады. Қылшықты талшық көлденең қимасында дөңгелек эллипс немесе ноқат секілді. Түбітті талшықтар цилиндр формамен әдетте иректелген.