Казахстанского инженерно-педагогического университета дружбы народов серия «инженерно-техническая»

1. 
   Экология, нефтяная и химическая промышленности. Мало кто сможет ответить, когда его спросят про вермикулит, что это отличный сорбент, способный связывать щелочи и кислоты. Это свойство позволяет применять его для нейтрализации разнообразных химических веществ на производствах, а также для ограничения разливов нефти.
   
2. 
   Атомная промышленность и энергетика. Используется в качестве поглотителя таких радиоактивных элементов, как кобальт-58, стронций-90 и цезий-137, а также как отражатель гамма-излучения.
   
3. 
   Автомобилестроение и авиационная промышленность. Изготавливают из вермикулита разнообразные звукопоглощающие и теплоизоляционные материалы и изделия.
   
4. 
   В промышленном и гражданском строительстве используется следующим образом вермикулит: утеплитель, а также звуко- и теплоизолятор для кровель и полов; для засыпки в качестве утепляющего материала в пустотелые панели; в качестве составного компонента различных штукатурок, легких бетонов и сухих строительных смесей; при изготовлении бетонных и цементных блоков, а также теплоизоляционных мастик в качестве наполнителя; при производстве огнезащитных и термостойких плит, панелей и других стеновых материалов; при обустройстве наливных полов.
   

1 Т.О.Омаралиев Химия и технология переработки нефти и газа ч1. Недеструктивные процессы. - Алматы: Білім. 2001-399с.

2. А.П.Дронин, И.Н. Тугач.Технология разделения углеводородных газов. – М.: Химия.1975 - 176с .

3. М.А. Берлин, В.Г. Гореченков, К.П. Волков. Переработка нефтяных газов – М.: Химия – 1981. – 180с.

ӘОЖ 641

РОЛЬ ГРИБОВ В СТАБИЛИЗАЦИИ ФИТОЦЕНОЗОВ
Куатбекова К.П., к.х.н., профессор; Халмурзаева Б.А. к.б.н., доцент; Турсиматова А.В.

Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті, Шымкент, Қазақстан

Базилик душистый, мелисса лекарственная, мята перечная и шафран посевной – древнейшие пряности, применяемые на территории Центральной Азии, в частности, в Южно-Казахстанской области.Авиценна (Ибн Сина) ценил и использовал эти растения как средства борьбы с сердечно-сосудистыми заболеваниями, сахарным диабетом, заболеваниями кожных покровов, суставов и желудочно-кишечного тракта. Ферулу вонючую Авиценна применял для восстановления защитных сил организма. Он также с успехом использовал ферулу при лечении инфекционных, глазных, нервно-психических и кожных заболеваний. В китайской медицине засохший млечный сок из корня ферулы (камедь) издревле применяется как укрепляющее и тонизирующее средство при истерии, неврастении и вегетоневрозах. Таджикские народные целители с успехом применяют ферулу при лечении сердечных, кожных, нервных заболеваний, туберкулеза, при воспалении желудка и кишечника, а также в качестве противоопухолевого средства.

Известный зоолог Н.Н.Беклемишев считал паразитов важным стабилизирующим компонентом биоценозов. [1,2]. Рассмотрим, как влияют грибы на гомеостаз фитоценозов. Прежде всего они формируют биологическое разнообразие. Поскольку степень пораженности зависит от густоты стояния растений, наиболее чувствительны к патогенам конкурентоспособные и, следовательно, плотно растущие растения. Снижение их жизнеспособности (продуктивности фотосинтеза, урожая и всхожести семян) под влиянием болезни позволяет менее конкурентоспособным видам сосуществовать с ними в популяции. Например, гриб Stachybotryschartarum вызывает корневую гниль проростков ветренницы дубравной Anemonanemorosa. В результате примерно 20% семенных проростков погибает, не достигая поверхности почвы. У звездчатки Ustilagoviolacea возбудитель головни, стерилизуя цветки, резко снижает семенную продукцию зараженной популяции. Ржавчинный гриб Gymnosporangiumjuniperinum паразитирует на можжевельнике и рябине. Развиваясь в лесах, верхний ярус которых образует рябина, а подлесок - можжевельник, ржавчина вызывает частичную дефолиацию рябины и просветление леса, обеспечивающее рост можжевельника. Разнообразию фитоценозов способствуют не только паразитические, но и микоризные грибы.

Недавно было высказано соображение (принцип Янцена—Коннела) о роли патогенов в пространственном распределении растений в фитоценозах, которое уже экспериментально подтвердилось. Например, в лесах Канады всходы дикой вишни около породившего их дерева поражаются сильнее, чем вдали от него [3,4]. Объяснение простое: патогенные штаммы рода Pythium, вызывающие корневые гнили, накапливаются вблизи деревьев, причем степень их влияния тем сильнее, чем больше густота всходов.

Грибы обеспечивают сукцессию видов растений в бедных фитоценозах. На песчаных дюнах вдоль побережья Северо-Западной Европы растут многолетние злаки и осоки, размножающиеся клонально (видимо, вследствие присутствия эндофитных грибов). Развитие каждого вида проходит через несколько этапов: колонизацию, оптимальный рост, дегенерацию, замену другим видом. Причины такой сукцессии — разная степень толерантности к погодным условиям и к возбудителям корневых гнилей. При замене каждый новый вид чувствителен к заражению микроорганизмами, выделенными из почвы в области его корневой системы, но устойчив к микроорганизмам из зоны корневой системы предыдущего вида.

Грибы могут быть причиной эволюционной сегрегации видов растений. Ржавчинные грибы из рода Uromyces в уредиальной (дикариотической) стадии поражают дикие виды ячменя Hordeum, а в гаплоидной — виды семейства лилейных Liliaceae. При экспериментальном заражении наиболее восприимчиво к ржавчине луковичное —Leopoldiaeburnea. Она растет в пустыне Негев на Ближнем Востоке и цветет только в короткий период дождей. В остальное время даже не выходит на поверхность и никогда в природе не поражается ржавчиной. Полагают, что болезнь оттеснила Leopoldia как очень восприимчивый вид из генетического центра ячменя на периферию, где экологические условия неблагоприятны для ячменя и нет ржавчины.

Раковое поражение ствола каштана  (возбудитель болезни – гриб Criphonectriaparasitica)

Веймутовая сосна (Pinusstrobus), пораженная ржавчиной (возбудитель Cronartiumribicola)

-пахотное земледелие с внесением удобрений резко меняет соотношение разных групп микроорганизмов в почве, давая преимущества в основном фитопатогенным видам. Снижается число микоризообразующих и сапротрофных грибов — антагонистов фитопаразитов;

-снижение фитоценологического и популяционного разнообразия растений в агроценозах по сравнению с природными ценозами обусловливает массовое накопление вирулентных штаммов фитопатогенов;

-завоз с растительным материалом новых патогенных грибов вызывает эпифитотии местных видов растений, не обладающих устойчивостью к ним. Так, гибель веймутовой сосны от ржавчины и каштанов от рака коры произошли вследствие вселения паразитов в новые районы и нападения на эндемичные растения;

-ухудшение условий жизни дикорастущих растений из-за накопления ксенобиотиков в воде, почве и воздухе, высокой рекреационной нагрузки и других факторов, связанных с деятельностью людей, делает их высоко чувствительными к патогенным грибам. Так, эвкалиптовые леса в Восточной Австралии погибли от корневой гнили, вызванной Phytophthoracinnamomi. От болезни страдали леса в местах с высокой рекреационной нагрузкой, где из-за уплотнения почвы и вытеснения воздуха корешки отмирали, открывая ворота инфекции.

Как писал известный зоолог В.Л.Контримавичус, «конфликт между стабилизирующим экосистемы механизмом, каковым являются паразиты, и человеческой деятельностью — вероятно, наиболее драматический конфликт человечества с законами существования биосферы» [5,6]. В перспективе ожидается усиление этого конфликта, связанное с глобальным потеплением.

1. 
   Голиков, Н.Н. Клещевина, устойчивая к фуза­риозу/Н.Н. Голиков//Защита и карантин расте­ний. - 2003. - № 3. - С. 44.
   
2. 
   Иващенко, В.Г. Географическое распростране­ние и особенности биоэкологииFusariumgraminearumSchwabe/В.Г. Иващенко, Л.А. Назаров­ская//Микология и фитопатология. - 1998. - Т. 32, Вып. 5.- С.1-10.
   
3. 
   Красильников, H.A. Антибиотики в растениеводстве / H.A. Красильников // Природа. 1952. - № 7. - С. 17-27.
   
4. 
   Лавренов В. К., Лавренова Г. В. Современная энциклопедия лекарственных растений. — М.: ЗАО «ОЛМА Медиа Групп», 2009. — С. 37—38. — 272 с.
   
5. 
   Малюга, А.А. Видовой состав и патогенность грибов рода Fusarium, вызывающих сухую гниль клубней картофеля в Западной Сибири/А.А. Ма­люга//Микология и фитопатология. - 2003. - Т.37, Вып.4.- С. 84-91.
   
6. 
   Роль бактерий антагонистов фитопатогенов в защите сельскохозяйственных растений от болезней / О.Н. Логинов и др. - Уфа :Гилем, 2001. -66 с.
   

ӘОЖ 641

Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті, Шымкент, Қазақстан

Мирас университеті, Шымкент, Қазақстан


Резюме___В_данной_статье_рассмтатриваются_вопросы_получения_максимального_выхода_продукции_из_новых_сортов_пшеницы.___Summary'>Резюме

В данной статье рассмтатриваются вопросы получения максимального выхода продукции из новых сортов пшеницы.

Summary

In this article questions of receipt of the maximum production yield from new grades of wheat are considered.
Ауыл-шаруашылығындағы еңбек өнімділігін арттыруда «Аграрлық секторды дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасы бастау болып тұр.сонымен дәнді дақылдарды экспортқа шығаруда бидайды мол өндіру қажет.

Осыған орай 2010-2020 жылдары ауыл-шаруашылық өндірістің тұрақты дамуы көп жағдайда сапаны толық ұйымдастыру барлық мәселелерді жүйелі шешу.

Экономикалық өсуді негізгі дәнді дақылдарды және мал азықтық өндіріді тұрақты болуын қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасы дүние жүзіндегі ірі елдердің қатарына кіреді ,астық өндіру бойынша мемлекетімізде егіс шаруашылығы арасында астық өнімдерінің үлесі жоғары .Мемлекетімізде астық шаруашылығын кең көлемде өркендетуге көңіл аударып, әр жылы орташа есеппен өндірілетін астықтың көлемін жеткізуін Республиканың барлық облыстарында дәнді дақылдарда күздік және жаздық бидай егіледі[1.2.3].

Жаздық бидай – бір жылдық өсімдік. Оның өсіп –даму дәуірі сортына байланысты 70-120 күн аралығында болады. Бидайдың өсіп –даму кезеңдері төмендегідей: 1) тұқымның өніп «төмендеп» шығуы; 2) үшінші жапырақтың пайда болуы; 3) түптенуі; 4) сабақтануы (түтіктенуі); 5) дақылдың бас алып масақтануы; 6) дәннің сүттенуі; 7) қамырлануы; 8) дәннің толық пісуі.

Бидай органдары (мүшелерінің) пайда болуының органогенезді процесінің жүруімен, өсу кезеңдерімен және сыртқы агроэкологиялық факторлармен өзара байланысын зерттеу нәтижелеріне қарағанда дақыл бір кезеңнен екінші кезеңге өткен жағдайда өсімдіктің минералды қоректену жағдайына, жылуға, ылғалға, жарыққа және басқа агроэкологиялық факторларға талабы өзгереді

Осы орайда аса өзекті мәселелердің бірі:1.Көп сатылы экономикаға өту кезінде дәнді-астық шаруашылығын дамытудың теориялық аспектілерін жасау.2.Аудандастырылған жаңа сорттарын таңдап, олардың нақты жағдайларын жан-жақты зерттеу.3.Сала рентабельдігін арттыру мақсатында аймақтардағы бидай өнімінің сапасын анықтауға физикалық-химиялық тәсілдерден бәсекеге сай бейімдеу, ғылыми-практикалық маңызға ие болып отыр.

Зерттеулер нәтижесiне қарағанда, аймақтағы температуралық жағдайлардың дән өнімінің қалыптасуына, берiлген тыңайтқыштардың әcipece азоттың тиiмдiлiгiне әcepi үлкен. Бидайдың масақтану кезеңiнен кейiн дән толыса бастаған кезде ауа температурасы 30-35°С-тан асса, дақылдың пicy кезеңi қысқарып, өнім төмендейдi, дән сапасы нашарлайды. Сондықтан масақтану кезеңiнiң басында бидай eгiciн суару өсiмдiктi ылғалмен қамтамасыз eтeдi, микроклимат жақсарады, нәтижесiнде дән жақсы толысып, жоғары өнім қалыптасады.

Оңтүстік Қазақстаның аймақтық ерекшеліқтері, астықты дәнді дақылдардың сапалық көрсеткіштері климат жағдайына, топырақтың қурамына, өсіру агротехникасына және ботаниқалық физиологиялық тәсілдеріне тікелей байланысты болып отыратындығы аныкталды. Бұл дақылдың өсу дәуірі ішінде органогенездің 12 кезеңі өтетіні анықталып сипатталған. [4,5]

Түптену –масақтану. Бидайдың түптену кезеңі бас сабақта 4-жапырақ пайда болғанда басталады. Түптену-масақтану кезеңі аралығында жаздық бидай қарқынды өседі, фотосинтез процесі күшейіп, биомасса қарқынды жиналады.

Дән өнімінің қалыптасу барысында түптену кезеңі жаздық бидай дақылының өсу дәуіріндегі маңызды кезең. Өйткені бұл кезеңнің басында, яғни орнаногенездің ІІІ кезеңінде масақ желісінің (стерженінің) бөлшек саны, яғни болашақ масақшалар орналасатын орындар пайда болады.

Бұл кезеңде ылғал және қоректік заттар жеткілікті болса, бидай жақсы түптенеді, әрбір жанама сабақ түбіне қосалқы тамырлар пайда болып, дақылдың экологиялық – фенотиптік өмір сүру формаларының ІІІ типті (түрі) бойынша өсіп дамиды.

Яғни, әрбір жанама сабақ тәуелсіз, өз алдына дербес қоректене алады, бас сабақтан қалыспай, жарыса, қатарласа өтеді. Мұндай егістікте ең жоғары әрі сапалы өнім қалыптасады. Өйткені суармалы егіншілік жағдайында жанама сабақтардың өнім құраудағы үлесі 56,7-61,8 пайызға дейін жетті (2-кесте). Сондықтан агротехникалық шаралар жүйесі жанама сабақтардың жақсы өсіп-дамуына бағытталуы тиіс, яғни орнаногенездің ІІІ кезеңінің басында үстеме қоректендіріліп, топырақта ылғал аздау болса егістікті суарған жөн.

Түптену-масақтану кезеңі ауа райына, агротехника деңгейіне байланысты 18-24 күнге созылады. Түптену кезеңінен кейін масақтану кезеңіне дейінгі аралықта органогенездің IV-VII кезеңдері өтеді. IV кезеңде масақшалар саны VI кезеңде масақшадағы гүлдер саны анықталады . Масақтағы масақшалар мен ондағы гүлдер саны сапасы бойынша дұрыс өсіп-дамуы үшін V кезеңінің басында, яғни сабақтану басталғанда жаздық бидай егістігі екінші рет суарылады. Сонымен Арал өңiрiнiң топырақ-климат жағдайын ескере отырып, төмендегiдей ұсыныстар жасауға болады.

1. Жаздық бидай дәнiнiң толысу кезiнде Арал өңiрiнде болатын ыстық кезеңнен "қашу" үшiн бұл дақылды мүмкiндiгiнше ерте себу және себу алдында N90 P90 мөлшерiнде тыңайтқыштар енгiзу.

2. Кейiнгi жылдары ерте көктемде - наурыз айының үшiншi онкүндігі мен сәуiрдiң басында өте қатты әpi салқын жел болып жур. Oсыған қарсы шара ретiнде жаздық бидай тұқымын осы жел кезеңiнiң алдында 5-6 см тереңдiкке себу. Сонда тұқымның тамыры өciп үлгерiп, 6-10 см тереңдiктегi ылғалы мол қабатқа жетедi де, дақыл қолайсыз жағдайға төтеп берiп, нығаяды.

3. Жаздық бидайдың түптену кезеңiнiң басында (яғни, органогенездiң ІІІ кезеңiнiң алғашқы кезi, дақылдың 4-5 жапырақты кезеңi) егiстiктi азот тыңайтқышымен (N30) үстеп қоректендіріп, топырақта ылғал аз болса eгiстi суару.

4. Eгicтi жаздық бидайдың сабақтану кезеңiнiң басында (органогенездiң V кезеңi) екiншi рет, масақтану кезеңiнде үшiншi рет суару.

5. Бұл шаралармен бiрге жаздық бидай өcipy технологиясының басқа шараларын уақтылы әpi сапалы жүргiзу керек. Сонда бұл дақылдан жоғары әpi сапалы өнім алынады .

Зерттеулер нәтижесiне қарағанда, аймақтағы температуралық жағдайлардың дән өнімінің қалыптасуына, берiлген тыңайтқыштардың әcipece азоттың тиiмдiлiгiне әcepi үлкен. Бидайдың масақтану кезеңiнен кейiн дән толыса бастаған кезде ауа температурасы 30-35°С-тан асса, дақылдың пicy кезеңi қысқарып, өнім төмендейдi, дән сапасы нашарлайды. Сондықтан масақтану кезеңiнiң басында бидай eгiciн суару өсiмдiктi ылғалмен қамтамасыз eтeдi, микроклимат жақсарады, нәтижесiнде дән жақсы толысып, жоғары өнім қалыптасады. Сонымен Арал өңiрiнiң топырақ-климат жағдайын ескере отырып, төмендегiдей ұсыныстар жасауға болады.

1. Жаздық бидай дәнiнiң толысу кезiнде Арал өңiрiнде болатын ыстық кезеңнен "қашу" үшiн бұл дақылды мүмкiндiгiнше ерте себу және себу алдында N90 P90 мөлшерiнде тыңайтқыштар енгiзу.

2. Кейiнгi жылдары ерте көктемде - наурыз айының үшiншi онкүндігі мен сәуiрдiң басында өте қатты әpi салқын жел болып жур. Oсыған қарсы шара ретiнде жаздық бидай тұқымын осы жел кезеңiнiң алдында 5-6 см тереңдiкке себу. Сонда тұқымның тамыры өciп үлгерiп, 6-10 см тереңдiктегi ылғалы мол қабатқа жетедi де, дақыл қолайсыз жағдайға төтеп берiп, нығаяды.

3. Жаздық бидайдың түптену кезеңiнiң басында (яғни, органогенездiң ІІІ кезеңiнiң алғашқы кезi, дақылдың 4-5 жапырақты кезеңi) егiстiктi азот тыңайтқышымен (N30) үстеп қоректендіріп, топырақта ылғал аз болса eгiстi суару.

4. Eгicтi жаздық бидайдың сабақтану кезеңiнiң басында (органогенездiң V кезеңi) екiншi рет, масақтану кезеңiнде үшiншi рет суару.

5. Бұл шаралармен бiрге жаздық бидай өcipy технологиясының басқа шараларын уақтылы әpi сапалы жүргiзу керек. Сонда бұл дақылдан жоғары әpi сапалы өнім алынады.

Таза табыстың да, пайданың да экономикалық маңызы өте зор. Еліміздің бюджеті, әр кәсіпорынға керекті түрлі қаражат, оның ішінде халықтың әл-ауқатын нығайтуға, өндірісті ұлғайтуға қажетті шығындар, тағы басқалардың барлығы осы таза табыс пен пайдадан алынып отырылады.Егер кәсіпорын қызметінің нәтижесiндс пайда болмай, оның шығындары табыстарынан артып жатса, ол зиян шеккенi болады. Шаруашылықтың теңгелей нәтижесi зиян болып шықпай, пайда алынуын қамтамасыз ету әр басқарушының, маманның басты міндетінің бірі.Нарықтық экономиканың жағдайында әрбір шаруа қожалығы, ауыл шаруашылығы кооперативтері мен түрлі кәсіпорындар тек қана пайда тауып отырмаса, ісі алға баспайды. Шығынға ұшырап қалуы да мүмкін. Сондықтан әрбір шаруашылық жылдың түпкі нәтижесінде пайда алып отыруы өте қажет.

Нарықтық экономикалық реформа басталғалы ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру тым қымбатқа түсіп жүргені диқаншыларымызға ауыр түсуде. Біздің есептеулерімізге сүйенетін болсақ дәндік жүгеріні өсіріп жинап алу үшін әр гектарына 42875-62315 теңгеге дейін шығын жұмсалғалы белгілі болып отыр. Ең көп шығын интенсивтік технология элементтерін қолданған кезде болып, ал аз шығын бақылау вариантында жұмсалғанын есептеп шығардық.

Әр гектардан алынған таза пайданы зерттеп –есептеп шығарғанымызда ең жоғарғы таза табыс көң қолданылған вариантта болғандығын анықтадық. 42295 теңге. Толық минералды тыңайтқыштар қолданғанымызда әр гектарынан түскен таза табыстың мөлшері 29554 теңге болды. Бақылау вариантында бар жоғы 2634 теңге ғана табыс түсті.Зерттеулердің нәтижесінде әр центнер өнімнің өзіндік құны қолданылған технологиялық ерекшеліктерге байланысты. 517,5 алынған 895,9 теңге аралығында болды.

Қорыта айтқанда ең төменгі өзіндік құн 517,5 теңге жартылай шіріген көң қолданғанымызда алынды, ал толық минералды тыңайтқыштар қолданғанымызда бұл көрсеткіш 124,3 алынған 126,5 теңгеге артқандығын көріп отырмыз. Бақылау вариантында өзіндік құн 378,4 теңгеге артқандығын анықтадық. Өнімнің құнын арзандатудың амалдарына жататындар: еңбек өнімділігін арттыру, өндірістегі шығынды үнемдеу, өндірістік құралдарды ұтымды пайдалану, технология мен еңбекті ұйымдастыруды үнемі жетілдіріп отыру. Өнімнің сатылу бағасын қымбаттаудың амалдарына жататындар: өнімнің сапасын арттыру, өнімнің бағасын жоғары болып тұрған маусымда сатуға тырысу. Біздің зерттеулерімізде тиімділіктің жоғары көрсеткіші көң шашқан вариантта болғандығын көріп отырмыз. 817,2 ал ең төмен көрсеткіш 29,4 бақылау вариантында екендігі белгілі болды (кесте).

1.Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығы өндірісін өркендету жүйесі. Алматы 2006 ж.

2.Р.А.Оразалиев и др. Казақстандағы жаздық жұмсақ бидай селекциясы. – Алматы. - Жаршы. - №6. – 2006.- 8-11 б.

3.Уразалиев Р.А. Принципы адаптивной селекции самоопыляющихся зерновых культур. – Матер. Межд. научн.конф. «Биологические основы селекции и генофонда растений». –Алматы: Алейрон. - 2015.- с.253-257.

4.Жайлыбай К.Н., Шермагамбетов К., Токтамысов А.М. Яровая пшеница //Система сельскохозяйственного производства Кзылординской области (Рекомендации).-Алматы: Бастау.-2002. С. 127-129.

5.Т.Н.Нурғасенов Ә. Х. Қалиев т.б. өсімдіктер селекциясы және тұқым шаруашылығы: – Астана: Фолиант, 2007 ж.

УДК 664

ИССЛЕДОВАНИЕ ПРОЦЕССА ПОЛУЧЕНИЯ ИНУЛИНА
ТашкараевР.А.,д.т.н., профессор; А.Ж.Молдатаева; Б.Лесбаева

Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті, Шымкент

Инулин легко растворим в горячей воде, но в холодной трудно (1 часть на 10 тыс. частей воды при 15⁰С), однако при охлаждении горячих растворов он в осадок не выпадает, если только раствор не подвергнут замораживанию. При прибавлении спирта к растворам инулина образуется осадок.

Инулин, обладающий многогранными лечебно-профилактическими свойствами, оценивается на мировом рынке в 6-8 долларов за грамм [4].

Инулин обладает обволакивающим действием, защищая слизистую оболочку желудка и частично кишечника от механического раздражения пищей. Очень важно отметить то, что инулин способен предотвратить появление или уменьшить действие токсических веществ при попадании в желудок.

Инулин также проявляет гипохолестеринемический эффект. Было выявлено положительное влияние «Инулина – лиавира» на течение сахарного диабета второго типа. Отмечены снижение сахара в крови и нормализация показателей жирового обмена.

«Инулин – лиавир» оказывал также достоверное гепатопротекторное действие у больных вирусным гепатитом и может быть использован с наибольшей эффективностью в комплексной терапии с затяжным течением заболевания.

В работе Самокиша И.И., Зяблицева Н.С. и Компанцев В.А. из Пятигорской государственной фармацевтической академии [5] описали способ получения лечебно-профилактического инулин-пектинового концентрата в порошке для больных сахарным диабетом, включающий извлечение инулина из сока, упаренного на водяной бане или под вакуумом при температуре 70°С, кристаллизацию при температуре 3-4°С в течение 5 суток с последующим отделением фракции инулина.

При этом было установлено, что инулин оказывает благотворное влияние на организм человека в течение всего времени нахождения в нем. Попадая в желудочно-кишечный тракт, инулин расщепляется соляной кислотой и ферментами на молекулы фруктозы и фруктозные цепочки, которые проникают в кровеносное русло. Оставшаяся нерасщепленная часть инулина быстро выводится, связав собой большое количество ненужных организму токсических веществ, таких как тяжелые металлы, радионуклиды, холестерин, жирные кислоты, различные химические соединения, попавшие в организм с пищей или образовавшиеся в процессе жизнедеятельности болезнетворных микробов, живущих в кишечнике.

Наряду с этим, инулин значительно стимулирует сократительную способность кишечной стенки, что заметно ускоряет очищение организма от шлаков. В крови антитоксическую, очищающую функцию выполняют осколки фруктозных цепочков, всосавшиеся в кишечнике. Следует отметить, что природная фруктоза, из которой состоит инулин, является уникальным сахаром, который способен участвовать в тех же обменных процессах, что и глюкоза и полноценно замещать ее в ситуациях, когда глюкоза клетками не усваивается. Именно поэтому диетическая и лечебная ценность инулина очень велика.

Инулин не является индивидуальном веществом, а представляет собой смесь фруктозанов, идентичных по строению, но с различной длиной цепочек.

С целью количественного определения сахаров в соке инулина методом хроматографического анализа на бумаге проводилось извлечение разделенных сахаров из хроматограмм с последующим макроопределением сахаров. Так, извлечение отдельных углеводов из соответствующих участков хроматограммы, полученных в растворителе н-бутанол – пиридин – вода (3:2:1), производилось путем экстракции водой. Количественное определение углеводов в экстрактах было выполнено фотоколориметрическим микрометодом. В исследуемом соке клубней топинамбура было найдено 4% сахарозы, 8% трисахаридакетозы и 9,5% тетрасахарида, считая по весу общее количество углеводов, нанесенных на хроматограмму.

Также было показано, что инулин имеет высокую эффективность при отравлении тяжелыми металлами. Было установлено образование комплексов инулина с различными металлами. Были исследованы реакции взаимодействия растворов солей некоторых S – элементов, например, кальция, бария, стронция с суспензиями инулина. При этом варьировались концентрации растворов солей, продолжительность контакта реагентов и температура реакции. Выделенные и очищенные продукты взаимодействия инулина с ионами S – элементов были изучены различными методами анализа (ИК-спектроскопии, ДТА, адсорбции и.т.д), которые подтвердили образование комплексов инулина с ионами, из которых особое значение имеет комплексообразование со стронцием. Определены оптимальные условия связывания стронция инулином, а также относительная устойчивость комплексов с различными ионами.

Составы клеточных стенок различных корнеплодов близки и состоят из целлюлозы, карбоксиполисахаридов, в том числе пектиновых веществ, полипептидов и незначительных количеств лигнина. На основании этого в спектре клубня топинамбура, после экстракции из него инулина нами исследованы полосы поглощения света, относящиеся к соединениям, входящим в состав клеточных стенок. После химической обработки клубня в спектре исследовали изменения шестисложных, представляющих собой суперпозицию частот с существенным вкладом в РПЭ (распределение потенциальной энергии) колебаний функциональных групп, от состояния которых в значительной степени зависят свойства полисахаридов.

В ходе исследования выяснилось, что состав топинамбура характеризуется многообразием составляющих его веществ, которые отличаются по химическому составу, методам их получения, свойствам, но практически все они обладают широким спектром биологической активности.

Нами при изучении химического состава топинамбура как подземной (клубней), так и надземной (стебли) части, определено содержание углеводов , жирных и органических кислот, микро- и макроэлементов

В дальнейшем было интересно определить оптимальные условия экстракции биоактивных компонентов, имеющихся в топинамбуре. Для этой цели мы выбрали в качестве экстрагента дистиллированную воду. На процесс экстракции влияют такие факторы, как: время экстракции, гидромодуль, дисперсность сырья и др.

Для эффективного проведения процесса экстракции необходимо выбрать оптимальные значения каждого из указанных технологических параметров, которые определялись экспериментальным путем. Для многофакторных процессов экстракции был применен метод математического планирования эксперимента для оценки влияния выше указанных факторов в зависимости от условий максимального выхода веществ. В качестве параметра оптимизации был выбран выход экстрактивных веществ. Опыты проводили с одинаковым количеством сырья, где количество сухого экстракта определяли в одинаковых условиях. В таблице 1., на основании постановочных однофакторных экспериментов приведены отобранные факторы, в максимальной степени влияющие на процесс, определены их основные уровни и интервалы варьирования.

Таблица 1

Основные факторы и пределы их варьирования

1. 
   Тезисы докладов участников третьей Всесоюзной научно-производственной конференции «Топинамбур и топинсолнечник – проблемы возделывания и использования».- Одесса: Маяк, 1991.-127с.
   
2. 
   Шаин С.С. Топинамбур: новый путь к здоровью и красоте./ С.С. Шаин.-М.:ЗАО «Фитон»,2000.-128с.
   
3. 
   Flood A.E., Hirst E.L., Jones J.K. N.// Nature, 160, 80 (1947).
   
4. 
   Химическийсоставпродуктатопинамбура - http://avtorneizvesten.ru/ spravochnaya_kniga/topinambur/index.html
   
5. 
   Оптимизацияпроцессаэкстракциитопинамбура (Helianthus tuberosus L.) методом математического моделирования /О.Ш.Кадиров, Х.Х.Камилов, С.Н.Аминов, С.Р.Фазулджанова// Фарм. журн.- Ташкент, 2006. -№1-2.- С.60-63.
   

Камалов А.

Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті, Шымкент, Қазақстан

Резюме

В этой статье рассматривается измерение туловища ягнят в зависимости от их возраста, пола и происхождения.

In this article measurement of a trunk of lambs depending on their age, sex and an origin is considered.

Жасына, жынысына және шығу тегіне байланысты елтірі өнімді қой тұқымдарының қозыларының дене өлшемдері 13-кестеде салыстырмалы келтірілді. Атырау тұқымды еркек қозылардың шоқтығының биіктігі туылған кезде 38,7 см, ұрғашы төлдері 37,3 см болып еркек қозылардың шоқ ығының биіктігі ұрғашы құрдастарынан 1,4 см биік екендігі анықталды (Р<0,001). Қаракөл тұқымды еркек қозылардың шоқтығының туылғандағы биіктігі 36,5 см, ал ұрғашыларынікі 34,7 см, яғни еркек қозылардың ұрғашыдан 1,8 см биіктігінде (Р<0,001) жыныстық диморфизм айқын байқалды. Атырау қой тұқымының қозылары қаракөл құрдастарынан туылған кезде шоқтығының биіктігінен еркек жыныстылары 2,2 см, ұрғашылары 2,6 см биік екендігі дәлелденді (Р<0,001). Төрт айлық атырау қой тұқымының еркек қозыларының шоқтығының биіктігі 61,5 см, ұрғашылары 59,4 см болып, туылғандағыдан жынысына сәйкес 22,8; 22,1 см өсіп, жыныстық диморфизм сақталып, еркек қозылар ұрғашыдан 2,1 см биік болды (Р<0,001). Салыстырмалы топтағы қаракөл тұқымды 4 айлық еркек қозылардың шоқтығының биіктігі 57,3 см, ұрғашысының 55,3 см болып туылған кездегіден 20,8см еркектері, ұрғашылары 20,6 см өсіп, жыныстық айырмашылық сақталды (Р<0,001). Қаракөл тұқымды қозылардың 4 айлығында да туылған кездегідей еркек және ұрғашы жынысты атырау тұқымды құрдасынан шоқтық биіктігі едәуір төмен (Р<0,001).

18 айлық елтірілі-етті-майлы өнімді еркек ісектердің шоқтығының биіктігі 68,7см, ұрғашы тұсақтардың бұл көрсеткіші 66,8 см құрап, жыныстық айырмашылық 1,9 см-ді құрады, яғни еркек ісектер биік болды (Р<0,001). Қаракөл тұқымды құрдастары атырау тұқымының еркектері биіктігі айқын да басымдылықпен, төмен де ұрғашылары да (Р<0,001) және жыныстық айырмашылық бар (Р<0,001).

Атырау қой тұқымының еркек қозыларының туылғанда көлденең қиғаш ұзындығы 35,2 см, ұрғашылары 33,4 см болып, қаракөл тұқымды құрдастары-нан жыныстарына сәйкес 2,6;3,0 см ұзын және екі қой тұқымының қозыларында да жыныстық айырмашылық айқын болды (Р<0,001).

Қозыларды енесінен айырар сәтте олардың қиғаш ұзындығы атырау қозыларының еркек тоқтыларыныкі 60,7 см; ұрғашыларыныкі 58,5 см болып туылған кездегіден 120 күннен соң жынысына сәйкес 25,5 см және 25,1 см ұзарған. Осы көрсеткіш қаракөл тұқымды еркек тоқты құрдастарында 56,1 см, ұрғашыларында 54,0 см болып туылған кездегіден жынысына сәйкес 23,5-23,6 см ұзарған. Атырау тұқымында 18 айлық еркек қозылардың бұл көрсеткіші туылғандағыдан 34,2 см, ұрғашылар тоқтылар 33,9 см-ге ұзарған. Аталған көрсеткіш қаракөл тұқымды ісектерде 64,7 см, ал тұсақтарда 61,2см болып, туылғандағыдан жынысына сәйкес 32,1 см; 30,8 см ұзарды. Дененің қиғаш ұзындығы жөнінде атырау және қаракөл қой тұқымдарында жыныстық айырмашылық туылғаннан бастап 18 айлығына дейін еркек жынысты малдар-дың ұзындығы ұрғашы жынысты қозылармен салыстырғанда айқын басым екенін көрсетті (Р<0,001).

Кеуде тереңдігі атырау қой тұқымының еркек жынысты қозылары туылғанда 14,0 см, ал ұрғашылары 13,7 см болды, ал салыстырма тобындағы қаракөл қозылардың бұл дене өлшемі осы мезгілде жынысына сәйкес 13,8 см және 13,3 см болып, кеуде тереңдігі атырау қозыларында қаракөл құрдастарымен салыстырғанда тереңдеу екені байқалды (Р>0,05). Екі қой тұқымында да туылған кезде жыныстық айырмашылық бар, бірақ айқын емес (Р<0,001), ал енесінен айырарда жыныстық айырмашылық еркек қозыларда ұрғашыдан едәуір басым екендігін көрсетті (Р<0,001).

Төрт айлығында атырау тұқымды қозылардың кеуде тереңдігі қаракөл қозылардан екі жыныста да айқын терең екені байқалды (Р<0,001).

18 айлығында тұқым аралық және жыныстық айырмашылықтар туылғандағыдай және 4 айлығындағыдай шынайы айырмашылық сақталды (Р<0,001). Кеуде тереңдігі атырау қозылары туылғаннан төрт айлығына дейін еркектері 18,5 см, ұрғашылары 17,9 см, ал 18 айлығына дейін жынысына сәйкес 24,2 см; 23,9 см өсті. Қаракөл тұқымды қозылар жынысына сәйкес тиісінше туылғаннан 4 айлығына дейін 14,6 см; 14,4 см, 18 айлығына дейін 22,4; 22,1 см өсті.

Туылған кезде елтірілі-етті-майлы өнімді еркек қозылардың кеуде орамы 37,2 см, ұрғашы төлдікі 35,0 см болып, біріншісі екіншісінен 2,2 см артық болды (Р<0,001), ал қаракөл тұқымды қозылар осы мезгілде жынысына сәйкес кеуде орамы тиісінше 33,8 см; 31,2 см болып, еркек қозылардың кеуде орамы ұрғашыдан айқын басым екені байқалды (Р<0,001).

Төрт айлығында атырау тұқымды еркек қозылардың кеуде орамы 85,4 см, ал ұрғашы тоқтыларда 81,7 см болып, туылғаннан кейін еркектері 48,2 см, ал ұрғашылары 46,7 см өсті. Қаракөл тұқымды құрдас қозылар осы мерзімде жынысына сәйкес тиісінше 45,7 см; 44,5 см өсті. Төрт айдан 18 ай аралығында кеуде орамы атырау қозыларының еркегі небәрі 4,2 см, ұрғашылары 4,3 см өсті, ал қаракөл қозылары осы мерзімде жынысына сәйкес тиісінше 2,7 см; 1,7 см ғана өсті.

Туылған кезде атырау тұқымды еркек жынысты қозылардың білек орамы 5,6 см, ал ұрғашыларыныкі 5,3 см болып, еркек қозылардың білек орамы ұрғашыдан 0,3 см жуан болды (Р<0,001). Ал қаракөл тұқымды еркек қозылардың туылған кезде білек орамы 5,2 см, ұрғашы құрдастарының білек орамы 4,9 см болып еркек қозылардың білек орамы ұрғашы қозылардың білегінен жуандау екенін айқындап, жыныстық диморфизмнің барлығы байқалды (Р<0,001). Туылған кезде елтірілі-етті-майлы өнімді қозылардың білек орамы қаракөл құрдастарынан едәуір жуан екені байқалды (Р<0,001). Туылған кездегі қозылардың білек орамының қой тұқымына, жынысына байланысты айырмашылық олардың төрт және он сегіз айлығында да туылған кездегі заңдылық сақталды (Р<0,001).

Екі қой тұқымының қозыларының білек орамы туылған кездегіден 4 және 18 айлығында алдыңғы екі өлшенген кездегіден жасы үлкейген сайын жуандай түсіп мезгіліне байланысты айырмашылық айқын байқалды (Р<0,001).

Малдың дене бітімі оның бүкіл ағзасының анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктерін көрсетеді. Ол тұқым қуалайды және жеке даму жағдайына, ағзаның өнімділік және оның сыртқы ортаның жағдайларын бейімделу қабілетіне байланысты болады.

Малдарды дене мүшелеріне жіктеп, өлшеу оларды дұрыс бағалау субъективті көзқарастан құтылуға мүмкіндік береді.

Зерттеу жұмысы барысында біздер Атырау облысынан әкелінген елтірілі-етті-майлы өнімді атырау қой тұқымынан алынған төлдердің дене өлшемдерін индексті негізде жергілікті қара қаракөлмен салыстырып есептеп шығардық.

14-кестеден көріп тұрғанымыздай, жаңа туылған қозылардың 1-3 күндік жасында атырау қой тұқымынан туылған қозылардың дене ірілігін жыныс аралық салыстырғанымызда ұрғашысы 93,83%, еркектері 96,12% құрады, яғни жыныстық диформизм анық байқалды.

Осы мәліметтерді жергілікті қара қаракөл қой тұқымының қозыларының дене бітім индекстерімен салыстырғанда төмендегідей болды: ұрғашылары 89,9%, еркектері 92,6%, бұл сандық көрсеткіштер атырау қой тұқымынан туылған қозылардың дене ірілігі бойынша майда екені анық байқалды.

Тұрқы сипаты бойынша салыстырып, дене өлшемдерінің тұрқының қиғаш ұзындығы мен шоқтығының биіктігі ара қатынасы атырау қой тұқымы қозыларының үлесі еркектері 90,95%, ұрғашылары 89,5% сандық көрсеткіштері жергілікті қара қаракөл қозыларынан 1,74% және 1,9% дене тұрқы сипаты ұзын болды.

Жаңа туылған кездегі осы екі топтағы қой тұқымдарынан алынған төлдердің дене жұмырлығына атырау қой тұқымының қозылары 2,0%-2,16% сандарға артық. Қозылардың сирақтылығына баға бергенде шоқтығының биіктігінен кеудесінің тереңдігін алып, шоқтық биіктігін бөліп жүзге көбейтеді.

Осы математикалық тәсілдер арқылы атырау және қара қаракөл қой тұқымдарының төлдерінің ұзын аяқтылығын салыстырғанымызда туылғандағы 1-3 күндік жасында атырау қозылары (63,27%, 63,82%) қаракөл қозыдан 1,60% және 1,63% артық екендігі байқалды.

Мал өсірудің қай технологиясында болмасын малдың аяқтарына үлкен мән беріледі. Өйткені оларға әр уақытта үлкен күш түседі. Осы екі мал тобындағы жаңа туылған төлдердің жыныс аралық айырмашылығын анықтап қарағанымызда еркек қозылар үлесі сүйектілігі артық болды.

Туылған қозыларды кеуде ені мен кеуде тереңдігі өлшемдерін есептегенімізде бұл салыстырмалы топ қаракөл және тәжірибе тобы атырау елтірілі-етті-майлы өнімді қой тұқымының қозылары жергілікті қара қаракөл қозылардан еркектері 9,43%, ұрғашылары 9,97% сандарға кеуделі екені дәлелденді.

4,5 айлық қозылардың дене мүшелері қарқынды, тез өсіп жетіліп жатқан кезеңі. Аталған жастағы қозылардың дене ірілігін туылғандағы қозылардың дене ірілігімен салыстырғанымызда, енесінен айырғанға дейін орташа тәулік өсімі ұрғашысы 0,323%, еркегі 0,316% болса, ал қара қаракөл қой тұқымы қозылары ұрғашысы 0,347%, еркегі 0,315%–ға өсті.

Жалпы алғанда атырау қой тұқымы қозылары 4,5 айлық жасында ұрғашылары 137,45%-ке, еркектері 138,86% дене ірілігі қалыптасты.

Қаракөл қозылары ұрғашысы 136,88%, еркектері 138,74% өсіп дамыды.

Тұрқы сипаты енесінен айырған кезде екі қой тұқымының алынған ұрпақтарын туылған кездегімен салыстырдық. Туылған қозылар 87,60%-90,5% аралығында болып, 4,5 айлық жасында 97,60%-98,48% болды.

Ұзын аяқтылығы бойынша 4,5 айлық және 18 айлық жасында осы екі қой тұқымдарынан алынған ұрпақтарының көрсеткіштерін салыстырып зерттегенімізде атырау қозыларының 4,5 айлығында ұрғашылары 46,80%, еркектері 47,15% болды. Жергілікті ұрғашылары 49,90%, еркектері 50,49% сандық индексті көрсеткіштерді көрсетті. 18 айлық жасында қаракөл тоқтыларының ұрғашылары 44,16%, еркектері 45,61% болса, ал атырау тұқымды ұрғашылары 43,71%, еркектері 44,39% құрады.

Осы индексті сандық мәліметтерді қорыта айтсақ, жергілікті қара түсті қаракөл қозыларының атырау қозыларынан және тоқтыларынан ұзын аяқты деп тұжырымдаймыз. Қалған басқа дене көрсеткіштері сирақтылығы және кеуделігі бойынша атырау қой тұқымының ұрпақтарының үлесі басым екендігі формулалар арқылы есептеп анықталды.

Туылған кезде кеуде кеңдігі атырау қозыларында 6,7-6,9%, ал қаракөл тұқымында 5,1-5,5% болып, екіншілерінің кеудесі едәуір тарлау болды, яғни екі қой тұқымының төлдерінде де жынысына байланысты еркек қозылардың кеудесі ұрғашылардан кеңдеу екені байқалды (Р<0,001). Жоғарыда аталған заңдылықтар қозылардың 4 және 18 айлығында да сақталды.

1. Жилякова В.С. Выведение каракульских овец сур на основе разнород-ного по окраске спаривания //Сб.науч.трудов УзНИИ каракулеводства. –Ташкент: Фан, 1957. –Вып.2.

2. Жилякова В.С. Бараны сур значительно улучшают качество черного каракуля //Овцеводство. -М.: Сельхозиздат, 1965.

ӘӨЖ 581.116

Камалов А.

Қазақстан инженерлі-педагогикалық халықтар Достығы университеті, Шымкент, Қазақстан

Резюме

В этой статье рассматривается измерение курдючного жирового отложения у ягнят атырауской породы овец.

Summary

In this article measurement of a tail fat accumulated in baggy deposits in the hind parts of Atyrau breed lambs is considered.

Атырау қой тұқымы елтірілі-етті-майлы өнімді болғандықтан саулық пен қошқардың құйрық пішініне сәйкес жұптастырғанда алынған ұрпағындағы төлдердің құйрық пішіні мөлшері бойынша тұқым қуалауын зерттедік (24-кесте).

Құйрық мөлшері бойынша әртекті жұптастырғанда (орташа х кіші) ұрпақтарында негізінен әкелерінің құйрығы пошымдас төл 42,8-48,3%, енесі тектес құйрықпен 48,3-54,5% қозылар туылды. Аталған жұптастырудан үлкен пошымды құйрықпен небәрі 4,8 пайыз ғана төлдер туылып, негізі аталығы және аналығының құйрық пошымдарының ара қатынасы 1:1 жақын туылып менделдің заңына сәйкес тепе-теңдік сақтайды. Жалпы құйрық пошымының ұрпағына берілуі аталық қошқарлардың жеке бастарына байланысты аздап ауытқулар байқалды. Мысалы, №44096-44396 қошқардың ұрпағында құйрық пошымы үлкен төл мүлдем туылмайды, ал №52684-59071 қошқарлардың ұрпағында 4,8-13,2 пайыз құйрығы үлкен пошымды қозылар туылды. Құйрығы үлкен пошымды қой тобын жасақтау қажет болса осы аталған қошқарды пайдалану керек.

1. Жилякова В.С. Выведение каракульских овец сур на основе разнород-ного по окраске спаривания //Сб.науч.трудов УзНИИ каракулеводства. –Ташкент: Фан, 1957. –Вып.2.

2. Жилякова В.С. Бараны сур значительно улучшают качество черного каракуля //Овцеводство. -М.: Сельхозиздат, 1965.

ӘӨЖ 581.116541.128.66

Қазақстан инженерлі-педагогикалық халықтар Достығы университеті, Шымкент, Қазақстан

Оқыту нәтижелеріне деген өзгермелі сұраныстарға байланысты педагогтар оқу мен өзіндік әрекет үрдісінде баланың зерттемелік ізденісіне құрылған жаңа білім технологияларын жасайды. Оқыту педагогикасы мен әдістемесі бойынша әдебиеттерде «зерттеу», «зерттеу әрекеті» ұғымдары жиі кездеседі. Дегенмен бұл кезде олардың нақты анықтамасы сирек беріледі. Біздің пікірімізше, осы ұғымдардың мәнін ашу оларды зерттеу кезіндегі өте маңызды міндет болып табылады. Тақырыпты толыққанды ашу үшін біріншілік міндет болып негізгі ұғым – «зерттеу әрекетін» нақтылау табылады.

Отандық психологтардың пікірінше [1], әрекет дегеніміз – субъект әрекет барысында өзінің қандай-да бір сұраныстарын қанағаттандыратын оның әлеммен белсенді әрекеттестік үрдісі. Әрекет ретінде адамның өзі белгілі-бір маңыз беретін оның кез-келген белсенділігін алуға болады.

Зерттеу – бұл бастапқыда нәтижесі белгісіз болатын белгілі-бір мақсатқа ие құбылыс немесе нысанды зерттеудің шығармашылық үрдісі [2].

Біздің әрқайсысымыз табиғатымыздан зерттеушіміз. Адамға әуесқойлық, зерттеу белсенділігі мен зерттеу әрекеті тән. Осы ұғымдар арасындағы ерекшелік бірден байқалмағанымен, олар көбінесе қоршаған ортаның өзгермелі жағдайларымен ағзаның тиімді өзара әректтестігін және бейімделуге адаптациялық дәрежесін анықтайды.

Ізденістік белсенділік зерттеу әрекетінің қайнар көзі және басты қозғалтқышы болып табылады. Ол оның мотивациялық құраушыларын сипаттайды. Ізденістік белсенділікке ұмтылыс биологиялық түрде белгілі бір дәрежеде алдын-ала анықталған, сонымен қатар бұл сапа орта ықпалымен дамиды. Зерттеу белсенділігі танымдық үрдістерді дамытуда, үйренуде, әлеуметтік тәжірибені игеруде, тұлғаның әлеуметтік дамуында маңызды функцияларды атқара отырып, адам әрекетінің барлық түрлеріне енеді. Яғни, зерттеу әрекетін танымдық әрекет оятып, ол зерттемелік ойлаумен сипатталады және зерттеу әрекетінде көрініс береді.

Адамзат мәдениетінде біз зерттеу әрекеті деп атайтын әрекеттің ерекше әлеуметтік мәдени нормалары қалыптасты. Ол зерттемелік белсенділік пен зерттемелік әрекетке негізделгенімен, олардан ерекшелігі саналы, мақсатқа сай мәдени құралдар болып табылады [3].

Педагогикалық әдебиеттер талдауы кейбір авторлардың «зерттеу әрекеті» ұғымын «зерттеу белсенділігі» және «зерттеу қимылымен» шатыстырады деп айтуға негіз береді. Олардың пікірінше, ерекшелік түрлі аспектіні акценттеуден ғана тұрады. Айталық, «зерттеу белсенділігі» ұғымында сұраныстық-мотивациялық және энергетикалық аспект барынша көрсетілсе, ал «зерттеу қимылында» - мақсаткерлік пен мақсаттылық аспектісіне басымдық беріледі [4].

И.А. Зимняя мен Е.А. Шашенкова анықтамасы бойынша, зерттеу әрекеті - бұл «Мақсат шынайылығын және оның орындалуын анықтайтын объективті заңдар мен жағдайларға және қойылған мақсатқа сай алынған жаңа білім өнімі болып табылатын танымдық және зияткерлік қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған тұлға санасымен және белсенділігімен реттелетін адамның спецификалық әрекеті. Мәселені қою, зерттеу нысанын жіктеу, эксперимент жүргізу мен оның негізінде алынған фактілерді мазмұндау және түсіндіру, жорамалдар (теориялар) жасау, алынатын білімді болжау және тексеру арқылы нақты тәсілдер мен әрекет құралдарын анықтау осы әрекеттің спецификасы мен мәнін анықтайды [5].

А.И. Севенков атап көрсеткендей, зерттеу қимылы іргетасында анықталмаған жағдайлардағы ізденістік белсенділікке деген психикалық қажеттілік жатыр. Ол келесі анықтаманы береді: «Зерттеу әрекетін ізденістік белсенділік механизмдері әрекетінің нәтижесінде туындап, зерттеу қимылы базасында құрылатын зияткерлік-шығармашылық әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастыру қажет. Ол зерттеу қимылының мотивациялық факторлары мен оны іске асыру механизмдерін логикалық түде қамтиды» [6].

Осылайша, өзінің мәні бойынша зерттеу әрекеті «сынау және қателіктер» жолы арқылы әрекет ете отырып, ақпаратты пайымдаумен және шығармашылық өңдеумен, ойлау әрекеті жұмысымен байланысқан қандай-да бір сұраққа жауапты іштей іздестіруге негізделген белсенді танымдық ұстанымды көрсетеді. Зерттеу әрекеті білім беру технологияларының бір тобында бола отырып, мәселелік оқытудан ерекшеленеді.

Оқушылардың зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру кезіндегі оқу үрдісінің шеңберінде білімнің ғылыми жаңашылдығынан оның субъективтілігіне, сонымен қатар әрекеттің жаңа түрлерін игеру үрдісіне басымдықтың ауысуы орын алады.

Оқу-зерттеу әрекетінің ғылыми-зерттеу әрекетінен барынша ерекшеленетіндігін атап өткен жөн. Егер ғылымда басты мақсат жаңа білім өндіру болса, ал білімдегі зерттеу әрекетінің мақсаты – оқушылардың шынайылықты игерудің әмбебап тәсілі ретінде зерттеудің функционалдық машығын меңгеру, ойлаудың зерттемелік типіне деген қабілеттілігін дамыту, субъективті жаңа білімдерді игеру негізінде білім үрдісіндегі оқушылардың тұлғалық ұстанымын белсендіру [7].

Оқу-зерттеу әрекеті – бұл басты мақсаты білім нәтижесі болып табылатын әрекет, ол оқушыларды оқытуға, оларда ойлаудың зерттемелік типін дамытуға бағытталған. Оның құндылығы – ойлау дербестігін, оның шығармашылығы мен ғылыми рефлексиясын, сонымен қатар зерттеу әрекетіне деген қабілеттілігін ұйғаратын ғылыми типтегі ойлау құрылымдарын қалыптастыру мүмкіндігінде [8].

Зерттеу әрекетінің мақсаты болып әрқашан оқушылардың қоршаған әлем туралы жаңа білімді өз беттерінше алуы, танымдық қызығушылықтарын, зияткерлік қабілеттіліктерін дамытуы; ғылымдағы заманауи жетістіктері туралы ақпаратты пайдалану дағдыларын меңгеруі; зерттеу тақырыбын, мақсаты мен міндеттерін қалыптастыру машығына үйрету; бұқаралық көрініс машықтарын, пайымдау мәдениетін қалыптастыру, реферативтік жұмысты қорғау, пікірталас жүргізу табылып, ол осынысымен қарапайым оқу (түсіндірме-иллюстрациялық) әрекетінен ерекшеленеді [9, 10]. Жаңа білім не заңдылықтар, не деталь, оның орны немесе түрлі заңдылықтар туралы білім бола отырып, жекелей де, жалпылама сипатқа да ие болуы мүмкін [11]. Жаңа білімдермен қатар, оқу әрекеті шеңберіндегі зерттеу мақсаты болып әрекеттің жаңа әдістері мен тәсілдерін іздестіру, сондай-ақ оларды қолдану әдістері мен тәсілдерін өңдеу табылады. Басымдықты нәтижеге ғана бере отырып, осы оқу әрекеті түрінің қосарлы мақсаты туралы жиі ұмытады.

Зерттеу әрекетінің ерекшеліктері туралы айта отырып, оның оқушы, мұғалім ретіндегі субъектінің зерттеу қабілеттері мен зерттемелік машықтарына негізделеді.

А.И. Савенков анықтамасы бойынша, зерттемелік қабілеттіліктер – бұл зерттеу әрекетін ұтымды жүзеге асырудың субъективті жағдайлары болып табылатын тұланың дербес ерекшеліктері [12]. Олардың құрамына келесілер кіреді:

- мәселені көре білу машығы;

- жорамал жасай білу машығы;

- бақылай білу машығы;

- эксперимент жүргізе білу машығы;

- ұғымдарға анықтама бере білу машығы және басқалар.

Арнайы зерттеу қабілеттерінің қалыптасуы ұтымды оқу мен кейінгі өзіндік жетілу үшін кез-келген адамға қажет жалпы оқу ілімдері мен дағдыларының маңызын кемітпейді.

«Зерттеу машығы» ұғымы анықтамасына деген түрлі көзқарастар бар. Айталық, В.В. Успенский оны зерттеу міндеттерін шешу үрдісінде алынған өзіндік бақылаулар, тәжірибелер тәсілі ретінде қарастырады [13]. А.В. Петровский зерттеу машығының заттық сипатын атап өтеді. Оның ойынша, зерттеу машықтары – бұлар оқу жұмыстарының барлық түрлеріндегі танымдық әрекет үшін қажет психикалық және практикалық әрекеттердің күрделі жүйесін меңгеру [14]. Х.Я. Мулюков «белгілі-бір мәселені немесе зерттеу тапсырмасын шешу кезіндегі зерттеудің өзгеше әдісін қолдану машығы» ретіндегі машық түрінде анықтайды. А.Г. Иодко бойынша, зерттеу машықтары зерттеуді немесе оның бөліктерін өзіндік орындау үшін қажет оқу әрекетінің зияткерлік және практикалық машықтарының» жүйесі болып табылады [15].

С.И. Брызгалова зерттеу машықтарын дербес әрекетті іске асіру тәсілі ретінде қарастырып, олардың топтарын қарастырады және ғылыми зерттеу логикасына байланысты жіктемесін ұсынады: ғылыми-ақпараттық, әдіснамалық, теориялық, эмпирикалық, жазбаша-сөздік, коммуникациялы-сөздік [16]. «Зерттеу жұмысы адам әрекетінің ерекше түрі ретінде» деген жұмыста И.А. Зимняя мен Е.А. Шашенкова осы машықтарды «зерттеу міндеттерін шешу үрдісінде алынған өзіндік бақылаулар, тәжірибелер, ізденістер қабілеті» ретінде анықтайды [17]. Дегенмен, көрсетілген ұғымға салыстырмалы психологиялық және практикалық мәндегі біріңғай пікір жоқ.

Зерттемелік машықтар құрылымының анықтамасында да біршама қарама-қайшылықтар бар. Түрлі авторлар алуан психологиялық құбылыстарды оқу әрекетінің бірдей компоненттері ретінде ұғынады. Дегенмен олардың көпшілігі зерттеу машықтары – бұл білім, машық және қарапайым дағдылар жүйеесін қамтитын және шығармашылық элементтері түріндегі күрделі кешендік машықтар деп есептейді. Олардың білімдік компоненті – бұл бәрінен бұрын ғылыми-эмпирикалық зерттеу әдістері, экспериментатор-зерттеуші әрекетінің құрылымы, нақты ғылым пәні мен әдістері туралы жалпы ғылыми сипаттағы әдіснамалық білімдер [18].

Н. Литовченко пікірінше, зерттеу машықтарының құрылымына сәйкес зерттемелік міндеттерге бағдарлану үшін қажет білімдер: жұмыс пен пайымдаудың ғылыми стилі, ақыл-ой, практикалық әрекеттер мәні және олардың бірізділігі, эвристикалық ережелер мен логикалық тәсілдер кіреді [19]. Танымдық әрекет мәселелерін шығармашылық талдау қажетті білім минимумын меңгерудің машық қалыптастыру үшін міндетті шарт болып табылатындығын көрсетеді.

Күрделі кешендік машықтар мен олардың құрылымының сипаттамасы ретінде зерттеу машықтарын анықтау машықтарды жіктеу үрдісіне және осы маңызды ұғымдарды түсінуге белгілі-бір анықтық беріп, оқушыларға зерттеу әрекетін оқытудың ыңғайлы жолдарын анықтауды жеңілдетеді.

Тряпицына А.П. оқу зерттеулерін үш топқа бөледі: монопәндік, пәнаралық және пәнүстілік.

1. Монопәндік зерттеу – бұл нақты пән бойынша орындалатын және сол пән бойынша қандай-да бір мәселені шешу үшін білімді тартуды ұйғаратын зерттеу. Монопәндік зерттеуді орындау нәтижесі жеке оқу пәнінің шеңберінен шықпайды және оны өту үрдісінде алынуы мүмкін. Бұл зерттеу мектептегі нақты пән бойынша оқушылар білімін тереңдетуге бағытталған.

Монопәндік оқу зерттемесінің мақсаттық тағайындалуы – бұл локальдік пән міндеттерін шешу, ол тек бір пән бойынша ғана пән мұғалімінің басшылығымен іске асады. Мұндай монопәндік зерттеу мысалы болып елесі тапсырма табылады: «Алмаз бен графиттің бір химиялық элементтен түзілгендігін қалай дәлелдеуге болатындығын көрсетіңіздер». Әрине, аталған жағдайда оқушылар зерттеу жұмысын тек бір ғана – химиялық бағытта жүргізе бастаса, олар химия пәні шеңберінен шықпайды.

2. Пәнаралық зерттеу – бұл бір немесе бірнеше білім облыстарының түрлі оқу пәндерінің білімін тарту қажет болатын мәселені шешуге бағытталған зерттеу.

Пәнаралық зерттеуді орындау нәтижелері жекелеген оқу пәні шеңберінен шығып, оны өту үрдісінде алынбауы мүмкін. Бұл зерттеу бір немесе бірнеше пән, не білім облысы бойынша оқушылар білімін тереңдетуге бағытталған.

Пәнаралық оқу зерттеуінің мақсатты тағайындалуы – бұл локалді және жаһандық міндеттерді шешу, ол бір немесе бірнеше білім облыстары педагогтарының басшылығымен іске асады.

Пәнаралық оқу зерттемесін кейде біріктірілген зерттеу деп те атайды. Мысалы, «Көмірсутектердің табиғи көздері» зерттеу жұмысында төрт мектеп пәнінің: биологияның, географияның, химия мен экологияның тоғысуы жүреді.

3. Пәнүстілік зерттеу – бұл жоғарғы сынып оқушылары үшін нақты тұлғалық маңызды мәселелерді зерттеуге бағытталған, яғни оқушылар мен мұғалімнің бірлескен әрекетін талап ететін зерттеу. Мұндай зерттеулердің орындалу нәтижелері оқу бағдарламасы шеңберінен шығып, оны өту үрдісінде алынбайды. Зерттеу түрлі білім облыстарының мұғалімдері мен оқушының өзараәрекеттестігін көрсетеді.

Пәнүстілік оқу зерттемесінің мақсаттық тағайындалуы – бұл жалпы оқу сипатындағы локальдік міндеттерді шешу. Бұл оқу зерттемесі сыныптардың бір параллелінде жұмыс жасайтын педагогтар басшылығымен жүзеге асады. Мысалы, «Тамақ өнімдеріндегі нитраттар» зерттеуі пәнүстілік сипатқа ие.

Пәнүстілік зерттеулер моно- және пәнаралық оқу зерттеулері алдында бірқатар басымдықтарға ие. Біріншіден: олар оқушылар білімінің фрагменттігін жеңуге және жалпы оқу машықтары мен дағдыларының қалыптасуына жол ашады. Екіншіден: тәртіпке сай, оны игеруге қосымша оқу уақыты қажет емес, өйткені олардың мазмұны сызықты курстар мазмұнына «қабыстырылады». Соңында, үшіншіден: зерттеу үрдісі бір мақсатқа біріккен мұғалімдер командасының қалыптасуына жол ашады.

Пәнүстілік зерттеулердің педагогикалық мақсаткерлігін А.П Тряпицына келесі түрде анықтады:

1. Пәнүстілік зерттеу мектептік білімнің жалпы мақсатына жетуге деген түрлі пән мұғалімдері әрекетінің бірлігін қамтамасыз ететін педагогикалық әрекеттің нақты аспабы болып табылады.

2. Өзінің тұжырымдылығының арқасында пәнүстілік зерттеу әлемге деген өзіндік тамаша дербес шығармашылық қатынасын трансляциялау жолымен ұрпақтар, өткен мен болашақ арасындағы ықпалдастырушы ретінде өз әрекетінің құндылықтық бағдарын мұғалімнің максималды дәрежеде ашуына мүмкіндік береді (В.В. Абраменко, М.Ю. Кондратьев, А.В. Петровский).

3. Пәнүстілік зерттеу сабақ тек «өмірге дайындап» қана қоймай, сонымен бірге оқушының өзінің бүгінгі өмірінің маңызды мәселелерін тану құралы да болып табылатын «сабақтағы шынайы өмір» жағдайларын жасау идеясын іске асыру үшін негіз береді (Л.В. Занков, Ш.А. Амонашвили, В.А. Сухомлинский).

4. Пәнүстілік зерттеу оқушылардың құзіреттілік деңгейін жоғарылатудың барлық: тұлғалық-маңызды мәселелер мен оларды шешу құралдарының шеңберін кеңейту бағыттарын тұтас қарастыру есебінен мектеп білімінің барлық бағдарламаларының мазмұндық-дүниетанымдық сүйемелденуін және қабысуын қамтамасыз етеді.

5. Пәнүстілік зерттеу оқушылардың асқын жүклетуіне алып келмей, оқу жоспарының мүмкіндіктерін байытады.

6. Пәнүстілік зерттеу білім әрекетіндегі оқушы жетістігі есебінің формасын кеңейту және оқушының өзіндік білім алу үрдісін педагогикалық қолдау тәсілі ретінде қарастырылады.

7. Пәнүстілік зерттеу оқушының әлеуметтік әрекеті тәжірибесіндегі білімді, мектеп білімін, қосымша білім мен өзіндік білімді біріктіру құралы ретінде болуы мүмкін [32].

Зерттеу тақырыбына, сипаты мен көлеміне жас ерекшеліктері психологиясының талаптары біршама маңызды шектеулер қояды. Жеткіншектік жас үшін жоғары емес жалпы білім деңгейі, дүниетанымның қалыптаспауы, өзіндік талдауға деген қабілеттіліктің дамымауы, зейіннің нашар шоғырлануы тән. Тар пәндік облысқа кетуге алып келетін орасан жұмыс көлемі мен оның мамандануы осы жаста басты міндет болып табылатын жалпы білім мен дамуға зиян келтіруі мүмкін. Сондықтан ғылымнан шыққан кез-келген зерттеу міндеті білім мекемелеріндегі шыңдалу үшін жарамайды. Мұндай міндеттер белгілі-бір талаптарды қанағаттандыруы тиіс [20].

Н.В. Огородникова жоғарғы сынып оқушыларының ғылыми-зерттеу әрекетінің бірнеше формасын бөліп көрсетіп, бұл кезде біздің пікірімізше, бұл бөліну жеткілікті шарт болып табылады және жекелей ұсынылған формалар біріктіріліп, бір-бірін ұтымды толықтырады.

а) Дәстүрлі сабақтық жүйе. Сабақ 9, 10 және 11 сынып оқушыларының ғылыми-зерттеу әрекеттерін ұйымдастырудың жетекші формасы ретінде болады. Нақ сабақта мұғалімдер оқытудың зерттемелік әдісін қолдануға негізделген педагогикалық технологияларды пайдаланады [21].

Зерттеу әдісін «фактілерді бақылау және өзіндік талдау, жорамал жасап, оны тексеру, тұжырымдарды, заңдарды немесе заңдылықтарды түрлендіру секілді ғылыми зерттеу элементтерін қолдану бойынша жаңа мәселелерде оқушылардың өзіндік шешімі» ретінде анықтауға болады. Зерттеу әдісін қолдану күрделі міндеттерді шешу, алғашқы дерек көздерін талдау, мұғалім қойған мәселелерді шешу барысында мүмкін болады [22].

Оқытудың зерттеу әдісі қос мақсатты басшылыққа алады — оқушыларда белгілі-бір машықтар мен дағдылардың қалыптасуы мен жаңа білімді игеру субъектілердің өзарақатынасының және логикалық сатылар бірізділігінің жаңа деңгейін оқытудың классикалық репродуктивтік әдісінен ерекшеленеді.

б) Дәстүрлі емес сабақтық жүйе. Оқушылардың оқу зерттеулерін немесе оның элементтерінің орындауын ұйғаратын дәстүрлі емес сабақтардың көптеген түрлері болады: зерттеу - сабақ, зертхана - сабақ, шығармашылық есеп - сабақ, өнертабыс сабақ, «Таңғажайып қасыңда» сабағы, қияли жоба сабағы, ғалымдар туралы әңгіме - сабақ, зерттеу жобаларын қорғау - сабағы, сараптама - сабақ, «Ашылулар патенті» - сабағы, ашық пікірлер сабағы және т.б. [23].

в) Оқу эксперименті экспериментті жоспарлау және жүргізу, оның нәтижелерін өңдеу және талдау секілді зерттеу әрекетінің элементтерін игеруді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Негізінен мектеп эксперименті мектеп базасы мен мектеп қондырғысында іске асырылады. Оқу эксперименті ғылыми зерттеудің барлық немесе бірнеше элементін (фактілер мен құбылыстарды бақылау және зерттеу, мәселелерді анықтау, зерттеу міндеттерін қою, эксперимент мақсатын, міндеті мен жорамалын анықтау, зерттеу әдістемесін, оның жоспарын, бағдарламасын, алынған нәтижелерді өңдеу әдістерін жасау, пилоттық эксперимент жүргізу, пилоттық эксперименттің жүрісімен және нәтижелерімен байланысты зерттеу әдістемесін, жеклей алғанда экспериментті түзету, алынған нәтижелердің сандық және сапалық талдауы,алынған фактілерді интерпретациялау, тұжырымдарды түрлендіру, эксперименттік зерттеу нәтижелерін қорғау) қамтуы мүмкін.

г) Зерттеу сипатындағы үй тапсырмасы сан-алуан түрлерді қамтып, уақыты бойынша біршама созылған оқу зерттемесін жүргізуге мүмкіндік береді.

д) Сабақтан тыс әрекет оқушылардың оқу-зерттеу әрекетін жүзеге асыру үшін барынша кең мүмкіндіктер ұсынады. Сыныптан тыс жұмыс үрдісіне оқушылардың зерттеу әрекеттерін қамту мысалдарын қарастырайық.

Сонымен, кейбір мектептер өздерінің білім бағдарламаларына оқушылардың зерттеу практикасын қамтиды. Ол сол мектептің өзінде, сыртқы білім және ғылым мекемелері базасында немесе далалық жағдайларда өткізілуі мүмкін.

Пәнді тереңдетіп өтуді қарастыратын факультативтік сабақтар өздерінде жоғарғы сынып оқушыларының ғылыми-зерттеу әрекеттерін жүзеге асыру үшін үлкен мүмкіндіктер береді.

Оқушылардың ғылыми-зерттеу қоғамы (ОҒЗҚ) – оқу зерттеулерімен жұмысты, осы жұмыстың аралық және қорытынды нәтижелерін ұжымдық талқылауды, дөңгелек үстелдер, пікірталастар, зияткерлік ойындар, бұқаралық қорғаулар, конференциялар мен басқаларды ұйымдастыруды, сонымен қатар ғылым және білім өкілдерімен кездесулерді, басқа мектеп ОҚЗҚ әріптестікті қамтитын сыныптан тыс жұыс формасы.

Жоғарғы сынып оқушыларының олимпиадаларға, байқауларға, конференцияларға, соның ішінде қашықтықтық, пәндік апталықтарға, зияткерлік марафондарға қатысуы олардың аталған іс-шара шеңберінде оқу зерттеулерін немесе олардың элементтерін орындауын көрсетеді [24].

Педагогикалық және дамыту әлеуетін ашу үшін оқушылардың оқу-зерттеу әрекетін ұйымдастыру Е.В. Тяглова пікірінше [25], келесідей бірқатар қағидаларға сүйенуі қажет:

- қолжетімділік қағидасы;

- табиғилық қағидасы;

- эксперименттілік қағидасы;

- саналылық қағидасы;

- мәденилілік қағидасы;

- өзіндік әрекет қағидасы [26].

Оқу-ғылыми жұмыстар нәтижелерінің салыстырмалы жаңашылдығы туралы айта отырып, кейбір шекті-ақпараттың қолжетімділік қағидасын сақтау қажет. Осы қағидаға сай, мақсат пен әдістемелерді өзгертпей белгілі тәжірибелерді орындау зерттеу жүргізілді деп есептелмейді.

Шетелдік әдебиетте қағидалар зерттемелік оқыту механизмінің тиімді жұмыс істеуіне бағытталған талаптармен алмастырылады. Американдық педагогтардың (Р. Драйвер, Б. Белл, П. Крейзберг және басқалар) [27] пікірінше, талаптар келесілерден тұрады:

1. Оқушыларды өздерінде бар идеялар мен түсініктерді түрлендіруге баулу.

2. Оқушыларды өздерінде бар түсініктермен қарама-қайшылыққа ие құбылыстармен жолықтыру.

3. Ұйғарымдар, болжамдар мен баламалы түсіндірмелер жасауға итермелеу.

4. Оқушыларға өз ұйғарымдарын еркін және жеңіл жағдайда, әсіресе шағын топтарда талқылау жолымен жасау мүмкіндіктерін ұсыну.

5. Оқушыларға қолданбалы маңызын бағалауы үшін, өздерінің жаңа түсініктерін құбылыстар мен жағдайлардың кең шеңберінде қолдану мүмкіндігін ұсыну.

Жалпы алғанда отандық және шетелдік педагогтар идеялары ұқсас: отандық педагогтар үшін отандық әдістемелердің қағидаларымен және әрекеттерімен нақты байланыс пен айқын нақтылау тән болса, шетелдік педагогтар үшін – оқу үрдісін гуманитарландыруға бағытталу тән.

Зерттеу әрекеті технологияларының негізінде жалпы білім мекемелері базасындағыдай, сонымен қатар қосымша және жоғарғы кәсіби білім мекемелермен кооперациядардағыдай бейіндік мектеп моделі іске асуы мүмкін [28].

Осылайша, оқу зерттемесі өзінің мәні бойынша ғылыми сипаттағы ақпараттың терең пайымдалуымен және шығармашылық өңделуімен, кезеңдік және ұзақ ішкі ізденіспен, аналитикалық-болжамдық қасиеттердің ерекше режиміндегі ойлау үрдістерінің жұмысымен байланысқан белсенді танымдық ұстанымды ұйғарады деп болжам жасауға болады.
ӘӨЖ 581.116541.128.66

ЗАМАНАУИ МЕКТЕП ХИМИЯ БІЛІМІНДЕГІ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУ ӘРЕКЕТІ
Маметкулова Л.

Қазақстан инженерлі-педагогикалық халықтар Достығы университеті, Шымкент, Қазақстан

Білім үрдісінің зерттеу әрекетінің мәселелерін жасауға ғылыми және ұйымдастыру үлесін Ю.К.Бабанский, М.И.Махмұтов, Г.И.Щукина, Г.И.Прокофьев қосты. Білім практикасында зерттелуші білім ғылымилылықтың дидактикалық қағидасы арқылы қарастырылады.

Қазіргі кезде білім сапасының маңызды көрсеткіші болып оқушыларда өмірлік мәселелерді шешу, әлеуметтік функциялар, практикалық әрекет дағдылары, білімді практикада қолдану дағдылары, зерттеу әрекетті жүзеге асыру тәжірибелерінің болуы табылады. Артынша, оқушылардың білім әрекетінің нәтижелерін қарастыруға кешенді әрекет, нақтылап айтқанда, құзіреттелік әрекет қажет.

Білімдегі құзіреттілік әрекет ретінде оқушылардың білім, әрекет машықтары мен дағдылары түріндегі адамзат жинақтаған мәдениетті игеруіне бағытталған бүкіл білім жүйесінің жетілуі түсіндіріледі.

Химиялық, соның ішінде мектеп білімінің мазмұны қоғам қызығушылығымен және оның ғылымға қатынасымен анықталады.

Негізгі мектеп бітірушілерінің химиядан мектеп бағдарламаларын меңгерудің пәндік нәтижелері болып келесілер табылады:

1. Танымдық сферада:

- өтілген ұғымдарға анықтама беру: зат (химиялық элемент, атом, ион, молекула, кристалдық тор, зат, қарапайым және күрделі заттар, химиялық формула, салыстырмалы атомдық масса, салыстырмалы молекулалық масса, валенттілік, оксидтер, қышқылдар, негіздер, тұздар, екідайлылық, индикатор, периодтық заң, периодтық жүйе, периодтық кесте, изотоптар, химиялық байланыс, электртерістілік, тотығу дәрежесі, электролит); химиялық реакция (химиялық теңдеу, генетикалық байланыс, тотығу, тотықсыздану, электролиттік диссоциация, химиялық реакция жылдамдығы);

- жаратылыс және химия тілдерін қолдана отырып, демонстрациялық және өзіндік жүргізілген эксперименттерді суреттеу;

- бейорганикалық қосылыстардың өтілген кластарын, жай және күрделі заттарды, химиялық реакцияларды суреттеу және ерекшелеу;

- өтілген нысандар мен құбылыстарды жіктеу;

- демонстрациялық және өзіндік өткізілген тәжірибелерді, табиғат пен тұрмыста жүретін химиялық реакцияларды бақылау;

- өтілген химиялық заңдылықтардан, бақылаулардан қорытынды мен тұжырым жасау, қасиеттері өтілген аналогтар бойынша өтілмеген заттар қасиеттерін болжау;

- басқа көздерден алынған химиялық ақпаратты және өтілген материалды құрылымдау;

- бірінші және үшінші период элементтері атомдарының құрылысын, қарапайым молекулалар құрылысын моделдеу.

2. Құндылықтық-бағдарлау сферасында:

- заттарды өңдеумен байланысты адамның тұрмыстық және өндірістік әрекетімен қоршаған орта үшін салдарларын талдау және бағалау.

3. Еңбек сферасында:

- химиялық эксперимент жүргізу.

4. Тіршілік қауіпсіздігі сферасында:

- заттармен және зертханалық қондырғылармен байланысты уланулар, күйіктер және басқалар кезінде алғашқы көмек көрсету.

Осылайша, негізгі мектеп химиясының курсы күнделікті өмірде бағдарлануға мүмкіндік беретін іргелі ғылым туралы химия рөлін ашуға бағытталған. Бұдан басқа, базалық оқу (білім) жоспарында «Химия» пәні жаратылыстану-ғылыми пәндер қатарында соңынан көрініс беретіндіктен, оны меңгеру үшін оқушылар тек алдын-ала жаратылыстану-ғылыми білімнің белгілі-бір қорын ғана емес, сонымен қатар жақсы қалыптасқан әмбебап оқу әрекеттерін де игеруі тиіс.

Г.И. Щукина атап өткендей, пәндік-практикалық әрекет элементтері еңбек сабақтарында және оқушылардың практикалық еңбек шаруаларында жүзеге асады. Бұл кезде әмбебап оқу әрекеті (ӘОӘ) барлық оқу пәндері мен олардың циклдерінің өзараәрекеттесуі нәтижесінде қалыптасады. Тұлғалық ӘОӘ таным мәнінің қалыптасуын қамтамасыз етеді, сонымен қатар алынған білімге деген құндылықтық қатынастың жасалуына жол ашады.

Мектеп химия білімінің практикалық бағыттылығы туындаған – экологиялық, технологиялық, ғылыми және басқа да мәселелерді шешуді ұсынады. Заманауи мектептегі химия химиялық білімнің экологиялық аспектілерін өтпей және зерттемелік сипаттағы сәйкес жұмыстарды жүргізбей мүмкін болмайды. Жасөспірім шақта өтілетін химия пәні табиғат құбылыстары мен нысандарын зерттеудің тамаша мүмкіндіктерін ұсынып, заттар әлемі, оларды адам қажетіне пайдалану туралы біліммен қаруландырады. Химиялық білімдер көмегімен көптеген ғылыми фактілерді, эксперимент нәтижелерін түсіндіріп, заттар қасиеттерін болжауға болады.

Қазіргі кезде ізденістік, эксперименттік, пәнаралық, жобалық, техникалық, шығармашылық әрекеттер жататын зерттеу әрекеті түрлерін анықтауға сан-алуан әрекеттер бар. Д.Б. Эльконин–В.В. Давыдов пікірінше, ізденістік-зерттеу оқу міндеті оқушының өзін ілім субъектісі ретінде шыңдауына мүмкіндік береді. Нақ осы жағдай басынан бастап оны оқу міндеттерін шешу үрдісіне белсенді қамтылуына итермелейді.

Ослайша, оқушылардың зерттеу әрекеті – бұл ғылыми зерттеу талаптарына сай жүзеге асырылатын және қажетті білім-машықтың игерілуімен іске асатын, зертелуші нысан туралы адекватты түсінікті қалыптастыруға бағытталған оқушылардың ізденістік-өлкетану әрекетінің жаңартылған, жетілдіріліп, кеңейтілген формасы.

Көптеген химия мұғалімдері атап өткендей, оқушылардың зерттеу әрекеттерін ұйымдастыру оларда дербестікті, логикалық ойлауды, тұтастай оқуға деген ішкі мотивті дамытуға бағытталғандығын атап өтеді. Оқушылардың жаратылыстану ғылымдарының негіздерін өтуге деген танымдық қызығушылықты барынша белсендіруге мүмкіндік беретін қуатты ынталандыруға химиялық эксперимент жатады. Оқу зерттемесі үрдісінде оқушыларда өздерінің алдында туындаған кез-келген мәселеге жүйелі, шығармашылық тұрғыдан келудің ішкі қажеттілігі қалыптасып, білімнің фрагменттелуін бағындыру мүмкіндігі көрініс береді.

Соынмен, өзіндік зерттеу компоненті себеп-салдарлық байланыстарды табу машықтарын дамытуға, эксперимент нәтижелерін болжауға жол ашып, оқушылар зертханалық жұмыстар техникасын меңгереді (1 кесте).

Ғылыми-зерттеу жұмысының компоненттері және оларға сай келетін оқу-зерттеу машықтары

Жұмыс компоненті	Жұмыс мақсаты, міндеттері мен нәтижелері	Сәйкес дағдылар
Ақпараттық	Бар білімдер туралы ақпарат алу, оларды тұжырымдау. Зерттеу тақырыбы бойынша констатирлік шолу құру	Оқу әдебиетімен жұмыс, анықтамалықтар мен кестелерді пайдалану дағдысы
Аналитикалық-сыни	Бар білімді талдау және сыни бағалау, зерттеудің жекелей немесе толығымен зерттел-меген зерттеу мәселелерін қою. Тақырып бойынша аналитикалық шолу құру, зерттеу мәселелері мен нақты міндеттерді түрлендіру	Талдау, салыстыру, қорыту, хабарлама дайындау дағдысы
Өзіндік-зерттемелік	Теориялық және эксперименттік зерттеулер жүргізу. Жаңа білім алу және қойылған мәселені шешу	Эксперимент жоспарын құру, оның нәтижелерін болжау, себеп-салдарлық байланыстарды табу, эксперименттерді жүргізу дағдысы, бақылау, қорытындылау
Трансляциялық-безендіру	Жасалған жұмыс жазбасы мен алынған нәтижелері бар хабарлама (ғылыми мәтін) құру	Тұжырымдау, хабарлама дайындау дағдысы, график құру, жаңа материалды түсіндіру үшін білім қолдану

жүктеу/скачать 2,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: