Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| XVIII ғасыр
болар. Бұл кезеңде қазақ тілі әсіресе жаугершілік, әлеуметтік тақырыптарға қатысты атаулармен толыға түскен болу керек. XVIII ғасырда жасап өткен ақын-жыраулардың өлең-толғауларында қару-жарақ, сауыт-саймандардың атаулары, ұрыс-соғысқа қатысты қимыл-қарекетті білдіретін сөздер, қысқасы, атажұрт, оны қорғау идеясы, сірә, бұрыннан келе жатқан сөздік қазынаны толықтыра түссе керек. XVІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ тілінде орын алды-ау деген лексика- лық жаңалықтар жөнінде аса шағын мағлұмат беруге тура келеді. Алдымен, бұл кезеңдерде қазақ тілінде пайда болған жаңалықтарды айту үшін тіл тарихының сол кезеңдеріндегі тұтас лексикалық суретін білу керек, ал оны біз білмейміз, яғни дәл не бар, не жоғын, яғни жоқтың жаңалық болып енгені туралы жазба туындылар шағын (негізінен ақын-жыраулардың өлең-толғаулары, олардың өзі ауыз- ша сақталған), ал XVIII, XIX ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ халқының күнделікті сөйлеу тілін де, оның сөздік қазынасын, өлең-жырлар тілінен айырмашылығын және көрсете алмаймыз. Сондықтан қазақ тілінің XVIII ғасырдағы тіліне жаңа сөздер қосылған болса, олардың сол кезеңдердегі қоғам өмірінде болған өзгеріс-жиңалықтарға қарай ғана топшылауға болады. Мысалы, жоғарыда айтылғандай, XVIII ғасыр қан жосыған ұрыстар мен шайқастардың, ел мен жұртты қорғау жолындағы соғыстардың за- маны болды, сондықтан бұл кезеңде әскери лексика біраз өзгеріп, бірнеше қару-жарақ аттарының, ұрыс қимылдарының әр алуан атауларының (сөз тіркестері мен етістіктер) бірқатары ескеріп, сирек қолданылса (мысалы, алабалта т.б.), бірқатар жаңалары қосылған болар. Мысалы, жазушы Әбіш Кекілбаевтың «Үркер» романында XVIII ғасырда қазақ әскері қолданған мылтықтың түрлерін атайды, олар: күлдірмамай, жекеауыз, бірауыз, қандыауыз, жездіауыз, шиті сияқты от қаруларының осы XVIII ғасырдағы жоңғарлармен болған жойқын ұрыстарында жиі қолданылып, олардың атаулары жаңалық ретінде таныла бастаған болар. Сол сияқты ұрыс-шайқасқа қатысты шыңдауыл, ертеуіл, шығауыл, айдауыл, торуыл, тосқауыл сияқты көне түркі-монғол (әлде таза монғол) сөздері де қолданылу жиілігі жағынан осы кезеңде жаңалық сипат алуы мүмкін, яғни таза неологизм болмағанмен, бейбіт кезеңдерде көп қолданылмай, ұрыс-соғысы көбейген кездерде жиі айтылатын сөздер аэлогизмдер болған болар деп топшылаймыз. Бұл пікірімізді Қ.Жұмаділовтің «Дарабоз» романы бойынша лексикалық ерекшеліктерді талдау барысында да байқаған фактілер де растайды. Мысалы, XVIII ғасырдың орта тұсындағы қазақ халқының сыртқы 345 басқыншылардан жер-суын қорғап келген санғасырлық тарихының ең бір шешуші кезеңі – «Ақтабан шұбырындыдан» бастап жоңғарлар жаулап алған қазақ жерінің шығыс-оңтүстігіндегі өлкелерін қайтарып алу жолындағы ұрыс-соғыстар суреттелген бұл көркем туындыда әскери лексиканың көнелері де, сірә, сол кезде жанданған, сол кезең үшін жаңа болып танылатын сөздер едәуір мол кездесетін сияқты. Әрине, бұл кезеңдегі неологизмдер мыналар деп дәл көрсету қиын болар (өйткені алдыңғы кезеңдердегі лексикалық қазынаны толық білмейміз), дегенмен осы романда жиі кездесетін қонтайжы (бас әмірші, хан), тәйжі (князь), лама, зайсаң, уан сияқты бөгде монғол- манчжур тілдік әкімшілік пен діни лауазым атаулары, бұрынырақ топ деп аталған зеңбіректің суреттеліп отырған кезеңде жазай- ыл (жәзайыл) деген атауы сияқты сөздерді де XVIII ғасыр үшін лексикалық жаңалықтар болар деп шамалаймыз. Тұтас бір ғасырдағы (XVIII ғ.) қазақ халқы қолданған, тілінде пайда болған жаңалықтар, әрине, тек әскери лексика саласында ғана емес, күнделікті тұрмысқа, ел басқаруға, шаруашылыққа, тіпті жаңадан пайда бола бастаған әдет-ғұрыпқа қатысты да жаңа сөздер, жаңа тіркестер болғаны даусыз. Бірақ дәл қазір, осы жұмыста біз оларды түстеп, түгелдеп таныта алмай отырмыз. Бұл – арнайы көп ізденіп, факті-мысалдар жинап, XVIII ғасырдың алдыңғы және одан соңғы кезеңдердегі қазақ тілі қазынасын біршама анықтап барып жа- салатын жұмыс. Ал қазақ тілі лексикасына жаңа атаулардың молырақ пайда болған (әзірге біз жақсы білетін, фактілермен дәлелдей алатын) келесі бір кезең – қазақ даласына капиталистік қарым-қатынастың там-тұмдап болса да ене бастаған дәуірі – жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|