Курсы: 1 Оқу семестрі: 1,2 Шымкент 2013

Халықтың, бұрын моңғол ұлыстарында болғаны сияқты, ұзақ уақыт ХІV-ХV ғғ. жеке мемлекеттер жүйесіне кіргені жоғарыда айтылған факторлар әсерін күшейте түседі, соның нәтижесінде Қазақстан жерінде үш жүз түрінде бірнеше этникалық бірлестік торабы пайда болады. Халқымыздың тарихында жүздердің пайда болуы туралы да әр-түрлі пікірлер бар. Жүздердің құрылуы туралы нақты деректер жоқ.. Бұл жөнінде тарихшылар пікірі де алуан түрлі. Кейбір тарихшылар жүздің пайда болуы 100 санына байланысты болды десе енді біреулері жүздердің құрылуын әскери-тайпалық басқарудың үштік - оң қанат, сол қанат, орта қанатқа бөліп басқару жүйесімен байланыстырады. Ал үшінші топтағылар жүздердің бөлінуін шаруашылыққа байланысты табиғи географиялық жағдаймен бірлікте қарастырады. Қазақ жүздерінің әрқайсысының тайпаларының көшіп-қонатын жолдары мен жерлері, ілгеріде аталған мемлекеттер территориясының негізгі бөлегімен сәйкес келетін жалпыға ортақ этникалық территориясы болады. Ұлы Жүз Сырдариядан бастап, Жетісу жерін түгел жайлайды, оның құрамында: үйсін, қаңлы, дулат, албан, суан, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты, жалайыр.т.б. енеді. Орта жүз Орталық Қазақстан аудандары мен Солтүстік-Шығыс Қазақстанның бір бөлігін қоныс етеді. Оның құрамында - қыпшақ, арғын, найман, қоңырат, керей тайпалары, қарлұқ рулары т.б. бартрып. Сырдарияның төменгі жағы, Арал теңізінің жағалауы, Каспий ойпатының теріскей бөлегі Кіші жүздің мекені саналатын. Оның құрамында тайпалар одағы: алшын, адай, алаша, байбақты, жаппас, таздар, қарасақал, каракесек (Әлімұлы) сияқты тайпалар болатын. Жүздердің ұйымдасқан уақыты, қалай құрылғаны әлі зерттелмеген. Деректер мәліметі кейінгі кездерге жатады, алайда жүздердің құрамды бөлектерінің яғни әлгіде айтылған тайпалар ішіндегі ірілерінің Қазақстан жеріне келуі ежелгі дүние мен орта ғасырдың тарихи оқиғаларын баяндаған кездері хат-қағаз бетіне түскен.

Қазақ халқының жүзге бөлінуі қазақ мемлекеті құрылғаннан кейінгі кезде өз жерін қорғау қажеттілігінен туған. Бұл туралы қазақтың тұңғыш ағартушы ғалымы Шоқан Уәлиханов былай деген: "Қазақ жүздерінің құрылу себебі, олар көшіп-қонып жүрген жерлерінде өз құқықтарын қорғау үшін одақтар құрған. Ол одақ - қазақ жүздері".

Қазақ хандығының құрылуы.

Ел президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына 1999 жылы 15 желтоқсанда жолдауында: "Он бесінші ғасырда алғашқы қазақ хандығының құрылуы халықтың тарих төсіндегі, уақыт кеңістігіндегі өзіне тиісті бөлекше орынды алып тынғанын тиянақтайды. Ұлы хандарымыз Керей мен Жәнібек оны саяси тұрғыдан бедерлеп берді. Ұлттық тарихымыздың соңғы бес ғасыры халқымыздың өмір сүретін кеңістік үшін арпалысының тарихы болып табылады. Біз өзіміздің өткендегі өмірімізге кілең бір кездейсоқ оқиғалар тізбегі деп қарамауымыз керек. Шұғыл өркендеп кеткен Еуропа мен дами түскен Қытай ХVІ-ХVП ғасырлардың өзінде көшпелі халықтардың мүмкіндіктері күрт кемітіп, олардың бойындағы күш-қуатын бір-бірін жойып жіберуге жұмсатып қойды. Қазақтар мен жоңғарлардың трагедиясы осылайша басталды. Ұлттың бойындағы қуат кернеуінің күштілігі сондай, біз сол "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға" да төтеп бере алдық сөйтіп жеңіп шықтық. Бір болсақ бізді алар жау жоқ деген карапайым ғана, қарапайым да болса мәңгілік ақиқат ойға да сол тұста ден қойғанбыз. Елді қос өкпеден қысқан құрсаудан халықтың басын қосқан айбынды ханымыз Абылайдың сөзі мен семсері құтқарып қалатыны да сол тұста болатын деді.

XV ғасырдың бірінші жартысында қазақ хандығының құрылуына мұрындық болдан маңызды тарихи оқиға мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық қырқыста қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық иеліктерге бөлінгенде, олардың арасындағы өзара тартыс үдей түсті. Бұрынғы Ақ Орданың орнына Әбілқайыр хандығы мен Ноғай одағы құрылды. Шайбани тұқымынан шыққан Әбілқайыр хан бұрын Орда-Ежен ұрпағы билеген Ақ Ордаға қарасты Шығыс Дешті-Қыпшаққа 40 жыл (1428-1468ж.) үстемдік етті. ХV ғасырдың ортасында Әбілқайыр хандығында толассыз болып отырған қантөгіс соғыстар мен ішкі феодалдық қырқыстар барған сайын үдей түсті. Дешті Қыпшақ даласында қалыптасқан мал жайылымын пайдаланудың дағдысы - көшіп-қону тәртіптері бұзылды. Бұл көшпелі мал шаруашылығына ауыр тиді. Осындай ауыр тауқымет тартқан халық бейбіт өмірді, Әбілқайырдың үстемдігінен құтылып, өз алдына тіршілік етуді армандады. Әбілқайырдың 1456-1457 жылдары қалмақтардан ойсырай жеңілуіне байланысты күшейе түскен бұқара халық наразылығын Әбілқайыр ханның дұшпандары - Шыңғыс әулетінен шыққан сұлтандар, Ақ Орда билеушілері Орыс хан мен Барақ ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей шебер пайдаланды.

Керей мен Жәнібек сұлтандар қазақтардың саяси тұрғыдан бірігуіне, Қазақ хандығының құрылуына негіз қалады. Моғолстан ханы Есен-бұға Керей мен Жәнібек сұлтандарды Әбілқайыр ханға қарсы пайдалану үшін құшақ жая қарсы алады. Сұлтандарға Моғолстанның батыс аймағы - Шу бойынан қоныс бөліп берді. Керей мен Жәнібек сұлтандар Есен-бұға берген Батыс Жетісуды құтты мекен ете отырып, Қозыбасыға қазақ хандығының ұлттық туын тігіп, 1465-1466 жылдары Қазақ хандығын құрды.

XV ғасырдың II жартысында Қазақ хандығының іргесі нығайды. Көрші мемлекеттердің (Әбілқайыр хандығы, Темір және Моғолстан мемлекеттері) құлдырауы Қазақ хандығының күшеюіне себеп болды. Ең алдымен Қазақ хандығының құрамына Созақ, Сауран қалалары кірді. 1480 жылы Керейдің баласы Мұрындық хан болды. 1486 жылы қазақ әскерлері Мұхаммед Шайбаниді жеңді. XV ғасырдың аяғына қарай Қазақ хандығының Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы ықпалы күшейді. Қазақ хандығының құрамында Сығанақ, Созақ, Сауран қалалары болды.

XVI ғасырдың I жартысында Қазақ хандығы күшейе түсті. 1511 жылы Жәнібектің баласы Қасым хан болды. Қасым ханның алға қойған басты міндеті - Сырдария бойындағы қалаларды Қазақ хандығының құрамына қосу. Қасым ханның бұл істі орындау жолындағы басты кедергісі Мұхаммед Шайбани болды. 1510 жылы Қасым ханның әскерлері Мұхамед Шайбаниді жеңді. XVI ғасырдың аяғына қарай Қасым хан Қазақ хандығының жерін ұлғайтты.

Қорыта келгенде, ХІV-ХV ғасырда тамырын тереңнен алатын қазақ халқының қалыптасу процесі негізінен аяқталды. Оның негізін Қазақстан жерін алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінен бастап феодалдық қатынастардың қалыптасу дәуіріне дейін мекендеген сақ, үйсін, қаңлы, түркеш, қарлұқ, оғыз, қыпшақ, қимақ, найман, керей, арғын және басқа ежелгі, сондай-ақ көшіп-қону, жаулап алу кезінде қоныс аударған тайпалар құрады. Қазақ халқының қалыптасу процесіне моңғол нәсілінің белгілері әсер еткенімен халықтың көне европалық антропологиялық типі сақталды. Жайлап болса да алға жылжыған шаруашылық эволюциясы, отырықшы және көшпелі аудандардың экономикалық байланысының кеңеюі, қоғамдық қатынастар сипатындағы өзгерістер - осылардың бәрі тілі жағынан жақын, шаруашылық-тұрмыстық құрылымы біртекті тайпалар мен тайпалық топтардың бірігуіне, феодалдық дәуірдің этникалық бірлестігі - қазақ халқының қалыптасуына ықпал етті.

1. Қозыбаев М.К., Қозыбаев И.М Қазақстан тарихы.Алматы:"Мектеп",1993

2. Байпақов К.М. Қазақстанның ежелгі тарихы. Алматы:"Мектеп", 1995

3. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы:"Дәуір",1994.

4. Аманжолов К. Түркі халықтарының тарихы. Алматы:"Білім'\1999.

5. Сабыров С. Қазақстан тарихы.Алматы:'Тілшы ",2002

6. Қасымбаев Ж.К. Қазақстан тарихы,1994 1. Мыңжан Н. Қазақтың көне тарихы. Алматы:"Жалын'\ 1993.

6) Қорытынды сұрақтары:

1. Қазақ хандығының пайда болуына қандай жағдайлар себеп болды?

2. Қазақ халқын біріктіруде Қасым ханның қызметі қандай?

3. Қазақ халқының қалыптасуына қандай себептер негіз болды?

4. Үш жүзге бөліну қазақ қоғамында қашан және қалай қалыптасты?

5. Қазақ қоғамында феодалдық қарым-қатынастың ерекшелігі неде?

6. Қасым хан тұсында қандай өзгерістер болды?

7. Бұхара және Сібір хандығының одағына қарсы жүргізілген қазақ хандарының күресінің негізгі себептерін атаңыз?

ХVІ ғ қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайлары қиындай бастады. Ғасыр соңында Қазақстан жеріне жан - жақты дүркін — дүркін шабуыл жасап отырушылар л батыстан — Ресей, шығыстан — Қытай, Жоңғар хандығы, солтүстіктен Еділ қалмқтары, оңтүстіктен - Қазақ хиуа, Бұқар

хандықтары көз салып қауіп төндірді.Соның ішінде ең қауіпті — жоңғар хандығы болды.

1635 жылы қоңтайшы Ердени батыр басшылығымем құрылған мемлекет 1643 жылы қазақ жеріне Садқам Жәңгір хандығы тұсында баса - көктеп кіргендіктеи ел ішіндегі жағдаилар қиындай түседі. Тәуке хан 1680 – 1718 жылдары аралығында хандық құрды. Ол өзінің барлық өмірін жоңғар мемлекетінің шапқыншылығымен күресумен өткізді.Тәуке қазақ хандығын нығайту үшіи сыртқы жауларға тойтарыс беру жолында көптген шаралар қабылдады. 1680 жылы билер кеңесі құрылды. Билік жүйесі болып табылатын билер кеңесі әрдайым Тәуке ханның белгілі бір ордасында - Түркістан қаласы жанындағы Битөбеде Сайрам қаласы маңындағы Мәртөбеде және Ангрен қаласына жақып жердегі Күлтөбеде өткізіліп тұрды. Белгілі тарихшы А.И.Лешиин Тәуке туралы Тәукенің тұсында қазақтардың жүрегі ашық болды, мейірбандыққа толы болды," "Тәуке хан қазақ ордаларының ұйытқысы. Ол өзара қантөгістен қажыған халқын тоқтатын пайдаларды татуластырып баршаны күштілерге бағынуға уағыздады ол күштілерді өзі тоқтатып баршаға бірдей заң шығарды," - деді.

Қазықтың барлық үш жүзіне толық тараған Тәуке хан тұсында Жеті жарғы" немесе "Жеті ереже" өмірге келді. "Қасым ханның қасқа жолы , Есімханның жолы-деп аталатым құқықтық нормаларды басшылыққа ала отыры жасалған бұл ереже қазақ қоғамының әлеуметтік және құқықтық нормалары сондай-ақ салықтар діни көзқарастар яғни қазақ қоғамы өмірінің барлық жақтары,қамтылған. Жекелеген қылмыстық, азаматтық отбасылық жер туралы, мәселелерді "Жеті жарғы" заңының баптары, бойынша шешіп отырған. Ән бап сол заманның талабына сай келді.

1723 жылы тарихта есте қаларлық жұрт болды. Қазақтар бұл жылды -Қайың сауған – ақ танытқан жылы"деп атаған. Ерте көктемде тал алу және көктемгі тіршілікке енді кіріскен қазақ еліне жоңғарлар күтпеген жерден шапқыншылық жасап, халықты қырғанға ұшыраты Жоңғар шапқыншылығы қазақтардың, басын көтеруге мұрша бермеді. Жоңғар әскерлерінің негізгі бағыттары Сырдария маңына шоғырланды. Қазақ халқы барып паналайтынын білмей дал болды. Ташкеит Саирам Түркісан сияқты қалалар жау қолында қалды. Бұл қасірет жолында Ш.Уалиханов XVІІ ғасырдың бас кезінде халықтың басына ауыр күн туды. Жоңғарлар Еділ қалмақтары Жайық қазақтары башқұрттар жан - жақтан анталады. Әсіресе жоңғарлардың қаһарлы жүзі қазақ елінің шымбайына батты , - деп жазды.

Қиын да ұзақ шайқастарды әлсіреген ендігі жерде жоңғар шапқыншылығына қарсы бірігу керектігін түсінді. осыған түсінген қазақ хандары мен батырлары 1726 жылы Ордабасы (қазіргі ОҚО-ның Ордабасы ауданында) кездесуін өткіді. Ол жерге үш жүздің хандары билері батырлары жиналып, қазақтардың бірігу керектігін, әйтпегенде жан- жақтан төніп тұрған жауларға жем болатынын айтты. Келісе келе казақ жасақтарының қолбасшысы етіп Кіші жүздің ханы, Әбілхайыр сайланды. Бұл Ордабасы кездесуінің тарихи маңызы зор болды.

Қазақ-жоңғар қатынастарының шиеленісуі.

XVII ғасырдың екінші жартысы мен XVIII ғасырдың басында Қазақстан саяси жағынан бытыраңқы елге айналды. Оның ең басты себебі қазақ жүздері арасында тұрақты экономикалық және саяси байланыстар нашар болды. Әсіресе, Ұлы Жүздің Кіші Жүзбен және Орта Жүзбен байланысы бұл кезде әлі дұрыс қалыптаспаған еді. Басқа елдермен сауда-экономикалық байланыстардың нашар болуы, натуралды шаруашылықтың үстемдігі, ішкі рыноктың дұрыс жолға қойылмауы, оңтүстіктегі қалалардың құлдырауы осының бәрі қазақ жерлерін бір орталыққа бағынатын мемлекетке біріктіруге және елдің бытыраңқылығын жоюға мүмкіндік бермеді. Сыртқы жағдайдың ауыр болуы да елдің бытыраңқылығын күшейте түсті. Жекелеген ірі сұлтандар іс жүзінде хан билігінен тәуелсіз болды, олардың өзара қырқысуы мен бақталасы елді барған сайын кеулеп ыдырата түсті. Түрлі әулетті топтар өзара бақталас болып билік үшін, жақсы жайылымдарды басып алу үшін және өздерінің билігін нығайту үшін өзара күресті. Олардың өзара тартысы мен қырқысуларын бұқар және жоңғар билеушілері де үнемі ушықтырып отырды.

Тәуке хан (1680—1715) билік еткен алғашқы он жылдарда қазақ хандығы біршама нығайды. Қазақтардың қырғыздармен және қарақалпақтармен одақтасуы жоңғарлардың қазақ жерлеріне шабуылын біршама бәсеңдетті. Бірақ 1697 жылы билік басына Цеван Рабтан келгеннен кейін жоңғарлардың шапқыншылығы жойқын күшпен қайта басталды. Қоңтайшы Цеван Рабтан орыс елшісі И.Унковскийге «өз билігі басталғаннан бері қарақалпақтармен одақтасқан қазақ еліне толассыз соғыс жүргізіп жатырмын» деген мәлімет береді.

XVII ғасырдың аяғындағы қазақ-жоңғар қатынастарының шиеленісуі екі ел арасындағы соғыс жанжалдарының жаңа кезеңін бастап қазақ хандығына елеулі қатер төндірді. Тәуке ханның өзара тартыстарды тыйып, жүздер арасындағы тыныштықты қалпына келтіруі ұзаққа созылмады. Бір жерден екінші жерге үнемі көшіп-қонып жүру жекелеген тайпалар мен рулардың арасындағы тұрақты байланыстардың дамуын тежеді. Көшпелі өмір салты және патриархаттық-рулық тұрмыс елдің саяси жағынан бытыраңқы болуын тездетті, қазақ қоғамы өз алдына оқшауланған және бытыраңқы рулар тобына ыдырады, бұлардың басшылары басқалардың үстемдігін мойындағысы келмеді. Олардың өзара тартысы мен алауыздығын сыртқы жаулар одан әрі өршітіп, өздерінің тонаушылық шапқыншылық әрекеттерін жүзеге асыруда тиімді пайдалана білді. Осылардың салдарынан елдің бірігу мүмкіндігі шектеле түсті.

Жоңғарлардың батысқа, қазақ жеріне қарай жасаған жорықтарының басты себептерінің бірі жайылымдар үшін тартыс еді. Экстенсивті мал шаруашылығымен айналысатын көшпелілер мал өсіру өндірісі үшін қажет аумақты үнемі кеңейтіп отыруға мәжбүр болды. Жоңғар билеушілерін қазақ елінің ұлан-байтақ құнарлы жерлерімен бірге оңтүстік Қазақстандағы сауда, қолөнер орталықтары да қызықтырды. Бұл аймақты жоңғар қоңтайшылары сауда-қолөнер орталықтары ғана емес, сонымен бірге маңызды стратегиялық аймақ Қазақстанды Ресеймен және Шығыс елдерімен қосатын сауда жолдары өтетін аумақ ретінде де қарастырады.

XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басында қазақ хандықтары мен жоңғар қоңтайшылары арасындағы қақтығыс бірте-бірте шиеленіскен және қантөгісті күреске айналды. Қазақтар жиі-жиі жеңіліске үшырап, жоңғар әскерлерінің тонауына душар болды. Адамдары мен мал-мүлкін айдап әкеткен жоңғарлар кейде түгелдей бір рулар мен ауылдарды қырып кетіп отырды. Қазақтардың осы кездегі ауыр жағдайын Ш.Уәлиханов былай деп сипаттады: «XVIII ғасырдың алғашқы он жылдығы қазақ халқының өміріндегі сұмдық уақыт болды. Жоңғарлар, Волга қалмақтары, Жайық қазақтары мен башқұрттар жан-жақтан олардың ұлыстарын талқандап, малын айдап әкетіп, тұтас үйлерін тұтқынға әкетіп отырды».

Жоңғарлардың қазақ жеріне бағытталған ірі жорықтарының бірі 1710— 1711 жылдары жасалды. Осы кезде 1710 жылы Тәуке хан Қарақұмда бүкіл қазақ жүздері өкілдерінің жиналысын шақырды. Үш жүздің басы қосылған бірі жиында елді біріктіру, жоңғарларға қарсы батыл тойтарыс беру мәселесі қаралды. Жиынға қатысушылар қасық қаны қалганша бірін-бірі қорғауда күш біріктіруге ұйғарды. Ант беріскеннен кейін «жұрттың бәрі дұға оқып, құрбандыққа шалынған ақбоз аттың етін жеп өз одақтарының бұзылмайтындығына сендірді». Жиында қазақ жасақтарының қолбасшылығына Бөгенбай батыр сайланды.

Қарақұм жиынында бас қосып, күш біріктірген қазақ әскерлері біршама уақыт табысқа жетеді. Ата қоныстарын қайтарған қазақ жасақшылары жоңғар жеріне де басып кіріп, көптеген олжа тауып, тұтқын айдап әкеледі. Бірақ бұл табыстар ұзаққа созылмайды, 1713 жылдың өзінде-ақ жоңғарлар жаңа шапқыншылық әрекеттер жасай бастайды. 1715 жылы Тәуке хан қайтыс болады. Өзара келісімге келе алмаған сұлтандар Тәуке ханның інісі Қайып сұлтанды хан көтереді. Хандықтан бірден-бір үміткер Әбілқайыр қазақ сұлтандарының кіші бұтағынан тарайды деген желеумен хандыққа сайланбай қалады. Осы хан сайлауынан бастап Әбілқайыр өзін тәуелсіз санап, хан билігін мойындағысы келмейді. Оның бұл дербес әрекеті 1717 жылы Аягөз маңында болған жоңғар-қазақ әскерлерінің шайқасында айқын көрінеді. Шешуші сәтте Қайып ханмен өзара ымыраға келе алмай, ұрыс даласын тастап шығады. Қазақтар ауыр жеңіліске ұшырайды.

1718 жылы жоңғарлар жаңа жорық жасап, қазақ әскерлерін Арыс, Бөген, Шаян өзендерінің бойында тағы да жеңіп, бүкіл Оңтүстік өңірді тонайды. Осы жылы Қайып хан да дүние салады. Хан сайлауында ірі сұлтандар және жүздер арасында ірі алауыздықтың бар екендігі айқын аңғарылады. Әбілқайырдың хан билігіне келуін жақтырмаған ірі сұлтандар тобы Тәуке ханның ел билеуге қабілеті жоқ дарынсыз ұлы Болатты хан тағына көтереді. Елдегі ауыр жағдайды бағалай білмеген Болатхан елді біріктіре алмайды. Ташкентте Жолбарыс ақ киізге отырып хан тағына келсе, Кіші Жүзде Әбілқайыр, Орта Жүзде Сәмеке хан болып сайланып, елдің бытыраңқылығы одан әрі күшейе түседі.

Патша өкіметінің отаршылдық саясаты және Ресейдің Қазақ жүздерін құрамына қосып алуы. Абылай хан.

XVIII ғ. басында қазақ-орыс қатынастарында Бекболат Екешов және Байдәулет Буриевтің басшылығымен Қайып ханның елшілігінде, 1716 ж. қыркүйегінде, 1716ж. қазанында Никита Белоусовтың басшылығымен елшілігі, 1717 ж. аяғында Б. Брянцевтің елшілігі, 1718ж. қазанында Шабу және Багадур басшылығымен елшіліктер қазақ-орыс қатынастарының жақындауына әкеледі. Әбілқайыр ханның бастауымен Кіші жүздің көптеген тайпалары Жайыққа жақындап және одан әрі оң жақ жағаға шығуға тырысты. Бұл жағдай орыс бодандығындағы башқұрттар мен қалмақтармен күресуге әкеп соқты. Шекаралық келіспеушіліктерді реттеу мақсатында Кіші жүз басшылары 1726ж.Ресейге елшілік жіберілді. Әбілқайыр ханның 1-і жіберген елшілігі нәтижесіз болды. 1730ж. маусымында Әбілқайыр хан өзіне бағынышты қазақтарды Ресейдің қол астына алуын сұранып патша Анна Ионовнаға тағы өтініш хат жолдайды. Сейітқұл Қайдағұлов пен Құтылымбет Қоштаев бастаған хат жеткізуші елшілікті 1730ж. қыркүйекте петербургке жібереді. 1731ж. 19 ақпанда Анна Ионовна Әбілқайыр ханға және бүкіл қазақ халқына Ресейге ерікті түрде қабылданғаны туралы грамотаға қол қойды. 1731ж. А. Тевкелев 5 қазанда Ырғыз өзеніндегі Майтөбе деген жердегі Әбілқайырдың ордасына жетеді. Қазақстанның Ресейге қосылуы қиын жағдайлармен басталды және бейбіт түрде жүріп, XIXғ. 50-60ж. әскери зорлау шаралары арқылы іске асырылып аяқталды.

XVIII ғ. 30ж. ортасында жоңғарлар қайтадан қазақтарға, әсіресе орта жүзге қысым көрсете бастады. Орта жүз ешкімгі тәуелді болмай, өз еркімен өмір сүрді. Сәмеке хан өлгеннен соң да (1822ж. Сібір қазақтарының жарғысына дейін) Орта жүз тәуелсіз болып қала берді.

Абылай хан (1771-1781ж.) қазақтың мемлекеттігін сақтап, берік ұстау үшін данышпандық саясат жүргізді. 1740ж.- 1750ж. Орынборда Ресеймен жақсы көршілес болу жөніндегі және оны сақтай отырып, Әбілмәмбет ханмен бірге Қытаймен бейбіт қатынаста болу жөнінде келісімдерге қол қойды. 1733-1734ж. Ұлы жүздің бірнеше сыйлы адамдары Ресей бодандығына көшуге ниет білдіреді. 1734ж. 10 маусымдағы императрицаның грамотасына Ұлы жүздің ірі-ру басшыларының орыс бодандығын қабылдағанын жариялады. Бірақ Ұлы жүз жерінің Ресейден алыс орналасуы, халық-аралық және ішкі жағдайлардың жиынтығына байланысты Ұлы жүз шын мәнінде Ресейге кейінірек қосылды.

XVIII ғ. ортасында 1745ж. Галдан Цереннің өлімінен соң, жоңғар державасының құлдырауына әкелді. Галдан Цереннің кезінде Жоңғария күшті империяға айналды, оған дәлел, осы кезеңде Жоңғарияның Қытай империясымен бірнеше рет соғыс жүргізуі. 1734ж. Ұлы жүз, ал 1742ж. Орта жүз билеушілері аманатқа өздерінің балаларын беруге мәжбүр болды. 1730ж. орта басында, Орта жүздің саяси өмірінде, одан соң барлық қазақ одағында Абылай сұлтан үлкен рөл атқарды. 30ж. аяғында Абылай сұлтан бір шайқаста атақты Шарыш деген жоңғар батырын өлтіреді. Ал Шарыш Галдан Цереннің жақын туысы еді. Шарышты өлтіргені үшін жоңғарлар қазақтарға қарсы үлкен шайқасқа дайындалады. 1741ж. Орта жүздің қазақ көшпелілері 3 жағынан қалмақ әскерлерінің қоршауында қалады. Қазақ шежіресінде бұл оқиға, және Абылай сұлтанның тұтқындалуы аңыздарда «Сүзектің қолы» деген атаумен кездеседі. Жалыбы Абылайды Ұлытау тауында қолға түсіреді.

Абылайдың артынан қазақтар жоңғар ордасына Қаз Дауысты Қазыбек би мен Малайсары батырдың басшылығымен 90 би, батырларды жібереді. Келіссөздер нәтижесінде қазақтар мен қалмақтар бірнеше келісімдерге келеді. Абылайды босатуда және Жоңғариямен бейбіт келісімдер жасауда 30-60ж. Қазақ ханы Әбілмәмбет те маңызды рөл атқарды. 1740ж. Ор бекінісінде Әбілмәмбет хан Ресейге адал болатынын айтып ант береді. Әбілмәмбет пен Абылай В.Урусовпен келімімге қол қойғанда Галдан Церенге қарсы шайқаста орыстар көмек көрсетеді деген үміт те болды. XVIII ғ. 40ж басында Орта жүзге жоңғарлар тағы да шабуыл жасайды, бірақ орыстар тарапынан ешқандай көмек көрсетілмейді. 1742ж. ол өзінің ұлы Әбілфейзді Галдан Церенге аманатқа береді. Осының арқасында Абылай сұлтан босатылады. Ақылды, дипломат Әбілмәмбет Түркістандағы қалалардың билігін өз қолына алады. Галданның үш ұлы болды. Галдан өлгеннен соң билікке талас басталады. 1755ж. Қытай Жоңғарияны жаулап алып, толық жойып жібереді.

1. Қозыбаев М.К., Қозыбаев И.М Қазақстан тарихы.Алматы:"Мектеп",1993

2. Байпақов К.М. Қазақстанның ежелгі тарихы. Алматы:"Мектеп", 1995

3. Қасымбаев Ж.К. Қазақстан тарихы,1994 1. Мыңжан Н. Қазақтың көне тарихы. Алматы:"Жалын'\ 1993.

4. Аманжолов К.Түркі халықтарының тарихы.Л.Білім 1999.

5. Жолдасов С.Үш жүздің басын қосқан Ордабасы.1996.

6. Монсеев В.А Джунгарское ханство и казахи

7. Златкин И.Я История Джунгарского ханство.М, 1983.

1. Жоңғар хандығының құрылуының негізгі себептерін атаңыз?.

2. Болат хан тұс ында не себептен феодалдық қақтығыстар күшеді?.

3. Ордабасы кездесуінің нәтижесін атап көрсетіңіз?.

4. Қалмақ қырылған және Аңырақай шайқастарының тарихи маңызы неде?

5. Қазақстанның Ресей құрамына кіру себептері.

6. Ресей империясының Қазақстандағы отаршылық саясатының көріністері.

7. Абылай ханның ішкі, сыртқы саясаттарының негізгі бағыттарын атаңыз?.

Әр түрлі шапқыншылықтар қазақтарды зор материалдық шығынға ұшыратты және қауымдарды әлсіретті. Бұл және қазақ жүздеріндегі ішкі саяси жағдай қазақтардың Е.И.Пугачев көтерілісіне үн қосуына себеп болды. Нұралы хан тұсында Кіші жүздегі қайшылықтар шиеленісе түсті. Орта жүздегі жағдайдың күрделілігі де кем болмады. Осының бәрімен, сондай-ақ патша өкіметінің отаршылдық саясатының қатайтылып, күшейтіле түсуімен қатар қазақ қоғамы ішінде, оның әр түрлі топтарында патша үкіметінің саясатына наразылық пісіп-жетілді. Қатардағы малшы шаруалардың отаршылдық саясатқа наразылығы патша үкіметінің белгілі бір жеңілдіктерін пайдаланған қазақ ақсақалдарына, рубасыларына, сұлтандар мен хандарға еселене түскен өшпенділікке ұштасты. Бұл ойды жақтаушылар бейшаралық халге тұскен көшпелі қазақтар еді.

1773-74 жылдардағы шаруалар соғысына 1772 жылғы жайық казактарының көтерілісі жол ашып берді.

Көтеріліс басталғанға дейін Нұралы хан өкілінің Пугачев төңірегіндегі адамдармен кездесуі болды. Онда көтеріліс басталғаннан кейін қазақтардың көтерілісшілер жағында қымылдауы туралы сөз болды. Сондықтан Пугачев Кіші жүз қазақтарының қолдайтынына сенімді болды.

Пугачев пен оның төңерегіндегілер қазақ даласындағы істің жайынан хабардар еді, патша өкіметінің саясатына өрши түскен наразылықты түсінді. Олар мұны өз мүдделеріне пайдаланғысы келді. Пугачевтың отряды Жайық қалашығына аттанар алдында Жоғарғы Богдан бекінісі жанындағы Көшім сайында оған Нұралы ханнан сыйлықтар алып, Забир молда мен Оразгелді Аманов барды. Осында 1773 жылғы 6 қыркүйекте Е.Пугачевтің Кіші жүз ханы Нұралыға арналған қазақтарға манифесті жазылды. Онда былай делінген: «Мен сендердің бәріңді қалдырмай, адал, алдамай жер, су мен шөп, азық-түлік, жылғалар мен өзендер, тұз бен нан, қорғасын беремін, бастан аяққа дейін киіндіремін». Ол 200 адамнан тұратын жауынгерлік қосын жіберуді сұрады.

Ол Жайық қалашығына келіп, өзін ІІІ Петрмін деп жариялады.

20 қыркүйекке қарай Нұралы хан адам саны 1000-ға жуық жасағымен Жайық қалашығына келді. Бұл кезде қазақ ханының ордасындағылар жаңа патшаның жалған атты жамылушы екенін түсінді және оқиғалардың қалай өрбитіні әлі белгісіз болатын. Сондықтан ханның жасағы Жайық қаласына шабуыл жасамақшы болған жоқ, оның үстіне қалашықты қоршау да созылып кетті.

Пугачевтің қазақтарға алғашқы үндеулері мен манифестері қауымдар мен жүздерде қолдау тапты. Патша өкіметі мен казактардың қазақтар жөніндегі әрекеттері дала жақтан шептерге, станицалар мен кордондарға шапқыншылықтар жасауды жандандыра түсті.

1773 жылғы 5 қазанда Орынборды қоршау басталып, ол 1774 жылдың наурызына дейін созылды. Орынборды қоршау барысында Пугачев екі манифест жазуға өкім берді. Олардың біреуі қазақтарға арналды. Орынборды қоршаудың түрлі кезеңдерінде көтерілісшілерге 2000-дай қазақ қолдау жасады.

1775 жылдың жазынан Кіші жүздің қоныстарында «Көзге көрінбейтін адам» немесе Көктемірдің пайда болуы туралы кауесет тарала бастады. Тек 1776 жылдың жазына қарай ғана «Көрінбейтін адамның» қозғалысы тоқтарылды.

Сонымен 1773-75 жылдардағы шаруалар соғысының оқиғалары Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының арасында үндестік тапты. Қазақ шаруалары шаруалар соғысының оқиғаларына тез арада үн қосып, онда өздерін белсенді түрде көрсетті. Бұл стихиялы бой көрсетулерден қазақтардың қазақ жерлерін отаршыл казактардан азат етуге ұмтылысы аңғарылды және ол қазақ халқының патшалық самодержавиеге қарсы ұлт-азаттық қозғалысының бір арнасына қосылды. Бұл да оқиғалардың дамуына прогресшіл фактор болды. Сонымен бірге қазақ шаруаларының бой көрсетулері қазақ жүздеріндегі ішкі әлеуметтік қайшылықтарды ашып берді.

Әбілқайыр хан Ресей бодандығын қабылдағаннан кейін Кіші жүздің көшіп жүретін қоныстары орналасқан көптеген аудандарда аймақтың әлеуметтік-экономикалық жәңе саяси өмірінде үлкен өзгерістер орын алды. Сонымен бірге Ресей империясының отаршылдық етуі барған сайын Кіші жүздің кең-байтақ аймақтарын қамти түсті.

Малшыларды ашықтан-ашық тонау, тарихи қалыптасқан көшіп-қөну жолдерінің бұзылуы қазақ еңбекшілері шаруашылығының құлдырауы-на әкеп соқты. Малшалар «ішкі жақта» мал жайғаны үшін салық төлеуден бас тартты, мұны «шөп пен су құдайдың бергені» деп, оларды өздерінің пайдалануға құқығы бар екенімен дәлелдеді.Жаппай халықтық бой көрсету үшін алғышарттар пісіп-жетілді. ХVIII ғасырдың аяғындағы Кіші жүз қазақтарының еңбекшілері көтерілісінің негізгі себептері жер мәселесінің шиеленісуі, патша үкіметінің «ішкі жаққа», Жайықтың арғы бетіне өтуіне тыйым салуы, ру ақсақалдарының құқықтарына қысым жасау, хан, сұлтандар, жайық казак әскері мен патша әкімшілігі тарапынан ашықтан-ашық талап-тонау мен халыққа зорлық-зомбылық жасалуы болды.

1783 жылға қарай даладағы жағдай абден шиеленісіп кетті. Саяси аренада дәстүрлі әлеуметтік институттардың өкілі болған билердің, батырлардың салмағы арта түсті. Осы кезге қарай казак отрядтарының ауылдарды және қазақ батырларының бекіністерді алма-кезек шабуы жиілады. Мұндай әрекеттерде сәттілік те, сәтсіздік те болып отырды. 1783 жылғы шапқыншылықтардың бірінде Сырым орал казактарының тұтқынына түсті, ал 1784 жылдың көктемінде Нұралы хан Сырымды босату үшін 70 жылқы және күміспен 350 сом мөлшерінде өтем төлеуге мәжбүр болды. Сырым Нұралы ханның қарындасына үйленген еді. Сырымды өтем төлеммен босатып алуға туыстық қана емес, оның ел арасындағы жоғары беделі де себеп болып, Нұралы ханды осыған баруға мәжбүр етті.

Бұл кезде қазақтардың бой көрсетулері жаппай сипат ала бастады. 1784 жылдың қарашасында Сырым батыр Сағыз өзенінде 1000 адамнан тұратын ірі жасақ жинады, оның маңызды міндеті патшалық өкімет орындарына қарсы қимылдау болатын. Сырымның өз бетімен әрекет етуі ханмен алшақтасуды туғызды және олардың бір-бірімен ат құйрығын кесісуі байқалды. Cырымның әрекетіне жауап ретінде ақпан айында жаза отрядтары жіберілді.

Көтерілісшілердің ханға, сұлтандарға және жазалаушылаоға қарсы куресі халықтың қызу тілектестігін туғызды. Көтерілісшілер әр рудан, әрбір ауылдан пана тауып, көмек алды.

Нұралы ханның билігі көрінеу дағдарысты бастан кешірді, одан халық сырт айналып кетті, ал патшалық өкімет орындары ханның дәрменсіздігіне көз жеткізді.

Кіші жүз ақсақалдарының 1785 жылғы Игельстром іскерлікпен дайындаған съезінде ең басты екі мәселе – жүзде билікті ұйымдастыру туралы және қысқы қоныстарды кеңейту туралы маселе-лер қойылды. Съезд Нұралы ханды орнынан алу және Кіші жүзді үш бөлікке, «Бас Орда» дейтіндерге – Байұлы, Жетіру және Қаракесек ордаларына бөлу туралы мәселе қойды, ал Сырым батыр барлық Ордадағы «бас кеңесші» болып тағайындалды. Игельстромның әрекеттері көтеріліске көп жағынан бейтараптандырушы ықпал жасады. Игельстромның әдістері белгілі бір дәрежеде Сырым мен оның серіктеріне әсер еткенін мойындау керек, сондықтан да көтеріліс Қазақстандағы отаршылдықтың шайқалуына объективті түрде себебші болғанымен, құлдырау бағытымен үнемі бәсеңдей береді. Реформа ұстарасының өткір жүзі ханды тайдыру жолымен хан билігін жоюға келіп тірелді.

Падша әкімшілігінің кеңесіне құлақ аса отырып, ақсақалдар съезі 1785 жылдың күзінде Кіші жүзді үш бөлекке немесе «бас ордаларға» бөлу туралы шешім шығарды. Олардың әрқайсысының басында съезд сайлаған ақсақал тұруға тиіс болды.

Осы кезде көтерілісшілер хан ауылдарына тағы да шабуыл жасай бастады. 1786 жылдың сәуірінде көтерілісшілердің тегеуірінімен Нұралы хан патшалық өкіметі орындарының қорғауына қашып баруға мажбұр болды. 1786 жылғы 3 маусымда Ресей патшайымы ІІ Екатерина Нұралыны хан билігінен шеттету туралы рескриптіге қол қойды. Нұралы Оренборға шақарап алынып, ол жерден Уфаға жөнелтілді.

Патша үкіметі қалаптасқан жағдайды пайдаланып, хан билігін жоймақшы болып шешті. Сыртқы істер алқасы Игельстромға Кіші жүзді басқару жобасын әзірлеуді тапсырды. Ол табыс еткен, «Игельстром реформасы» деп аталған жоба 1786 жылдың көктемінде мақұлданып, бекітілді.

Саяси билік Оренбор әкімшілігінің қолына шоғырландырылды. Генерал – губернатордың жанынан жүздерді басқарудың жаңа органы – феодал шонжарлар мен патша әкімшілігінің өкілдерінен Орынборда Шекаралық сот құрылды. Әкімшілік органдар – ру ақсақалдары кіруге тиіс болған «расправалар» сотқа бағынды.

Сойтіп, патшалық өкімет орындары сол кезде дәстүрлі билік иелері шонжарларға сүйенуге үміттенді. Ең ақсақалдарға «бас ақсақал» атағы енгізілді, оларға барлық руларды қадағалап отыру міндеті жүктелді. Басқару жүйесіндегі төменгі буын ру ақсақалдары болды, оларға айлық тағайындалды.

Алайда беделді ақсақалдар мен билердің көпшілігі «реформаға» қарсы шықты. Олар ақсақалдардың пайдасына ханның құқықтарын шектей отырып, хан билігін сақтап қалғысы келді.

«Реформаны» жүргізу кезінде Игельстром Орал казак әскерінің қазақ ауылдарын шабуына тыйым салды. Қазақ малшыларына қыста Жайық пен Еділ арасындағы жерге көшіп бару мүмкіндігі берілді. Жайық арқылы өтуге 17 ақсақал құқық алды, олардың басқаруында 45 мыңнан астам қожалық болды.

Сырымның қимылдары маневрлік сипатта болды. Қозғалысқа тілектестік және қолдау көрсетіп, ақсақалдардың немесе сұлтандардың қатысуынсыз қарапайым халық Сырым батырға барған сайын өз көмегін көбірек көрсететін болды. Бырақ көптеген ауылдар күйзеліп қалған еді, сондықтан 1793-94 жылдарда олар пәрменді қолдау көрсете алмады, күрес ара-тұра болатын ұсақ қақтығыстармен шектеле бастады.

Сырымның ымырасыз көзқарасы одан көптеген ақсақалдарды аулақтатты. Сонымен бірге ол өзі қолдау таба алатын өз қоныстары-ның шегінен тыс қалды.

Қайтадан Орынбор губернаторы болып тағайындалған Игельстром 1797 жылдың көктемінен Сырыммен оны бейтараптандыру үшін келіссөз жүргізе бастады. Алайда Сырымның ымырасыздығы көтеріл-ісшілердің Есім ханды өлтіруіне әкеп соқты, яғни қозғалыстың көрінеу қайта жандануы басталды. Соның салдарынан Игельстром жаңа хан сайламай, жүзді басқаруды хан Кеңесіне тапсыруға әрекет жасады, оның орналасатын жері Кіші Кобда өзенінің өңірі болып белгіленді. 1797 жылдың тамызында хан Кеңесі жұмысын бастады, оның төрағасы болып Айшуақ сұлтан тағайындалды. Алайда сұлтандар өз бетімен, халық өкілдерін қатыстырмай, Қаратай сұлтанды хан етіп сайлады. Қаратай Сырымның Хиуаға көшіп бара жатқан кезінде оны өкшелеп қуды. Көп кешікпей С.Датовтың өлтірілгені туралы хабар тарады.

1783-1797 жылдардағы халық бұқарасының күресі қазақ халқының тарихындағы маңызды оқыға болды. Ол хан билігінің негізін шайқалтты. Бұл халықтың ең белсенді бөлігінің отаршылдық езгі мен феодалдық зорлық-зомбылыққа қарсы стихиялы наразылығының бытыраңқы көріністері болды. Сонымен бірге Сырым патшалық режимнің отарлау саясатына он төрт жыл бойы қарсы тұра білді. Патша өкіметі Орынбор әкімшілігі арқылы көтеріліске шыққандардың қымылын көп жағынан бейтараптандыра білді, ал дәстүрлі демократия лық билік қалдықтарының сақталуы қозғалыс нәтижелерінің бірі болатын. Сол арқылы мемлекеттіліктің қалдықтары және дәстүрлі тұрмыс салты сақталып қалды. Тұтас алғанда, қозғалыс ұлттық сана-сезімнің артуына жәрдемдесті және ұлт-азаттық сипатта болды.

XVIII ғасырдың аяғы – XIX ғасырдың басында Кіші жүздегі қазақ халқының едәуір топтары Жайық пен Еділ өзендеріеің төменгі ағыстарының аралығына көшіп барып, 1801 жылы Ішкі, яғни Бөкей хандығын құрды. Бастапқыда Жайықтың оң жағасына бес мыңдай отбасы өтті. Одан кейінгі жылдарда хандық халқы Жайықтың арғы бетінен ағылып көшу есебінен өсе берді. Орынбор шекаралық комиссиясының есептеуі бойынша, 1828 жылы Бөкей хандығының халқы 10 225 шаңырақ болған. Деректемелер боцынша, 1845 жылы мұнда 30 мыңнан астам шаңыраққа жеткен, 1860 жылы оның халқы 26 209 шаңырақтан тұрған.

Қазақтардың Еділ мен Жайық өзендерінің аралығына көшуімен жайылым мәселесі де шешілген жоқ, жер қатынастарының күрделілігі бұл жерде Кіші жүздегіден кем болмаған күйінде қалды. Топырақ-клименттык және өзге де табиғи-географиялық жағдайлары бойынша Бөкей хандығының аумағы қоныстанушылардың көшіп келген жағындағы аумаққа қарағанда нашар болмаса, жақсы емес еді. Мал- шының өмірлік циклында қаншалықты айқындаушы маңызы болса да, қоныстанудың сол бір нақты жағдайларында жайылымдар туралы мәселе ең бірінші орынға қойылған жоқ.

Хандық құрылуының негізгі себебі отаршылдық саясаттың күшеюі салдарынан көптеген көшпелі қауымдардың бұрынғы көшіп жүретін орындарында қалуының мүмкін еместігі деп есептеу керек.

XVIII ғасырдың аяғына қарай хан билігіне қарсы жаппай қарулы бой көрсету бәсеңдеп кетті. Халық көтерілісінің найзасы қарсы бағытталған хандар, сұлтандар және олардың төңірегіндегілер есін жиып, кек алу актілерін жүргізе бастады. Көтеріліске қатысушыларды және оған тілеулес болған рулық қауымдарды қудалау кең ауқым алды. Қашандағысы сияқты, мұндай жағдайларда рулардың үстем тобы мен Ресей әкімшілігі қазақ руларын өзара соқтығыстыруға, олардың арасындағы алауыздықтарды тартыстар мен қақтығыстар ошағына айналдыруға тырысты. Көшпелілердің біршама тыныштығы мен дағдылы шаруашылық ырғағы бұзылды.

Осындай жағдайларда ауылдардың үдере көшуі мен билеушілер билігінен неғұрлым қауіпсіз аймақтарға барып паналау бел алды. Бұл өмірлік қажеттілік болатын.

Кіші жүздің оңтүстігінде қазақтардың қоныстарын күшпен басып алу және ауылдарын тонау саясатын жүргізген Хиуа хандығы болды. Бірден-бір амал - Жайықтың оң жағасына – бос жатқан дерлік құмды ауданға қоныс аудару ғана қалды, ол жаққа бұрын шекаралық өкімет орындарының келісуімен қазақ ауылдары өз малымен, негізінен алғанда, қыс кезінде талай рет өтіп жүрген еді. Бырақ та, сол кезге дейін қазақтарды Еділ мен Жайық өзендерінің аралығына тұрақты тұруға қоныстандыру туралы мәселе қойылған емес.

Қазақстанда патша өкіметінің саясатын тікелей жүзеге асыра отырып, Орынбор шекаралық әкімшілігі екі жақты көзқарас ұстанды. Бір жағынан, ол «ішкі жақта» сол кезде-ақ пайда болған әскери казак поселкелері тұрғындарын шаруашылық мүдделерін түгелдей жақтады. Екінші жағынан, отарлауды жүргізу үшін оған қазақ шонжарларының ықпалды бөлігінің қызметі қажет еді. Патшалық өкімет орындары мен қазақ ақсақалдарының бірлескен күш-жігері ғана патша өкіметінің саясатын жүзеге асыра алатын. Осы себептерге байланысты шекаралық өкімет орындары қазақ шонжарларының өз малын қос өзен аралығындағы аудандарға өткізу туралы өтініштерін ара-тұра қанағаттандыруға мәжбүр болды.

Өз кезегінде, билікке ұмтыла отырып, оны Кіші жүзде алуға үміттен-беген Бөкей сұлтан үкімет органдарының батыл қолдауын пайдаланып, Жайықтың оң жағасына өтуге және сонда өз хандығын құруға құлшынды. 1801 жылы 1 наурызда I Павелдің жарлығымен Бөкей сұлтанға «патша суреті бар алтын медаль» беріліп, оған «қай жерді қаласа, сонда көшуге рұқсат» берілді.

Рубасылар мен ақсақалдардың міндеттері қиындады: есеп беру еңгізілді, олар жайылымдық алаптарды жалға алу кезінде, пішен сатып алу, мал көтерме саудасы кезінде рудың немесе бөлімшенің мүдделерін білдірді, халықтан орталық билік белгілеген алым – «зекет», «соғым» жинады, жекелеген ауылдардың көшіп жүретін шекарасын белгіледі. Оларға бағыныштыларының арасында «орыс қарқындары», «бүлікшілер», қазақтардың басқа руларынан келгендер тұрмауын қадағалау жүктелді, оларға «тыныштық пен бейбітшілікті» сақтау міндеттелді.

Ру сұлтандары мен ақсақалдары жанында іс-қағаз жүргізушілер мен дін жолына бастаушылардың міндеттерін қоса атқарған молдалар болды. Олардың кейбіреулері хан кеңсесімен және ауылдар арасында байланыс жасау үшін «шабармандар» және «қызметкерлер» ұстады.

Жәңгір хан өз билігін бұрынғы қазақ хандары билігінің жалғасы деп санады. Алайда ол мазмұны мен нысаны жағынан олардан көп жағынан жағынан ерекше болатын. Ордадағы әкімшілік, сот және құқықтық билік хан қолына шоғырландырылды.

Жәңгір хан тұсында басқару әдістері де басқаша болды. Егер қазақтың бұрынғы хандарының тұрақты ордасы болмай, көшпелілерді өзі де көшіп жүріп басқарса, ол 1827 жылы Нарын құмындағы Жасқұс алқабында хан әкімшілігінің тұрақты орталығын құрды. Оның жанынан ерекше басқару аппараты құрылды. Хан жанында сұлтандар арасынан 10 «хан депутаттары» деп аталатындар болды.

1827 жылы құрылған хан Кеңесі 12 биден - әрбір ру басқармасынан бір-бір биден тұрды. Олардың кейбіреулері сұлтандармен тең құқықта руларды басқарды. Хан Кеңесінің мүшелері отбасыларымен және малымен тұрақты тұруға хан ордасына көшіп келді және сол арқылы олар шынына келгенде, хан аппаратының шыллуына айналды.

Оған қоса, хан жанындағы оның арнаулы тапсырмаларын орындау үшін жасаулдар ретінде 12 старшын, сондай-ақ «базар сұлтандары» болды. Сонғыларының міндетіне баж жинау(орда ішінде), қазақтардың мүдделерін білдіру(ордадан тыс жерде), сауда орындарындағы тәртіпті қадағалау жатты.

Хан билігінің және оның фискалдық міндетінің күшеюі қабаттасып отырған басқаруды қайта ұйымдастыру шенеуніктік жүгенсіздіктің жаңа нысандарын туғызды және дәстүрлі қауымдық-ауылдық ұжымдар институттарын шектеуге әкеп соқты.

Жәңгір хан қайтыс болған кезде Қазақстанның барлық боліктерінде хан билігі жойылған еді. Үкіметтік топтарда Ішкі Ордада да хан билігі қалпына келтірілмейтін болып шешілді. Оны басқару орыс шенеунігі басқарған уақытша кеңеске көшті.

Ресейдің Сібір қазақтары туралы 1822 жылғы Жарғысы қазақ мемлекеттілігінің тіршілік етуіне төнген, зардабы ұзаққа кететін қатер болды. Бұрынғы Бөкей ханның иелігінде – Қарқаралы округі, ал Уали ханның иелігінде – Көкшетау округінің құрылуы Орта жүз бен Ұлы жүз түйісетін қазақ жерлерін отарлауды тездете түскен әкімшілік-саяси жаңалықтардың тұтас сериясы мен «Ресейдің Қазақ даласындағы билеп-төстеуін» нығайтудың негізін қалады.

Уали хан қайтыс болғаннан кейін оның жесірі, ұлы ғалым Ш.Уали-хановтың әжесі – ақылды, көреген және өз заманында білімді болған әйел Айғаным Абылай әулетінің басшысына айналды, ол Азия депар-таментінің, Сыртқы істер министрлігінің және Сібір комитетінің шенеу-ніктерімен жиі хат алысып тұрды. Алайда оның бойындағы даналық қасиеттерге қарамастан, ол халықтың қарулы қарсыласуы жатекшісі бола алмады.

Бұл қиын міндет Абылайдың отыз ұлының ең кенжесі Қасым сұлтан ның үлесіне тиді, оның бәйбішеден туған ұлдары – Саржан, Есенгелді, Ағытай, Бопы, Көшек, Кенесары, кіші әйелінен туған баласы Наурыз-бай жиырма жылға жуық уақытқа созылған титықтатарлық күрестің табанды қатысушылары, ал солардың ішіндегі Саржан, Есенгелді, Ке-несары оны ұйымдастырушылар ретінде тарихқа енді, ал ол күрестің барысында патшалық режимге зор моральдық-саяси нұқсан келтірілді.

1825 жылдың 14 маусымында Көкшетау өлкесінде едәуір ықпалды Қасым сұлтан алғашқы өз наразылығын округтік приказдардың құрылуына қарсылық білдірді. Қасым төре жоғары дәаежелі шенеунік-терге барлық жолданымдарында, хаттарында Ресейдің отарлауға арналған тірек базасы – округтерді патша өкіметінің заңсыз әрекеттері деп қарастырып, номадтардың көпшілік бөлігінің ызалану сезімін білдіре отырып, жаңадан құрылған округтік приказдардың таратылуын үзілді-кесілді талап етті.

Бұрынғы хан билігі құрылымын, аумақтық бөлініс пен басқарудың дәстүрлі принциптерін түгелдей қорғаған Қасым төренің 12 болысты басқарған он екі ер жеткен ұлы бар еді, олардың әрқайсысының жанында жан-тәнін салып қызмет ететін 500 шаңырақтан «өз» төлен-гіттері болды, олар өздері әскери қызмет ете жүріп, қамқорлығын көрген Абылай ұрпақтарының алғашқы шақырумен ұрысқа кіруге дайын болатын. Көптеген ауылдардың қарсы әрекеттері шектеулі болса да, егемендікті сақтап қалуға бағытталды.

Ықпалды сұлтандарға елемеген көзқарас көрсетілген жағдайда Уәли ханның тікелей ұрпақтары тарапынан қауіп-қатер төнетінін ұғынған Омбы облыстық бастықтары оның үлкен ұлдарының бірі Ғұбайдолланы Көкшетау округіна аға сұлтан, ал Тұрсын Шыңғысовты Қарқаралы округінде нақ сондай қызметке сайлады.

Округтік приказдар құрудың алғашқы қадамдарының өзі көрінеу оппозицияға тап болды – Көкшетау округінде Сартай Шыңғысов; Қарқаралы округінде – Саржан Қасымов, Шоң батыр, Торайғыр би жаңа тәртіптерге ашық қарсылық білдірді, алайда кейбір рулар сол кезде-ақ хан деп жариялаған Ғұбайдолла сұлтанның өз көзқарасын білдіретін кезін дегенмен де күтіп отырды.

Омбы облысы қарауында болған, сұлтандардың үстем тобының едәуір бөлігі Жарғыға жақтырмай қарағанынан хабардар Батыс Сібір губернаторы П.М.Капцевич өзіне бағыныштыларға реформаларды жүзеге асыру кезінде бейбіт азаматтық өкімдермен әрекет ету, қатаң әділеттілікті ұстану керек екенін көрсетіп, азиялық халықтарға толық үстемдікке ақырын жүріп, анық қадамдар арқылы қол жеткізу үшін асқан сақтық көрсетуге пәрмен берді.

Үкіметке қарсы оппозицияны бастап, сонымен бірге Көкшетау округ-тік приказының аға сұлтаны қызметін атқаруды жалғастарап отырған Ғұбайдолла өзінің хан тағын иелену тілегінен бас тартпады және орыс үкіметі арқылы хан құрметіне жету мүмкін еместігіне көз жеткізіп, қыт-айлар жағымен құпия байланыстар жасады.

Ғұбайдолла сұлтан Ресей мен Цин империясы жөнінде қосбірлік саясатын өмірінің ақырына дейін ұстанды. Ол Ресейдың барған сайын өсе түскен ықпалын қайткен күнде де бейтараптандыруға және шығыстағы көршісінің қолдауына сүйене отырып немесе екі империяның Қазақстанға ықпал жасау үшін тайталасы үрдісінде Орта жүздің бұрынғы оқшаулығын біршама қалпына келтіруге ұмтылып, қытай жағымен байланыстар жасады.

1825 жылға қарай Ғұбайдолланың ықпалы айтарлықтай өсті және аймақтағы даулы саяси мәселелерді шешуде маңызды факторға айна-лды. Енді қазақ халқы оны дала билеушілеріне тән барлық міндеттері бар заңды әмірші деп есептеді. Ол Омбыға шақырылып, мұнда қамал-ға «отырғызып қойды». Ғұбайдолла сәтін тауып қамаудан шығып жас-ырынды. Сонымен Көкшетау округтік приказының төрағасын сайлау іске аспай, бұл қызмет бос қалды, мұның өзі жергілікті отаршылдық өкімет орнының едәуір дәрежеде беделін түсіріп, қуғынға түскен сұлтан жақтастарының топтасуын тездете және күшейте түсті.

Ол жартылай жария жағдайда жүріп, өзін қауіпсіз ету, ал екінші жағынан, Солтүстік-шығыс Қазақстанның көптеген руларын азаттық күресіне тарту мақсатымен патша округтерінің әкімшілік қызметі әлі қамтымаған аудандарға өзінің сенімді адамдарын жіберді, сол арқылы болашақ көтеріліс ошақтарын әзірлемекші болды.

Бұл мақсаттың орындалуы үшін Қытайдың қолдауына үміт артқан оның жоспарларына 1825 жылғы 27 сәуірде П.М.Капцевичтың Жеке Сібір корпусының командашысына Ғұбайдолланың «Баянауыл таулар-ына әскерімен келген қытайлық албандармен тікелей қатынастар жасауына» кедергі келтіру ниетімен оны ұстау үшін Сібір шептік казак әскерінің Қарқаралы ішкі отрядының бастығы жүзбасы Карбышевті жіберуге бұйрық беруі кедергі болды. Сұлтан сәтсіздікке ұшырады. Күшейтілген айдаумен Омбыға апарылып, алыстағы сібір қалашығы Березовқа жөнелтті.

Оның қозғалысты ұйымдастырудағы тактикалық қателіктері, қоғам-ның қарама-қарсы екі лагерьге жіктелуі тереңдете түскен саяси жағдайдың қиындығы қозғалысты сәтсіздікке ұшыратты.

1822 жылғы Жарғыны күш қолдау әдісімен іске асырудың жалғасты-рылуы, көрнекті Шыңғыс ұрпақтарының қарсылығын елемеу оппозиц-ияның бытыраңқы күштерінің біртұтас қозғалысқа бірігуін тездетті, оны Саржан Қасымұлы сұлтан басқарды.

Ғұбайдолла сұлтанды алыстағы сібір қалашығына жер аудару бүкіл Орта жүз бойынша өрістеп кеткен қозғаласты тоқтата алмады. Соны-мен бір мезгілде Қарқаралы округінің ауылдарындағы толқулар одан әрі күш ала берді, оған Қасым төре балаларының бірі Саржан сұлтан-ның қарамағындағы Қарпық болысының қазақтары ұйытқы болды. Соның нәтижесінде Абылай ұрпақтарының ықпалы күшті болған Орталық Қазақстанда 1825 көктемінде үкіметке қарсы толқулар басталды.

Жарғының VI тарауына сәйкес «қазақтардың тәртіпсіздіктері мен бетімен кетушіліктері үшін» жауапкершілік ең алдымен сұлтандарға жүктелгенімен, 1826 жылдың бүкіл жазы бойында Саржан жасақтары-ның белсенді қимылы әлсіремей, барған сайын жаңа болыстарды қозғалысқа тарта берді. Қазақтар арасында ашу-ыза туғзу ниетін ойла-ған көптеген сұлтандар округтік приказдардың бастапқы құрылысын күйрету жөніндегі саяси талапиармен шектелмей, жер-жерде қарулан-ған «көп адамдық» топтастырды, бұл орайда отаршыл әкімшілікке адалдығын сақтап қалған ауылдарды қорқытудан да тайынбады.

XlX-дың 20-жылдарының екінші жартысында Орта жүзде уақытша тыныштық орнады: үкімет 1824 жылдың өзінде-ақ ашылған Қарқар-алы, Көкшетау округтерін нығайту жайын ойластырып және 1826 жылы Баянауыл округін құрып, көтеріліске шыққан ауылдардың ізіне түсу үшін ірі казак отрядтарын жабдықтаудан тартынды. Алайда ол округтік приказдарға жақын жерлерде қарулы шолғыншылар күзеті күшейтіл-ген казактардың егінші-отырықшылық қоныс тебуін едәуір кеңейтті, олар есіл бойы, ертіс бойы және алтай бекіністерінің гарнизондары-мен қатар шаруалардың отарлауын біртіндеп кеңейте берді, бұл орайда далаға тереңдеп баруға баиылдық жасамады, ал онда нақты билік негізінен алғанда бірте-бірте ілсіреп, барған сайын екінші қатар-ға ығыса түскен бұрынғы хандық басқару құрылымының қолында бол-атын. Бұл жағдай 1830 жылға дейін сақталды.

Ресейдің экономикалық мүдделеріне нұқсан келтіріп, империяның Солтүстік Кавказда таулықтарға қарсы соғыс қимылдары үшін ірі күштер бөлуі арта түскен жағдайда аймақта саяси қатысуын әлсірет-кен талай рет керуендерді тонау фактісі Петербург сарайында алыста жатқан және онша мәлим емес азиялық шет аймақта отарлау пробле-масын күш қолданып шешуді жақтаушылардың көзқарасын барынша күшейте берді.

1831 жылдың қазанында Саржан сұлтанның Ташкентке барып Қоқ-анмен жақындасуы, Ресейге қарсы түркі тілдес одақтық бірлестіктің топтасу ықтималдығы көтеріліс жасаған ауылдарға жазалау отрядтар-ының жаппай шабуыл жасауды жалғастыруын тездетті.

Оның үстіне Ресейдің ықпалы біршама күшті сақталып қалған айма-қтарындағы ауылдар оған ағылып келіп жатты. Ал Сарыарқаның қақ ортасында көтерілісшілер қатарын барған сайын жаңа рулар толықты-ра түсті.

1831 жылдың аяғы – 1832 жылдың басында Батыс Сібірдің генерал-губернаторы жергілікті жағдайларды ескере отырып, әр түрлі бағыт-тарда қимыл жасап, Саржан ауылдарының керек-жарақтарымен, мал-жанымен қоныс аударатын аудандарын тарылту және қайсар күреске-рді күресін тоқтатуға немесе өкімет орындарына берілуге мәжбүр ету үшін мұқият жабдықталған бірнеше шағын топтарды аттандырды.

Саржан күресі жалғаса берді. Оған қоқанның құсбегісі уәде еткен көмек сөз жүзінде қалды. Саржанның бүкіл далаға таралап кеткен атақ-данқы қоқандықтар тарапынан қастық туғызды, оның Ұлы жүздің кейбір руларын қамтыған жігерлі іс-қимылын олар мазасыздана қадаға лап отырған еді, ол аймақтағы қазақ руларынан зекет жинап, бағын-баушылықтың кез келген көрінісін аяусыз басып тастап отыратын ташкент билеушісінің де алаңдаушылығын туғызды. Патша отрядтары ығыстырып, бұрынғысынша қоқан ханының қолдауына уміттенген Саржан Ұлы жүз шегіне көшіп барды, бұл орайда қазақ аймақтарының бытыраңқы күштерін біріктіруге, ташкент құсбегісіне бағынышты қазақ-тарды да өз жағына тартуға тырысқан еді, бұл сұлтанның қоқандық-тармен жанжалына негіз болды. Саржанды ташкент билеушісі 1836 жылдың жазында зұлымдықпен өлтірді. Саржанның, оның інілері Ержанның, Есенгелдінің, сондай-ақ оған еріп барған басқа да атақты қазақтардың қаза табуы азаттық күресінің одан әрі өрістеуіне теріс әсерін тигізді.

Саржан сұлтанның есімі, дала дарындары жырға қосқан оның істері мен идеялары патшалық отарлауға қарсы шығушыларды күші тең емес күресті жалғастыруға жігерлендірді.

ХІХ ғасырдың екінші ширегінен бастап Бөкей хандығында қазақ халқына экономикалық қысым еселене түсті, ғасырлар бойы қалып-тасқан қоғамдық қалыптың бірқатар маңызды жақтары кұрт қиратыл-ды. Астрахан губернаторының үйінде тәрбие алған Жәңгір хан далаға кейбір салт-дәстүрден бастап, жер қатынастарын, салық саясатын және хан сарайын қоса, хандықтағы қоғамдық түрмыс пен саяси құры-лысты қайта құрудың «аристократиялық-өркениетті» жоспарларын ойластырып оралды. Ол өзіндік салт-дәстүрі бар жартылай көшпелі қазақ қоғамының негізінде хан билігі мен патша тағының саясатына бірдей дәрежеде құлақ асатын, өзінше бір «сауатты» аймақтық хандық құруды ойластырды. Алайда көшпелі және жартылай көшпелі қауымдар ханның бұл «жаңалықтарын» қабылдауға әзір емес еді.

Патша әкімшілігінің жергілікті ұйымдарына және негізінен алғанда, патша өкіметінде қызмет арқарған ірі және орташа жергілікті шонжар-лар бөлігіне біржақты сүйене отырып, хан билігі зор табандылықпен жүргізген саясат хандық және отаршылдық езгінің күрт күшеюіне, ауылдық-қауымдық жерлерді шонжарлардың жаппай тартып алуына әкеп соқты. Бұл жағдай салдары ретінде шаруашылық өмірдің мықтап бұзылуын, ауылдық ұжымдардың экономикалық әлеуетінің құлдыра-уын, жоқшылыққа ұшырап, кедейленген қожалықтар санының едәуір көбеюін, хан билігінің беделі мен ықпалының күрт құлдырауын, сол кездегі тәртіпті өзгертуге ұмтылушылықты туғызды.

Осындай жағдайда 1836-1838 жылдары кіші жүз қазақтары малшы-шаруалар бұқарасының көтерілісі хандықты мықтап дүр сілкіндірді.

Бұл күреске Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов басшылық етіп, ол өз дамуында үш кезеңнен өтті:

• 
  бірінші кезең – 1833-1836 жылдарды қамтиды және қарулы көтеріліске дайындық кезеңі ретінде сипатталады;
  
• 
  екінші кезең - көтерілісшілердің ханға қарсы аттануымен баста-лып, олардың жеңіліске ұшырауына (1837 жылдың басы – 1837 жылғы қарашаның орта шеніне) дейін созылады;
  
• 
  үшінші кезең – көтерілісшілердің Исатай мен Махамбет баста-ған шағын тобының Жайықтың сол жағасына өткен кезінен, күш-терді жаңа шайқастар үшін топтастыру және Ақбұлақда жеңіліс-ке ұшырау (1837 жылғы желтоқсан – 1838 жылғы шілде) кезеңі-мен аяқталады.
  

Кіші жүздің өңтүстігінде көшіп жүрген беріш руының ауылдары қоғамдық ашу-ыза мен қозғалыстың орталығына айналды, ол ауылда-рды старшын Исатай Тайманов басқаратын. Ол көтерілістің басшысы-на айналды. Оған әуел-бастан-ақ жалынды шешен, дарында суырып салма ақын Махамбет Өтемісов қосылды.

Жағдайдың зиянды өрістеуінің алдын алу үшін Жәңгір хан Исатай мен Махамбетті өзіне тарту саясатын жүргізді. 1834 жылы М. Өтемісов старшын болып тағайындалды.

Алайда ханның әрекеттері нәтиже бермеді. Сол кезде Жәңгір оларды қудалау шараларына көшті. Махамбет Өтемісовті тұтқынға алды. 1829 жылғы 15 шілдеден 1830 жылдың қыркүйегіне дейін Калм-ыков бекінісіндегі түрмеде ұсталды. Исатай Таймановты ұстауға да әзірлік жасалды.

1833 жылғы жаздың аяғынан бастап хандықтің оңтүстігіндегі көпте-ген ауылдарының өмірі өзгеріп кетті. Азаттық қозғалысы бүкіл хандық-ты қамтыды. 1836 жылдың басынан бастап сұлтандар мен билардің ауылдарына шабуыл жасау, олардың малы мен жерін басып алып, қоныстарын талқандау жиіледі. Сөйтіп бірте-бірте екі лагерь: хан лагері мен азаттық қозғалысының лагері құрылды.

Исатай мен Махамбет бастаған көтеріліс қозғаушы күштері жағынан шаруалар көтерілісі болды, мұның өзі ордада терең әлеуметтік жіктелу үрдісі болғанын дәлелдеді. Көтерілістің бағытын, дәлелдері мен идео-логиясын көп жағынан оның шаруа мүддесін қорғау сипаты анықтады.

1837 жылдың көктеміне қарай қарулы қарсыласудың жергілікті ауыл мүдделерін қорғау шеңберінен шығып кеткен негізгі ошақтары қалыптасты. Қозғалыс қамтыған аудандарда хан басқаруының толық дерлік берекесі кетті.

Хандықта қалыптасқан жағдай Орынбор генерал-губернаторлығын да мықтап алаңдатты. Рас, патша әкімшілігі күштердің көрінеу тең емес екенін, қажет болған жағдайда қазақ шаруаларының қарсыласуы мен бой көрсетулерін өзінің кез келген уақытта басып тастай алаты-нын түсінді. Сондықтан Орынбор губернаторы бастапқы кезде ханның өтініштерін қанағаттандыруға ұстамдылық көрсетсе де, көтерілісшілер лагеріндегі өзінің агентуралық қызметін дегенмен де күшейте түсті. Олардың деректері бойынша, 1837 жылдың 11 маусымда Исатай Тайманов пен Жүніс Жантелин басшылығында Құлбай және Көктөбе алқабында «қаруланған 500-дей руластары...» болған болса, 1837 жылдың жазында көтерілісшілер саны 3-5 есе көбейіп, барлық топтарды есептегенде 4-5 мың адамға дейін жеткен.

1837 жылғы тамыз айында Орынбор губернаторы көтеріліс басшы-лары Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісовті ұстауға өкім берді. Кейінрек Исатайды оның ханға қоятын талаптарын «тыңдау» үшін Орынборға келуге көндіруге ұйғарым жасалды. Бастапқыда Исатай губернатордың шақыруына келісті де, кейіннен оған барудан бас тар-тып, «қысымға жол бермеуге» өзі кірісетінін мәлімдеді.

Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілердің ірі күштері бірне-ше топқа бөлініп, үнемі орын ауыстырып отырды, сөйтіп барған сайын хан ордасына жақындай түсті. Қазан айының соңында хан ордасына 4-8 шақырым жерге жетіп қос тіккен. Қоршау екі аптаға созылған.

Сол уақыт ішінде Орынбор губернаторы көтерілісшілерді қоршауға алып, оларды жойып жіберу жөніндегі операцияны жүзеге асырды. Жақсы қаруланған тұрақты бөлімдер мен казак бөлімдері, Кулагин, Горск бекіністерінен, Зеленов форпостынан, Орал мен Астраханнан әкелінген жекелеген әскери бөлімшелер шабуылға шықты. Көтерілісш-ілерге қарсы бүкіл операцияларды үйлестіру және оларға басшылық ету үшін Орынбордан подполковник Геке шықты.

Босқындар мен төленгіттер арасынан хан жанынан шамамен 600-700 адам болатын қарулы топ ұйымдастырылды. Көтерілісшілердің шегінетін жолын байлап тастау үшін бүкіл Өзен және Приурал шептері бойындағы қарауыл бекеттері күшейтілді.

Орыс әкімшілігімен және оның үстіне патша үкіметінің қарулы кушт-ерімен қақтығыстан аулақ болуға тырысқан көтеріліс басшылары әске-ри отрядтардың келуін күтпеген еді. Бастапқыда ханмен, одан соң хан ордасына 30 қазанда келген подполковник Гекемен бірнеше күн бойы хат алысқаннан кейін көтерілісшілер патша үкіметінің жазалау отряд-тарын қоршап алуын және олармен кездесуді болғызбау үшін орданы қоршауды тоқтатты. Алайда олар жазалаушылардың қуғынынан көп ұзап кете алмады.

1837 жылы 15 қараша күні таң алдында 2000 солдат пен хан адам-дарынан тұратын Геке отряды мен көтерілісшілер арасында Тастөбе алқабында қысқа бырақ кескілескен шайқас болып, онда көтерілісші-лер жүзге жуық адамынан айырылды. Ұсақ топтарға бөлініп, олар әр түрлі бағыттарға бытырап кетті. Исатай мен Махамбеттің оларды қайта жинауға жасаған әрекеттері табысқа жетпеді. Бұдан кейін жаза-лау отрядтарының іс-қимылы көтерілісшілердің Исатай мен Махамбет бастаған негізгі шағын тобын жоюға бағытталады. Көтерілісшілер жауға шеткі топтарымен ұсақ қақтығыстар жасай отырып, өздерінің ізіне түскен отрядтармен ашық қақтығыстан жалтарып кетіп отырды.

Ханға және бай-сұлтан шонжарларға қарсы тегеурінді күрес жүргізу-ден үміт үзген Исатай мен Махамбет бостандық жолындағы күрестегі ең табанды сарбаздарының шағын тобымен бірге 1837 жылдың 13 желтоқсанынан 14 желтоқсанына қараған аязды түнінде Жаманқала форпосты түбінен өтіп, Жайықтың сол жағалауындағы кең далаға сіңіп кетті.

Бөкей хандығындағы шаруалар қозғалысы осылай аяқталды. Бірақ ол Жайықтың сол жағасына ауысты. Исатай мен Махамбет бастаған ат төбеліндей көтерілісшілер Жайықтан өткен соң да қаруын тастауды ойлаған жоқ. Олар 1838 жылдың көктеміне қарай билеуші-сұлтан Айшуақов пен оның жақтастарына ғана емес, Жәңгір ханның өзіне де қорқыныш туғызған көтерілісші ірі отряд құрып алды.

1838 жылы 12 шілдеде көтерілісшілердің шамамен алғанда саны 500 жігіт болатын негізгі тобы Ақбұлақ және Қиыл өзендері арасын-дағы ауданда подполковник Геке басқарған біріккен ірі жазалау отрядымен түйісті. Онда көтерілісшілер нағыз ерлік пен жанқиярлық көрсеткен бөлса-да, бірақ күш мүлде тең емес еді, көтерілісшілер тал-қанданып, олардың басшысы Исатай Тайманов қаза тапты.

Халық бұқарасының 1833-38 жылдардағы шырқау шегінде шаруа-лар көтерілісіне айналған азаттық күресі өзінің өрлеуі кезеңінде ханға қарсы және отаршылдыққа қарсы бағытта болды. Ол жер үшін күрес шеңберінен шығып кетті, дегенмен бұл оның әлеуметтік-экономикалық себептерінде айқындаушы жәйіт болып қала берді.

Көтеріліс талқандалғаннан кейін отаршылдық өкімет орындары мен хан жағындағы үстем топтың оған қатысушылар мен оған тілектес бей-біт ауылдарды қатыгездікпен қудалауы басталды. Казак жүздіктері мен арнаулы жазалау отрядтары көтеріліске белсене қатысушыларды қол-ға түсіріп, көптеген ауылдарды талап-тонауға ұшыратты.

Көтеріліске қатысушылар дүре соғылып, өлімші етіп жазаланды, каторгалық жұмысқа кесіліп, тұтқындар роталарына жіберілді, Сібірге айдалды, мүліктері тәркіленіп, мәнгілікке жер аударылып жіберілді. 1838 жылдың маусым айында Орынбордың әскери орындары көтеріл-іске белсене қарысушылардың 16 адам құрамындағы алғашқы тобын кейіннен крепостниктік және каторгалық жұмыстарға айдайтын болып, қамшымен және сым шыбықпен дүре соғуға кесті. Нақ сол кезде Орал-да, ресми деректер бойырша, көтеріліске белсене қатысқан 39 адам сотсыз және тергеусіз қамауда ұсталған. Біраз көтерілісші түрмелерде сотқа дейін-ақ өліп керкен.

Халықтың ханға, билеуші сұлтандар мен олардың төңерегіндегілер-ге, сондай-ақ отаршылдық өкімет орындарына деген өшпенділігі көтер-іліс жеңіліс тапқаннан кейін өзі қарсы бағытталғандарға әлі де көп уақ-ыт бойы үнемі үрей туғызған қаһарлы күш болып қала берді. Көтеріліс жетекшісі Исатай Тайманов қаза тауып, көтерілісшілердің соққы беретін күштері жеңіліске ұшырағаннан кейін Махамбет Өтемісов дала өңірінде бой тасалап жүрді, бірақ бірсыпыра уақыт өткен соң халық бұқарасы арасында ханға және патшаны жақтайтын пығылдағы барл-ық шонжарларға қарсы қайтадан үгіт жүргізуге кірісті.

Шаруалардың бұл көтерілісі жеңіліс тапты. Сол бір тарихи жағдайда оның басқаша-да бітуі мүмкін емес еді. Алайда көтерілісшілердің бат-ылдығы сүйсінуге лайық. Олар өлкеде езушілерге қарсы күрес туын жоғары сатыға көтеріп, әлеуметтік бостандық жолындағы күрес эста-фетасын жаңа ұрпақтарға ұстатты.

Орта жүзде әкімшілік-саяси жаңалықтардың қатаң енгізілуі жағдай-ында отаршылдыққа қарсы күрестің жалғастырылуына тың тыныс қос-қан, қазақ жерлерін біріктіруші Абылай хан ұрпақтарының тар өрісті рулық, әулеттік мүдделерін екінші қатарға ығыстырып, қозғалысқа неғұрлым айқын көрінген халық-азаттық сипатын берген 1837-1847 жылдардағы көтерілісті Абылай немерелерінің бірі - Кенесары (1802-1847) сұлтан басқарды.

Айлакер, ерекше сипатты саясатшы ретінде Кенесары сұлтан құдір-етті Ресей империясымен күрес қазақтың үш жүзінің күштерін біріктіру-ді, едәуір құрбандықты, әскери ғана емес, дипломатиялық та күшжігер жұмсауды талап ететінін жақсы білген. Ол халық қозғалысынан бөлініп қалған жекелеген сұлтандардың, старшындардың, билердің бетімен кетушілігін аяусыз басып, Ресей саясатын қолдағандарды қараң жаза-лағанмен, патша үкіметімен түсініспеушіліктерді, негізінен алғанда, бейбіт жолмен шешуді жақтаушы болып қала берді.

Ақылды саясатшы Кенесары сұлтан Ресейге қарсы ұзаққа созылып, титықтататын қарулы күрестің бүкіл қиындығын ұғынып, Сібір және Орынбор әкімшіліктерімен келіссөздер жүргізу арқылы үздік дипломат-иялық қасиеттерін көрсетті.

Кенесары үш жүздің дәстүрлі топтарын, рулық бөлімшелерін бірікті-руге барлық амалдарды қолданды. Ресей империясының отаршылдық билігі едәуір берік орныққан Ертіс, Есіл, Жайық шептері бойындағы аудандарды қоспағанда, Кенесары құрған мемлекет өз билігін бүкіл Қазақстан аумағына таратқан дәстүрлі мемлекет болды.

Дегенмен көтерілістің ең басынан-ақ қазақ шонжарлары қарама-қарсы екі лагерьге бөлінді: олардың үкімет қолдаған бір бөлігі отаршы-лдық әкімшіліктің қолдауына сүйеніп өздерінің саяси дұшпандарын күйретуге ұмтылды. Ақмола округінің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдай-мендин Кенесарының ымырасыз жауы болды, Кіші жүздің билеуші сұл-тандары Ахмет және Мұхаммед Жантөриндер, Айшуақов сұлтандар көтерілісшілерге қарсы өршеленген күрес жүргізді. Кенесары Жетісуға барғаннан кейін азаттық күресі жетекшісінің өз туыстары, Абылай ханның балалары Әли, Сүйік, Әділдер көтерілісшілер жөнінде ымыра-сыз көзқарас ұстанды.

Ал қазақ шонжарларының екінші бөлігі, көтерілісшілерді қолдап Кенесары Қасымов үш жүз қазақтары руларының едәуір бөлігін өз туы астына біріктіре білді. Бір кездерде Кенесары әскерінің саны 20 000 адамға дейін жетті. Көтерілісшілердің ұйытқысы Орта жүздің қатарда-ғы көшпелілері болды. Тарихи деректер бойынша, Құсмұрын, Көкше-тау, Ақмола, Қарқаралы және Баянауыл окрегтерінде ғана көтеріліс-шілерді 80-нен астам сұлтандар, билер, старшындар қолдаған.

1841 жылдың қыркүйегінде қазақтың үш жүзінің ықпалды билері, сұлтандары Кенесары Қасымовты қазақ жерінің ханы етіп сайлады. Қазақ мемлекеттілігі қалпына келтірілді.

Бұл көтеріліс әуен бастан-ақ бұқаралық сипат алды. Тегінде XVlll ғасырдың аяғындағы және XlX ғасырдың бірінші жартысындағы азат-тық қозғалыстары тарихында бұл – қазақ рулары қоныстанған негізгі аудандарды қамтыған бірден-бір көтеріліс: оған Орта жүздің ру бірле-стіктеріне қоса, Кіші жүздің шекті, жағалбайлы, табын, алшын, шөме-кей, жаппас және басқа рулары, Ұлы жүздің үйсін, дулат және басқа рулары қатысты. Кенесарыны үш жүздің ханы деп танудың мұрағат деректері арқылы расталатын фактісі оның ұлт мүдделерін бірден – бір, жоғары дәрежеде білдіретін, бүкіл халық сайлаған билеуші ретін-дегі өкілеттігінің заңдылығын дәлелдейді.

Кенесарының соғыс қимылдары 1838 жылдың көктемінде Ақмола приказын қоршауға алып, өртеуден басталды. Көп кешікпей көтерілісшілер Торғай даласы өңіріне қоныс аударды. Бұл қадамды өзінің Орынбор шенеуніктеріне жазған хаттарында Кенесары жақын-дап көшіп барып, келіссөздер жүргізуді жеңілдетуге деген тілегімен түсіндіреді. Ал негізінде мақсат Кіші жүзді қамту еді... Жоламан Тілен-шиев батыр бастаған төртқара, шөмекей, табын және басқа рулар көтерілісшілерге қосылды.

Бірақ, Ресей империясының өкілдерімен болған келіссөздер күтіл-гендей нәтиже бермеді.

1841 жылдың күзінде Оңтүстікке қарай жорық бастап, қоқандықтардың едәуір күштері орналасқан Созақ, Жаңақорған, Ақмешіт, Жүлек бекіністерін қоршады. Бұл жағдай бостандық жолын-дағы күрескерлерді жігерлендірді.

Қоқан билеушілерінің 1836 жылы Кенесарынің ағасы Саржанды, 1840 жылы әкесі Қасым төрені, ағалары Есенгелді, Ержан сұлтандар-ды және Абылайдың басқа ұрпақтарын сатқындықпен қырып салуы да қозғалыс жетекшісінің қоқанға қарсы көзқарасын қатайта түскен-ді.

Қазақ ханының Хиуа ханымен өзара қатынастары әбден сенімділік-те болған. Бұған қоса, Хиуа билеушісі қазақ жасақтарын ара-тұра астықпен, зеңбіректермен, оқ-дәрімен жабдықтап отырды. Ол Бұхара әмірлігі сияқты Кенесарымен өзара қолайлы «одақ» жасасуға әзір болған.

Осы мән-жайлардың бәрі Кенесарының өзбек хандықтары жөніндегі саясатының сипатын, мәнін белгілі бір дәрежеде алдын ала анықтап берді, хандықтың әкімшілік басқару құрылымына ықпал жасады.

Бұрынғы мемлекеттік құрылыс едәуір қайта ұйымдастырылды. Жоғ-ары кеңесші орган ретіндегі Хан кеңесі халық мүдделеріне берілген батырлардан, билерден, сұлтандардан, туыстарынан тұрды. Бірақ шешуші дауыс Кенесарының өзінде болды.

Хан кеңесі шешімдерінің, үндеулерінің ауылдарда таралуын, түсін-дірілуін және орындалуын арнаулы басқару қызметі қадағалап отыр-ды. Мемлекет басында болғанында Кенесары шыққан тегіне қарамас-тан, теңдесі жоқ жеке қасиетін көрсеткен адамдардың басқару ісіне тартылуын көтермелеп отырғандығы тарихтан белгілі.

1846 жылдың жазында Кенесары Балқаш көлінің жағалауындағы Қамал түбегін басып алды. Сол жерден ол жазалау отрядтарына жан-сала қарсыласу мақсатымен жаңа ауылдарды тарту есебінен өз негізін кеңейтуге ниет етті. Бұл жағдайда азық-түлікпен қамтамасыз етілу аудандарынан шеттеп қалған хан өз ауылдарын астықпен жабдықтау проблемасын өзіне бағынғысы келмеген, жергілікті халықты тұтқында ұстаумен шешпекші болды....

Жетісуда болған кезінде Кенесары қырғыз манаптарына жергілікті халықтан зекет жинау үшін екі мың адамдық жасақ жіберді. Алғашқы қақтығыстардың өзі-ақ қырғыздардың қазақ ханы өктемдігіне бағынба-уға бел байлағанын көрсетті.

Кенесарының жасақтары жат жерде ұсақ-түйек қақтығыстарға бар-ғанмен, түбегейлі бетбұрысқа қол жеткізе алмады. 1847 жылғы сәуір-дің ортасына қырғыздар негізгі күштерін біріктірді. Шешуші шайқас 1847 жылғы 17 және 25 сәуір аралығында қазіргі Тоқмаққа жақын, қаз-ақ сарбаздарын қырғыздар қақпанға түсірген терең шатқалда болды... Үш тәулікке созылған тең емес шайқас қазақтардың күшін титықтатты. Жағдайды ұрыс алаңынан Рүстем сұлтан Әбілфейізов пен Сыпатай би Мырзагелдин жасақтарының кенеттен шегініп кетуі қиындата түсті. Кенесары және 30-дан астам сұлтан мен мыңнан астам сарбаз тұтқынға түсті. Олар құлақ естіп көрмеген қатегездікпен өлтірілді.

Сөйтіп, құлдықтың қасіретті шынжырын лақтырып тастағысы келген көшпелілердің үміті, қазақтың соңғы ханы осылайша қаза тапты, ол бастаған көтеріліс мақсатына жете алмай жеңіліспен аяқталды.

Кенесары бастаған көтерілістің жеңілуіне біршама қайшылықтар мен анықталмаған мән-жайлар өз ықпалын тігізген:

• 
  біріншіден, Қоқан хандығымен (қазақтарды азат ету үшін) соғыс;
  
• 
  екіншіден, қырғыздармен қантөгісу соғысы;
  
• 
  үшіншіден, өзін қолдаудан бас тартқан қазақ руларына мейірімсіздігі.
  

Кенесарының жанын пида еткен күресі, оның халық мүдделеріне шексіз берілгендігі, қолбасшылық өнері, капиталистік жүйе орныққанға дейінгі даланың ғажайып кеменгер, өзгеше сипаттағы саясаткері ретін-дегі ерен қасиеттері оны көзінің тірісінде-ақ бүкіл халықтың қүрметіне бөледі, оның жеке басы сол дәуірдегі патшалық отаршылдық империя апологеттерінің өзін де қайран қалдырды. Дала өңірінің суырып-салма жыраулары жырға қосқан хан бейнесі бүкіл даланы кеңінен шарлап кетті.

XIX ғасырдың 30-жылдарында Қазақстан мен Орта Азия отарлаушы саясат жүргізген ірі мемлекеттердің экспанциялық бақталастығында болуы әр түрлі елдердің әскери-саяси, барлаушылық және насихат қызметтерін едәуір жандандыра түсті. Бұл жағдай Ресейдің осы аймақтағы саясатына тікелей өз асерін тігізді. 1833 жылдың жазында Орынбор өлкесінің әскери губернаторы болып тағайындалған В.А. Перовский өз алдына екі міндет қойды:

Біріншісі – орыс билігін мойындамайтын қазақтарды бағындыру;

Екіншісі - орыс әскерлерін Орта Азия хандықтарының шекараларына жақындатуды тездету.

Бұл шаралардың жүзеге асырылуы жұртшылықты қатты алаңдатты. Отаршылдар өздерінің кертартпа әрекеттерімен Арал өңірінің байырғы халқын өздеріне қарсы қойып алды. Соның салдарынан халық орыстардың әскери күшіне қарулы қарсылық көрсетті. Қазақтардың бір бөлігі Хиуа мен Қоқан аумағына көшіп кетті. Перовский бұл үрдісті тоқтатуға тырысты. Осы мақсат үшін 1834 жылы полковник Жемчужков қазақ даласына жіберілді. 1836 жылдан 1839 жылға дейін орыс әкім-шілігі қазақтарды тыныштандыру үшін бірнеше жазалау экспедиция-сын жіберді.

1834 жылы Манғыстауда Ново-Александровск бекінісі мен Орскіден Тройцкіге дейінгі әскері шеп салынды

1839-1840 жылдардағы Хиуа жорығы сәтсіздікке ұшырағаннан кейін В.А.Перовскийге Сырдарияның төменгі ағысында жаңа әскери шеп салуға өкім берілді. Ол Қоқан және Хиуа хандықтарының тікелей шекаралары бойында әскери күштерді нығайту, сондай-ақ бұл аймақты стратегиялық, экономикалық тұрғыдан зерттеу, Арал теңізі мен Үстіртті игеру мақсат-ын көздеді. Сол мақсатта орыс әскерлері Сырдарияның сағасын басып алып, онда 1847 жылы Райым бекінісін, ал 1848 жылы Қазалы фортын салды.

Бұл әскери шептерді құрудан мақсат Сырдария төменгі ағысы Ақмешітке дейін Ресей аумағы деп саналса да,(өйткені ол Кіші жүздің бір бөлігі болатын), бірақ іс жүзінде бұл аумақ Хиуа ханы билігінде болды. Осындай жағдайда қазақ халқы орыстар билігіне бағынбай Хиуа, тағы бір бөлігі қоқандықтарға көшіп кетуге тырысқан. Бұл туралы деректер Л.Мейердің 1865 жылы Санкт-Петербургта баспадан шыққан «Киргизская степь Оренбургского ведомства» деген енбегінде келтіріл-ген. Жағдайды өз пайдасына шешу үшін патша үкіметі кейбір ру бас-шыларын марапаттап отырды. Мысалы, 1847 жылы 15 наурызда Оры-нбор шекаралық комиссиясы сұлтан Баймағамбет Айшуақовқа «Үкіме-тке ерекше берілгендігімен көзге түскен қазақтың ұш биін, атап айтқан-да қыпшақ руынан хорунжий Балқожа Жаңбыршинді, Кішкене шекті ру-ынан Жанқожа Нұрмұхамедовті және Үлкен шекті руынан Есет Көтібаровты марапаттау, аталған адамдарға «адалдығы үшін» деген жазуы бар алтын медальмен қоса Анна лентасын тағып жүруге рұқсат етілді» деп хабарлады.

Бұған қарамастан қазақ билерінің орыс әкімшілігіне оң көзқарасы ұзаққа созылған жоқ. Орыс әскерлері өздерінің отаршылдық әрекет-терімен Сыр өңірінің қазақтарын өздеріне қарсы қойып ылды. Соның салдарынан халық орыстардың әскери күшіне қарулы қарсылық көрсетті.

Жаңа форпостар орыс гарнизондарының біртіндеп Сырдария бойымен жоғары өрлеуіне және қоқандықтардың ірі бекінісі Ақмешітке жақындауына мүмкіндік берді. В.А.Перовский 1852 жылы Ақмешітке шабуыл жасаған болсада, ол қаланы бағындыралмады. Ол қайта шабуылғы шығып 1853 жылғы 28 маусымда 20 күндік қоршаудан кейін Ақмешітті тып-тыйпыл қылып басып алып, өрнына Форд-Перовск әскери бекінісін құрдырды.

Сөйтіп, Сырдарияның төменгі ағысында Сырдария шебі құрылып, оған Райымнан Ақмешітке дейінгі аудандар енгізілді. Сырдария әскери шебі 1864 жылы Шымкент алынғанға дейін сақтап қалынды және сол арқылы Қазақстанның кең-байтақ аумағын Ресей толық жаулап алды.

Сонымен В.А.Перовскийдің екі әскери-стратегиялық міндеті жүзеге асырылды. Патша үкіметі Хиуа және Қоқан хандықтарына дипломат-иялық арналар бойынша саяси қысым көрсетуді күшейтуге мүмкіндік алды.

Патша өкіметі Арал теңізінде кеме жүздіру мақсатында зерттеу жұмыстарын бастады. Олар 1848 жылы «Николай» және «Константин» желкенді екі шхунасы Орынбордан Райым бекінісіне бөлшекреліп түйеге артып әкелінді. 1848-1849 жылдарда А.И.Бутаков басшылық еткен экспедиция Арал теңізін зерттеп, соның негізінде теңіз картасы жасалды.