1.4.Үстемешығыстарды басқару есебі Қазіргі басқару есебі шығындарды басқаруды қаржылық жауапкершілік орталығын бюджеттендіру және басқару негізінде жүзеге асыруды көздейді. Соған байланысты кәсіпорында әр қаржылық орталыққа жеке бюджет жасалады. Қаржылық орталықтың бюджеттері кәсіпорын бюджетіне бірігеді. Үстеме шығыстарды бөлуді басқару шешімдерін қабылдау тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда келесі негізгі мәселелер туындайды:
1.Өндірістің табыстылық бағасы мен әрбір өнімді өткізу деңгейі;
2.Компанияға қай өнім түрі көбірек пайда түсіреді;
3.Шығарылатын өнім ассортиментін өзгерту туралы шешім қабылдау;
Шешім қабылдауда үстеме шығыстарды бөліп таратудың қарапайым мысалын қарастырайық:
Шығыстарды толық бөлу әдісі.
Өзіндік құнды толық есептеу толық шығындарды өндіретін өнім көле-мінің бағасы мен толық шығындарына бөлуге арналған.
Әдетте, компаниялар үстеме шығыстарды тура шығындар баптары негі-зінде қорларды алу үшін бөледі. Бұл әдіс өнім түрлері мен өнімнің өзіндік құнын анықтауда басқа да шығындар үшін қолданылады.
Үстеме шығыстарды толық бөлудің негізделген әдістемесі:
Үстеме шығыстарды бөлуде шекті шығындарды есептеу әдісі.
Тікелей шығындар негізіндегі есеп өнімге барлық өндірістік шығындарды, тұрақты және ауыспалы шығындарды жатқызады. Егер есептеулерді шекті шығындар негізінде қарастыратын болсақ, онда өнімге тек қана ауыспалы өндірістік шығындар жатқызылады.
А өнімі
В өнімі
С өнімі
Барлығы
Сатылған бұйымдар(дана)
100
100
100
Бұйым бағасы
10
20
15
Сатылуы
1 000
2 000
1 500
4 500
Негізгі өндірістік материалдар
250
300
300
850
Өндірістік жұмыскерлердің еңбек шығындары
200
700
500
1 400
Барлық ауыспалы шығындар
450
1 000
800
2 250
Сату-ауыспалы шығындар
20%
44%
36%
100%
Маржиналды табыс
550
1 000
700
2 250
Маржиналды табыс %
55%
50%
47%
50%
Өндірістік үстеме шығыстар
140
311
249
700
Зерттеуге кеткен шығыстар
120
267
213
600
Сату бойынша шығыстар
80
178
142
400
Әкімшілік шығыстар
100
222
178
500
Барлық шығыстар
440
978
782
2 200
Таза пайда
110
22
-82
50
Таза пайдадан алынған %
11%
1%
-5%
1%
Бұл мысалдан А өнімінің маржиналды табысының процентінің жоғары екендігі көрінеді. Сондықтан да барлық қорларды А өнімін өндіруге жұмсалған қолайлы. Бұл А өнімінің сапасын жоғарылатады. Бұндағы С өнімі табыссыз болып табылады. Қысқа мерзімде шекті шығындарды есептеу әдісі қысқа мерзімдегі баға белгілеуді анықтайды.
Шығындарды көпдеңгейлі есептеу әдісі.
Шығындарды көпдеңгейлі есептеу әдісі үстеме шығыстарды өнімдердің шағын топтарын құндық деңгейі бойынша бөледі. Бұл әдіс үстеме шығыстарды екі категория бойынша ажыратады:
топ бойынша бөлінетін
топ бойынша бөлінбейтін.
Шығындарды көпдеңгейлі есептеу әдісіне мысал.
Зерттеуге кеткен шығыстардың өзіндік құнға жатқызылмағаны
258
142
400
Әкімшілік шығыстар
322
178
500
Таза табыс
-31
81
50
Таза табыс бойынша %
-1%
5%
1%
Қазіргі басқару есебі шығындарды басқаруды қаржылық жауапкерші-лік орталығын бюджеттендіру және басқару негізінде жүзеге асыруды көз-дейді. Соған байланысты кәсіпорында әр қаржылық орталыққа жеке бюджет жасалады. Қаржылық орталықтың бюджеттері кәсіпорын бюджетіне бірігеді.
Кәсіпорын үстеме шығыстарының есебін жүргізуде келесідей мәселе-лерді шешеді:
Негізгі үстеме шығыстардың пайда болу көздерін анықтау;
Үстеме шығыстарды бөлуді басқару шешімдерін қабылдау тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда келесі негізгі мәселелер туындайды:
1. Өндірістің табыстылық бағасы мен әрбір өнімді өткізу деңгейі;
2. Компанияға қай өнім түрі көбірек пайда түсіреді;
3. Шығарылатын өнім ассортиментін өзгерту туралы шешім қабылдау; Үстеме шығыстарды басқару есебін бақылаудың бір нұсқасы АВС-тал-дау бойынша жүргізіледі.Бұл әдіс неғұрлым қарапайым, әрі жеңіл. АВС-тал-дау әдісі үстеме шығыстарды таратуда келесі принципке сүйенеді: шығын-дардың пайда болу көздерінің аз ғана мөлшері салыстырмалы түрдегі шы-ғындар құнының көптігін көрсетеді.
Кәсіпорынның үстеме шығыстарының бір бөлігі, мысалы, негізгі қор-лардың амортизациясы өндірістік қуаттылыққа байланысты болады. Бұндай шығыстар өндіріс және өткізу көлемінің өзгерісіне тәуелсіз тұрақты болып қала береді. Үстеме шығыстардың есебі көп жағдайда өзіндік құнды есептеу әдістемесінің өзгеруімен шешіледі. Көптеген кәсіпорындар өнімнің өзіндік құнын есептегенде шығыстарды тұрақты және ауыспалы шығыстарға апарады. Бұдан ауыспалы шығындар басқарушылық өзіндік құнды құрайды, ал тұрақты шығыстар кезең шығыстары ретінде есептен шығарылды.
АВС-әдісінің негізгі қадамдары:
Өндірістің жалпы процесін жеке функцияларға бөлу;
Үстеме шығыстарды қызмет түрі бойынша бөлу;
Шығын тасымалдаушылардың үстеме шығыстарын бөлу;
Есептеу үшін қажетті ақпараттар:
Өнім
А
В
С
Барлығы
Өндіру көлемі (дана)
90 000
30 000
15 000
135 000
Бірлікке шаққандағы:
Материалдар (дана)
10
7
14
1 320 000
Материалдар (тенге)
30
40
15
4 125 000
Жұмыс сағат
2,5
3
1,5
337 500
Машина сағат
5
3
7,5
652 500
Еңбек төлемі (тенге)
20
30
10
2 850 000
Өндірістік циклдар саны
5
10
50
65
Жеткізу саны
18
7
50
75
Заказдар саны
50
70
700
820
Мәміле саны
45
25
60
130
Өнім
А
В
С
Барлығы
Үстеме шығыстар
Жинау
75 000
Машиналық өңдеу
1 000 000
Заказдарды алу
900 000
Жинақтау
650 000
Инженерлік қызмет көрсету
750 000
3 375 000
Үстеме шығыстарды бөліп таратуды 2 әдіс арқылы қарастырамыз.
Дәстүрлі әдіс – шығыстарды жұмсалатын жұмыс сағаттарына байланыс-ты бөлу.
Коэффициент келесі түрде анықталады:
3 375 000 теңге/337 500 жұмыс сағат=10тг/сағ.
Үстеме шығыстардың анықталуы:
А өнімі 10тг/сағ.*2,5 сағ.=25 теңге
В өнімі 10тг./сағ.*3 сағ.=30 сағ.
С өнімі 10тг./сағ.*1,5 сағ.=15 сағ.
Өнім
А
В
С
Материалдар (теңге)
30
20
15
Оплата труда (теңге)
20
30
10
Үстеме шығыстар
25
30
15
Әкімшілік шығыстар
15
100
40
АВС әдісі.
Бүкіл өндіріс процесін бес түрлі қызмет түріне бөліп, үстеме шығыстарды бес категорияға жинақтаймыз. Бұл арқылы шығындар тасымалдаушыға байланысты бөлу коэффициентін анықтауға болады.