20. Төте жазудың (А.Байтұрсынұлының әліпбиі) әліпби құрамы және графикалық ерекшеліктері. Ахмет Байтұрсынұлы- өзінің барлық жастық шағын өмірін осы қазақ тіліндегі дыбыстардың жүйесін толығымен зерттеп, өзге тілдердің синтаксистік түрлерін тазартумен айналысып, осы тіл ғылымын дамытқан бәріне әйгілі ірі ғұлама жан десем болады. Ол кісі қазақ тілінің төл дыбыстарына ғана тиесілі жиырма сегіз әріптен тұратын әліпби жазып шығарып құрастырды. Оның шығарып ұсынған жазу жүйесі жұрттың көңілінен шыға білді. Оған ден қойған адам бір-екі айдың ішінде ақ үйрене алады екен. Оның бұл жүйесі жиырма төрт әріптен тұратын жеңіл әрі түсінікті емле. Жұрт оны басқа өткен заман жазуынан ерекшелеп, төте жазу, төте оқу деп атаған болатын. Бұл төте жазуын тек қазақтар арасындағы зиялылар ғана емес, басқа да әлемдік тіл ғылымынының танымал өкілдерінің бірі Е.Д.Поливанов, фонетика зерттеушісі Яковлев тағы басқалары тексеріп қарастырып, оны жоғары деңгейде бағалап кеткен. Бұл жазудың кеңес заманы кезінде дәурені көпке бармаған еді. Қазақ жазуы латын графикасына негізделе отырған жиырма тоғыз әріптен тұратын жазуға көшті. Төте жазудың сонымен қатар орфографиясының басқа тұсы ол Ш әріпінің орнына Ч әріпінің қолданылуы деген екен. Ахмет Байтұрсынұлының “Әліппесі” арабтар жазуының құрылымы мен ерекшелігіне негіз арқау. Әліппиде сақталған араб әліппесінде бас әріп жоқ. Ал Ахметтің әліпбиінде бес дауысты дыбыстың таңбасы бар. Әр басылым жетіліп, толықтырылып отырған. Ол дыбыс жүйесі бойынша оқып үйрету, әр дыбыстың сөз жасағанда қызметін біліп есепке алу, алдымен оңайдан қиынға кейін жеңілден күрделіге өту, тапсырма беру тәсілі мен оның қағидасын зерделеп қолдана алуымыз жайлы айтып өткен.
21. Орыс графикасына негізделген қазақ жазуы (1940 жыл) Өткен заманда қазақтардың әріптері орыс әліпбиі әріптерінің соңғы жағына қойылған, содан соң барып дыбыстары жақын болатын орыс әріптерінің артына қарай жылжыған. Қазақ халқының заманға қарай орыс тілін үйренуге мүмкіндіктері туа бастады. Қазақ халықтарының қалауымен қабылданған осы алфавиттің қазіргі таңда отыз жылдан аса ұлттық мәдениетімізді дамыта алуымызға қызметін жасап келеді. Орыс тілі жалпы орыографиямызды қалыптастыруда біздің қазақ лингвистеріміздің еңбегі үлкен. С.Аманжолов дайындаған орыс графикасына негіз болған қазақ әліппесі мен оның орфографиясының жұмысы 1940 жылдың қарашасында республика Жоғары Кеңесі жағынан қабылданған болатын. Бұл жаңадан шыққан алфавитке көшудің бірден бір себебі, мақсаты мен оның принциптері, қазір қазақтардың өз ережесі орфография жағынан осы мәселеге арқау. Қазақ тілі қандай жағдай болса да, осыдан он- жиырма жыл бұрынғысынан әжептеуір өскен. Қазақ тіліндегі септеу ережесінің өз принципі бар. Жіктеудің де емлесі дәл сол. Үстеулерімізге тоқталсақ орыстардың наречие- сі сияқты өзге бір емле ережеге ие болмайды. Қазақ тілдің емлесін үйретіп зерттегенде фонетика мен сөз тұлғасына да зейін қойып тоқталып өткен жөн.
