22. Араб графикасына негізделген қазақ жазуының ерекшеліктері, жәдид және қадим жазуының өзара айырмашылықтары. Бұл графиканы негізге ала отырып қазақтар сегізінші ғасырдан, ұйғырлардың бұл жазуынан кейін жиырмасыншы ғасырдың бас кезеңіне дейін қолданған болатын. Жалпы осы жазудың қазақ елінде өзі екі түрі болған және соны пайдаланды. Ол қадим және жәдид жүйесі. Қадим өз ішінде отыз бес таңбадан тұрды. Оны араб әліпбиі түрінде емес, жалпытүркілік ретінде кездеседі. Жиырма сегізі араб әліпбиіне келсе, төртеуі парсы, екеуі түркі, біреуі ауған жазу әліппесінен алынған. Арабтар халқының тілдерінде өз ішінде отыз төрт дыбыс, оның жиырма сегізі дауыссыз, алтауы дауысты, жиырма сегізі әріппен таңбаланып берілген. Олар ашық, қысаң, дифтонг түрге қарай жинақталды: кесрамен, фатхамен, даммамен. Қадимның негізгі өзгешелігі дауысты дыбыстардың таңбалануы жатады. Арабтардың графикасын жазғанда араб өз жоралғысын, бейнесін сақтап, сол графикасын бастапқы нұсқасымен өз күйінде жүйесі басқа қазақ тілінің жазба тілінде қолданылып пайдаланылады екен. Екінші түрі- Жәдид деп аталады. Ол дауысты дыбыстардың харакаттар арқылы емес, белгімен берілген, жазуды хатқа түсіп отыруын және араб, парсы сөздерінің тілімізге бейімді әрі оңтайлы өзгеріске түскен түрін таңбаланып Ң дыбысының қадим жүйесін қағазға түсіріп сегіз түрлі таңбалар арқылы емес, екі түрлі таңбамен ақ жазылуын басты ерекшелікке жатқыза аламыз.
23. Араб графикасына негізделген қазақ жазуы: қадим жүйесі VIIIғ. мен ХХғ ұйғыр жазуынанан соң қолданылған жазу – араб графикасына негізделген жазу үлгісі болды. Қолданысына келетін болсақ, қазақ ұлы даласында оның екі жүйесі қолданылған болатын. Оның бірі қадим жүйесі.
«Қадим» сөзін араб тілінен аударсақ «ескі», «көне» деген мағынаны білдіреді екен. Аталмыш жазу жүйесінде 35- таңба болды. Және бұл жазу жалпытүріктік әліпби ретінде қолданылды. Яғни, араб әліпбиінің негізінде ғана емес, өзге де әліпбилердің қоспалары қамтылды. Оларды атап айтсам: парсы, ауған және түркі әліпбилері.
Қадим жазу жүйесін зерттеуші ғалымдар оның XVI ғасыр және XVII ғасырларда қолданылғанын айтады. Және де ол осы ғасырларға тән маңызды құжаттарда одан өзге, негізделген жылнамаларда, және бүгінде түркі атаулыға ортақ болып отырған көптеген мұраларымызда қолданылған екен.
Жазудың басты ерекшелігі деп, ондағы дауысты дыбыстардың таңбаланбауында болып табылады. Нақтырақ айтқанда, қадим жүйесіндегі дауысты дыбыстар диакритикалық белгілермен қолданылып отырды. Жүйедегі харакаттар- дауысты дыбыстардың қызметін атқаратын болған. Сөзімді негіздесем, аталған харакаттардың үш түрі дараланады. Олар: «кесра», «фатха», «дамма». Тілдегі тоғыз дауыстымсыздың мәнін осы үш харакаттар белгілеген. Оның ішінде:
•«кесра» харакаты «ы», «і», «е» дауысты дыбыстарын;
•«фатха» харакаты «а» , «ә» сынды дауысты дыбыстарды;
•«дамма» харакаты «ө», «о», «ұ», «ү» дауысты дыбыстарының мағынасында жұмсалған.
Бұл жазуды игеруге ол заманда барлығының мүмкіндігі болмаған. Заманында өз қатарынан озық топтар ғана аталмыш жазуды меңгерген деген пікірлер бар.
