Жанғабыл Қабақбаев, Қазақстан Республикасы журналистер Одағының

«Әр адам – өз заманының баласы» дейді халық. Өткен ғасырда дүниені дүр сілкінткен Қазан төңкерісі қарсаңында дүние есігін ашқан Қонақбай мен оның мыңдаған, миллиондаған замандастары шамырқанбай сынар шар болат тәрізді қажыр-қайратымен келешек ұрпақтың бақытты өміріне жол ашты. Кітапта дәуір сипаты мұрағат құжаттары, осы уақытқа дейін жарыққа шыққан кітаптар материалдары мен марқұмның замандастарының естеліктері негізінде баяндалады. Оқырман кейіпкердің өзі тұрған, еңбек еткен, Отан үшін от-жалын кешкен орталары жайында біршама мағлұмат ала алады.

Әруаққа тағзым етіп, өткенді еске алу «Өлі риза болмай тірі байымайды» деген мағыналы пікірді ойға оралтады. Игі ниетке қолдау жасаған азаматтарға ризашылық білдірген ләзім.

Жанғабыл ҚАБАҚБАЕВ,

Қазақстан Республикасы

журналистер Одағының

мүшесі
ҚҰРЫШ ҚАЗАҚ
Өткен ғасырдың бастапқы онжылдықтары қазақ даласына небір зұлмат көріністерімен келіп, елді ала тайдай дүрліктірді. Қазан төңкерісінен кейінгі ақтар мен қызылдар соғысы, жаппай мәжбүрлеп ұжымдастыру, қолдан жасалған ашаршылық, қуғын-сүргін – осы сұрапылды аға ұрпақ өкілдері бастан кешкен еді. Біздің кейіпкеріміз Қонақбай Назаров өз тұрғыластары сияқты қамытты мойнына ерте ілді. Ақтөбе облысындағы Шалқар ауданының №1 ауылында кедей шаруа отбасында туған ол он бір жасында анадан, арада он екі жыл өткен соң әкеден айырылады. Өз қолымен жазған өмірбаянын оқып отырып, қаршадайынан намысқа тырысқанын, тірлік көшінен қалмауды мұрат еткенін ұғындық. 1930 жылы Шалқар қаласындағы толық емес орта мектептің жеті класын тамамдайды, екі жылдан кейін педагогикалық техникумды оқып бітіреді.

Ауылдық саужой (сауатсыздықты жою) мектебіндегі мұғалімдік кәсібін тастап Ключевой ауданына келуінде, Ильинка кеңшарында мал шаруашылығы бриғадирі болуының өзінде бір сыр бардай. Қызы Елнұрыдан бұл жайды сұрастырсақ, Ильинкада Қонақбайдың бірге туған жалғыз апасы Қаншайым отағасысы Қизатпен тұрған екен. Осы бір мейірбан, тамаша адамдардың қолында болып, Кеңес Армиясы қатарына алынды. 1935 жылы Кеңес Армиясы қатарына шақырылып, азаматтық борышын Түркістан әскери округінің 64 теміржол полкінде өтейді, ары қарай Түрікменстанның Красноводск қаласында ішкі істер халық комиссариатының №2 түрмесінде саяси жетекші болып жұмыс істеген.

1941 жылдың сәуір айынан шілде айына дейінгі аралықта БКП(б) Орталық Комитетінің Ашхабад қаласындағы партиялық курсында оқыған. Сонан соң қазан айына дейін Ташкент қаласында әскери-саяси училищеде курсант болып тіркеуде тұрғанын құжат растайды. Көп ұзамай Ашхабад қалалық әскери комиссариат әскер құрамына жұмылдыру бағытында Назаров Кеңес Армиясына шақырылады. Тарихтан белгілі, сол жылы мауысмның 22-сінде гитлерлік Германия Кеңес Одағының аумағында опасыздықпен басып кіріп, адамзат тарихында ең қатерлі, ұзаққа созылған соғысты бастап жіберген еді.

Осы кітап материалдарын дайындау барысында марқұмның балалары Ұлы Отан соғысына бастан аяқ қатысқан әке жайлы деректерді жинастыруды мақсат қылды. Игі ниетті жүзеге асыру да оңайға түскен жоқ. Өзімізге көрші ғой деп, Ресейге қанша ішіміз бұрса да қазір түтіні басқа шет мемлекет. Кешегі Кеңес Одағы әскерлерінің құжаттарын түгендеп, хаттаған мұрағаттар Ресей Федерациясы Қорғаныс министрлігінің құзырында. Оның ішінде Подольск қаласындағы Орталық мемлекеттік мұрағатқа кіру үшін рұқсат алу бірнеше айды қажет етеді екен. Бір жағынан көрші елде қалыптасқан әскери құндылықтарға деген сергек көзқарас сүйсіндірмей қоймайды, бізде де осындай тәртіп болғанын тілейсің.

Мұрағат материалдарымен таныса отырып, Қонақбай Назаровтың 1941-1945 жылдар аралығындағы жауынгерлік ерлік жолдарын үш кезеңге бөлуді жөн санадық. Алғашқы кезең 1941-1943 жылдарды қамтиды.

1. 
   ОТ КЕШУ
   

Кім-кімнің келешегін айқындауға септігі тиер қасиеттері болады. Кейіпкеріміз 1939 жылдың қараша айында Түркістан әскери округі шекара әскерлерінің саяси бөлімі жанындағы партия комиссиясының шешімімен Бүкілодақтық Коммунистік (большевиктер) партияның (ВКП(б) мүшелігіне қабылданады. Бұдан әрі Ашхабад қаласында үш айлық партия курсында, Ташкент қаласындағы әскери-саяси училище жанында саяси жетекшілердің үш айлық курсында оқу. Назаровтың Коммунистік партия мұраттарына адал көзқараспен ғұмыр бойы беріле еңбек етуі осылай басталды. 1941 жылдың 20 қазанында Ұлы Отан соғысының Солтүстік-Батыс майданында 391 атқыштар дивизиясының 1278 атқыштар полкінде атқыштар батальонының комиссары лауазымымен ұрыс шебіне кіреді.

Полк Алматы қаласына таяу Талғар стансасында жасақталған болатын. Назаров кейін өзінің жазбаларында полк командирі капитан Иван Трофимович Гордиевскийді, полк комиссары аға саяси жетекші Никита Егорович Грузинцевті жылы лебізбен еске алады. Полк командирінің бұйрығы бойынша командалық-басшылық құрамды толықтыруға келгендер ішінде кіші саяси жетекші, 9 атқыштар ротасының саяси жетекшісі Қонақбай Назаров та бар еді. Калинин майданында Холм қаласының іргесінде полк жаумен бетпе-бет ұшырасады. Бақайшағына дейін қаруланып, Кеңес Одағына баса көктеп кірген неміс-фашист басқыншыларымен шайқас асқан төзімділікті, ерлікті қажет етті. Қала көшелерінің біріндегі дүлей соғыста Митрущенконың 4 атқыштар ротасы тұтас бір кварталды азат етті. Бөлімше командирі Михаил Горниковтің «Отан үшін! Сталин үшін!» деген екпінді айқайы қарулас достар жігерін жани түсті. Сөйтіп, полк Скаруево, Гущино аудандарында қорғаныс шебін бекітті.

Орталық мұрағат қорындағы істерде полк бұйрықтары сақталған. Соның бірі 1942 жылы 5 қаңтарда Дьяково селосында хатталыпты. Автоматшылар ротасының саяси жетекшісі Назаровтың 2 батальонда әскери комиссар міндетін атқаруға жіберілетіні де осы құжатта баяндалады. 23 ақпан күнгі Қызыл Армия мерекесін атап өтуге байланысты бұйрықта Холм қаласын азат ету жолында ерлігімен ерекше көзге түскен офицерлер мен қатардағы жауынгерлерге ақшалай сыйлық берілетіні жария етіледі. Солардың қатарында біздің ағамызға ең көп мөлшерде – яғни 500 рубль ақшалай сыйлық тағайындалыпты. Айта кету керек, өзгелердің сыйлығы 200-300 рубль аралығында.

Осы кітапты дайындау барысында қолымызға 2009 жылы Алматының «Жібек жолы» баспасынан «Галим Қойшыбаев – снайпер из Казахстана» деген атаумен шығарылған кітап түсті. «Воспоминания снайпера 391 – стрелковой дивизии Галима Қойшыбаева» деген тарауда автор былай дейді (орысша нұсқасын аудармай беруді жөн көрдік):

«Когда до кустарника осталось метров пять-шесть, Абишев схватил меня за руку и заорал в ухо: «Наши! Наши! Слышите говорят по казахски!» Но я тогда плохо слышал, не мог разобрать слов – ведь я был оглушен ударом снаряда, когда меня отбросило вместе с пулеметом.

Часовые заметили нас и предупридительными сигналами предложили сдаваться в плен. Приближаясь к кустарнику, я посылал ответные сигналы. Это были НАШИ! Поняв, что мы свои, к нам подбежали бойцы. Как родных нас встретили Сагитов(Алма-Атинская обл., колхоз Калинина), Омрешев (г.Актюбинск), Кунакбай Назаров (бывший учитель из Актюбинской области) и другие дорогие мои товарищи-бойцы» (15 бет.). Жат өлкеде от пен оқтың құрсауында жүргенде қандас бауырлардың қауышқандағы қуанышты сезімдері еді бұл.

«Құпия. Түпкілікті сақталуға» деп бұрыштама соғылған «№11кітап. 391 Режицк Қызылтулы атқыштар дивизиясының алфавиттік-офицерлік құрамында» (№18 құжаттамалық жазба бойынша, 51 беттен тұрады) саяси жетекші Қонақбай Назаров 1 батальонның әскери комиссары ретінде тіркеліпті. Кейін көп ұзамай дивизия бойынша 1942 жылғы 11 тамыздағы №287 бұйрыққа сәйкес кейіпкеріміз жеке мотобарлау ротасының әскери комиссарлығына жіберіледі. Бұйрыққа дивизия командирі, подполковник Марчук, комиссары Федосеев, штаб бастығы, майор Онопко қол қойған.

Қай қоғамда да ең басты құндылықтардың бірі – тәртіп. Халқымыздың біртуар ұлы Бауыржан Момышұлының мынадай ғажайып нақылы бар: «Тәрбиелі – тәртіптің құлы, Тәртіпті – елдің құлы» Бұл сөзді әскер қатарындағы әр адам бойтұмардай сақтаса құба-құп. Әсіресе, соғыс жағдайында аса қажет.

Қазақстанда ең бірінші жасақталған 316 атқыштар дивизиясының құрамындағы 1278 атқыштар полкінің партбюро хатшысы Р.Қилыбаев 1985 жылы баспадан шыққан «Өмір өткелдері» кітабында былай деп еске алады:

«...Біздің полк темір жол станциясы Великие Лукиге басқа бөлімдерден бұрын келіп жетті. Артымыздағылар әлі келіп үлгермесе де, сол жердегі 3-екпінді армияның уәкілдері полк командирі мен саяси комиссарды шақырып алып, Холмға тез жетіп, Тарахан мен Демянск қалаларынан келетін неміс топтарының қатынасын үзіп, жауға шабуыл жасауды бұйырды...

...Немістердің зеңбіректен атылған снарядтары тоқталып, есімізді енді жия бергенімізде төбеден бір топ самолет келіп, тағы да бомбалай бастады. Қонақбайдың жауырынан жанап өткен автомат оғынан үстіндегі киімі өртеніп, өзі жеңіл жараланды. Бірақ ауырған жарасына қарамай немістермен соғыса берді. Жолдастарымен бірге жақындаған жауды баудай түсіріп, екі қабат үйді жауға бермеді. Әбден қас қарайғанша атысып, екі жақ тарқасып, өліктері мен жараланғандарын жинады. Жау самолеттерінің бомбалауынан, зеңбіректерінің снарядтарынан біздерден көп шығын болып, қатарымыз сиреп қалды. Өліктерді Холм қаласының күншығыс жағындағы поселкенің жанына жерледік. Қазір бұл жер – бауырластар бейіті.» (102, 104-105 беттер.)

«...Ұзамай байланыс блиндажынан мені телефонға шақырған дауыс естілді. Шақырған полктің комиссары М.Пустильников екен. Хал-жағдайымды біліп, қосымша тапсырмалар бергеннен кейін менің елге жүретінімді айтып, орныңа уақытша қалдыра тұратын қандай тәжірибелі офицер бар деп сұрады. Аз-кем ойланып барып полктің партбюро мүшесі Қ.Назаровты атадым. Ол Қонақбай кандидатурасымен келісіп, оған жұмысымды өткізуді тапсырып, тезірек штабқа жетуімді бұйырды.

Қонақбайға барлық істелетін жұмыстарды тапсырып, солдат, офицерлердің елге жазып берген хаттарын жинап алып, жауынгер достармен құшақтаса қоштасып, полктің штабына жеттім...» (Кітаптың «Робья өзенінде» деп аталатын тарауынан, 110 бет).

Біздің алдымызда – 1278 атқыштар полкі партбюро мәжілістерінің хаттамалары. Көңілімізге ұнаған тұсы – Қонақбай Назаров партбюро мүшесі ретінде мәжілістердің ешбірінен қалмаған, талқыланған мәселе турасында пікірін ашық айтып отырған. 1942 жылғы 1 қаңтардағы мәжілісте ВКП (б) мүшесі, 3 батальон командирі Хайбуллиннің жеке ісі қаралады. Коммуниске тағылған айып – КСРО мен Польша Үкіметі арасында Гитлерлік Германияға қарсы бірігіп шабуыл жасау жөніндегі келісім-шарт туралы ұшқары пікір айтқан, яғни келісім-шартқа байланысты газет материалын жоққа шығаруға тырысады. Әрине, бұл партия мүшесіне, командирге жараспайтын қылық. Қаруластары сияқты Қонақбай да қойылған кінәнің дұрыс екенін айтып, Хайбуллиннен қателігін мойындауды талап етеді. Ақырында мәжіліс Хайбуллинге жеке есеп карточкасына жазылған қатаң сөгіс жариялауға қаулы қабылдайды.

Далада зеңбіректің оғы зуылдап тұр. Екі жақтың кескілескен қиямет шайқасы жан түршіктіреді. Өмір мен өлім арпалысқан шақтарда коммунистердің блиндажда майшам жарығымен өзекті мәселелерді талқыға салып жатқан шағын көз алдыңа келтірші. Солардың ортасында жігерлі, құрыш қазақ Қонақбай Назаровтың отырғаны қандай?!

Торопецк-Холм операциясы Ұлы Отан соғысы жылдарында Мәскеу түбінде шоғырланған неміс-фашист басқыншыларын талқандау жолында Ржев-Вяземск операциясындағы Кеңес әскерлерінің шабуылдаушы операциясы болып саналады. Полковник Д.А.Коваленконың қазақстандық 391 атқыштар дивизиясы 1942 жылдың 22 қаңтарында генерал М.А.Пуркаевтың 3 Екпінді армиясының құрамына енгізілді. Армия Холм қаласында қарсыластар гарнизонын қоршауға алып, жаудың Демянск тобының оңтүстік жағынан шықты. Абыржыған неміс командованиесі Батыс Еуропадан өз резервін әкелуге мәжбүр болды.

Холм қаласын жаудан босату шайқасында көрсеткен ерен ерлік көрсеткен Қонақбай Назаров туралы №Холм қаласын жаудан босату шайқасында көрсеткен ерен ерлік көрсеткен Қонақбай Назаров туралы №3 армияның командирі генерал-лейтенант Пуркаев бекіткен Әскери кеңестің тұжырымдамасында былай деп жазылған: «Назаров Кунакбай комиссар 2-ого батальона на протяжении всего боя с 13 февраля 1942 года по сей день являясь военным комиссаром, увлекая своим примером, храбростью и отвагой бойцов, командиров в борьбе за овладение г.Холм.

После смерти командира батальона принял командование батальона и показал себя как способный организатор. Будучи раненным 14.02.1942 г в г.Холм остался на передовой линии, воодушевляя и увлекая за собой бойцов, командиров и политработников.

Тов. Назаров является верным и преданным сыном партии Ленина-Сталина. Командование полка представляет к высшей правительственной награде».

3 Екпінді армияның Әскери Кеңесінің 1942 жылғы 12 сәуірдегі №0185 бұйрығы негізінде КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Отан үшін отты шайқастарда ерлігімен көзге түскен жауынгерлер мен офицерлерді медальдармен марапаттады. Олардың қатарында саяси жетекші Қонақбай Назаров «Ерлігі үшін» медаліне ие болды. 1942 жылғы мамырда Холм қаласының іргесіндегі Извоз және Березовец деревняларын, осы жылдың шілде-қыркүйек айларында Рамешками деревнясын жаудан босатуда көрсеткен ерлігі және батальон командирінің саяси жұмыстар жөніндегі орынбасары қызметін тәртіпті, абыройлы атқарғаны үшін Қонақбай Назаровты Оңтүстік-Батыс майданның қолбасшысы, генерал-полковник Сурочкин мұның алдында офицерлер курстарының бірлескен командованиесі ұсынған «Қызыл жұлдыз» орденіне қанағаттанбай, марапаттау листогіне өз қолымен «II дәрежелі Отан соғысы» деп жазып, бұрыштама қойған. 1943 жылдың 21 қыркүйегінде Солтүстік-Батыс майдан жауынгерлері мен офицерлерін марапаттау туралы бұйрық шығарылды. Осы тізімде II дәрежелі Отан соғысы орденін омырауға таққандардың бірі даңқты жерлесіміз Қ.Назаров болатын.

2. 
   ГВАРДИЯШЫЛАР САПЫНДА
   

Жеке құрамның батыл және ұтқыр қимылдары, жоғары деңгейдегі тәртібі мен ұйымшылдығы, батырлығы мен табандылығы үшін 361атқыштар дивизиясы 1942 жылдың 17 наурызында 21 гвардия атқыштар дивизиясы болып қайта құрылды. Жауынгерлер мен офицерлер қалыптасқан дәстүрге адалдығын солтүстік-батыс бағытта немістердің сенімді тірегіне айналған темір жол стансасы әрі үлкен қала Невельді азат ету барысында көрсете білді. Жауды еріксіз қашуға мәжбүр еткен дивизияға Невель атағы беріледі. 3 Екпінді армия басшылығының саяси бөлім резервінен капитан Қонақбай Назаров пен лейтенант Михаил Иванович Логиновты осындай даңқты құрамаға жіберуі оларға құрмет әрі сенім еді.

Бұдан бұрынғы тарауда біз үзінді келтірген кітаптың кейіпкері Ғалым Қойшыбаев 1942 жылғы қанды майдан жорықтарынан мына жағдайды баяндайды (орысша мәтінін сол күйінде бергенді жөн көрдік):

«31 ноября начали наступление 1280 и 1278 стрелковые полки. Его нельзя назвать успешным. В рукопашном бою были ранены я и комиссар батальона 1278 с.п. Кунакбай Назаров, из моего отделения погибли бойцы Биртаев, Дукеев, Джубанияз, Джайлубаев и комроты Бедрин.» (26-бет).

Ағамыз жарақат алған соң әскери госпитальда емделіп шығады. Алда оны ауыр шайқастар күтіп тұр еді. Жалпы Назаровтың өмір жолына үңілген адам құрыш қазақтың бейбіт еңбекте де, соғыс майданында да партия жұмсаған жаққа құлшынып баратынын, жүктелген міндетті орындаудан еш тартынбайтынын аңғарар еді. Шынында ол кейінде №21 гвардия Невель атқыштар дивизиясындағы офицер шеніндегі бұрынғы қалпынан еш ауытқыған жоқ.

Желтоқсан айында дивизия бөлімдерін оқшау қалдыруға ұмтылған жау жағы Турки-Перевоз-Язно бағытында шабуылдауға ниеттенеді. Невельдік гвардияшыларға Долысица өзенінде қарсыластар қорғанысын талқандау жүктеледі. Қосымша күш ретінде шаңғышылар батальоны мен дербес саперлар ротасы келді. 14 желтоқсанда 69 гвардия атқыштар полкі Гатчино деревнясы ауданында орманға шоғырланып, оқу-жаттығу өткізеді. Екі тәулікті кейінге салып, қуатты артиллериялық әзірлік пен дабылдан соң полк шабуылға шықты. 3 атқыштар батальоны өзеннен өтті де жау орналасқан траншеяларға баса көктеді. Қолма-қол ұрыс қыза түсті. Жауынгерлер қолында – найзалы мылтықтар, дүмдер, гранаталар мен автоматтар, көп кідіртпей жау гарнизонын траншеядан қуып шықты, немістердің біразы тұтқынға алынды, енді бір бөлігі қаша жөнелді.

Қарсыластың мықты бекінген қорғаныс белдеуіне гвардия капитаны Братконың 3 атқыштар батальоны күйрете соққы берді. Айта кету керек, Қонақбай – осында командирдің орынбасары, бұған дейін үш рет жарақаттанды. Шаңғышылар батальоны мен 1 атқыштар батальоны солтүстік-шығыста Торжок жағынан қарсыластың пулеметтен жалын шаша боратқан оғына кезікті. Кеңес әскерлеріне тез ес жиюға тура келді.

Полк командирі оң жақтан автоматшылар ротасын және ПТР ротасын қалқан қылып, екі батальонмен Гатчино ауданына дейін өзенді бетке алады. Батыс шепте Копачевоға таяп қалған олар тағы да жау танкілері мен тікелей атыс қаруларының күшті қарсылығына ұшырасады, амалсыздан окопта тасалауға тура келді. Артиллерияны арқа тұтқан жау қолында снарядтардың өлім құштырар тасқыны бар еді. Мұндай жағдайда әрбір гвардияшы үшін бірнеше күн мен түн бойына құтырған ажал құйынын серпуге ұстамдылық пен өзін өзі меңгеру қажет болды.

Полк бекінген қалың қарағайлы белдеуді жау артиллериясы аяусыз соққыға алды. Айнала снарядтардың мүңкіген иісімен тұншықты. Қорғаныстың бұл участогын жауынгерлер кейін «Ажал алқабы» атап кетті.

Полктің штаб бастығы, гвардия майоры Киселев «Боевой путь 69 гв.ст.п» деген әскери жазбасында: «Густой сосновый бор, в которм окопался полк был сметен на чисто вражеской артиллерией. Вокруг поле, перепаханные снарядом, да кое-где торчали обуглившиеся пни. Недаром этот участок обороны наши солдаты прозвали «Долиной смерти» деп келтіреді.

Жазбаны оқып отырғанда Қонекеңнің ортаншы ұлы Болаттың есіне басынан кешкен мына жай оралды. Студент шағы. Ол кезеңде қазіргідей жүрдек автокөліктер көп емес. Көнетоздау жүк автокөлігімен Ырғыз ауданына сапар шегіп қайтады. Қарабұтақтан Қалыбай ауылына қарай бет алғанда жаңбыр құйып кетіп, көлігі доңғалаққа жабысқан саз балшықтан еркін жүре алмай айтарлықтай бейнет көреді. Тұтқада отырған жүргізуші жылда жазғытұрғы кезде және күз айларында осындай мибатпақ салдарынан талай рет жолда түнеп қалғанын, өзі сияқты ақырет көрген әріптестерінің бұл участокті «Ажал алқабы» деп атап кеткенін тұнжырап отырып айтады.

Болат бастан кешкенін, естіген әңгімесін әкесіне баяндайды. Сонда жарықтық Қонекең:

-Балам, тым қатты күйінгендіктен шыққан сөз шығар, - деп, басалқы айтты. Дидарында мұң бардай.

Бүгінгі күні ойлап отырса қарт майдангер есіне соғыстың ауыр кезеңі, «Ажал алқабында» оққа ұшқан қаруластары түскен екен ғой. Әуеден, қарсы беттен оқ борап тұр, алға бір адым жылжыдуң өзі мұң. Қонақбай Назаровты бұл қияметтен иығандағы періштелер аман сақтаған екен.

Қазір Ақтөбеден Ырғызға қарай бет алған жүргізуші де, жолаушы да ешнәрсеге алаңдамайды. Таспадай тартылған Батыс Еуропа-Батыс Қытай дәлізі. Жүйіткіген көлік, көңіл қиялыңды көкке өрлетеді. Тәңіріден ел Тәуелсіздігі арқасында қол жеткен мұндай табыстардың баянды еткенін тілейсің.

19 желтоқсанда гитлершілер танкілерді бетке ұстаған қуатты қолымен біздің алдыңғы шепке бес рет ұмтылды. Сөйтсе де гвардияшылар тас табандап орнығып, барлық шабуылдарға соққы берді, басқыншылардың үш танкісін жойып жіберді.

Арада апта өткен соң біздің дивизия армия командованиесі резервіндегі екінші эшелонға шығарылды. Полк Таланкино деревнясы ауданында орманда тынығуға орналасты. Жауынгерлер мен офицерлер кір-қоңын ауыстырып, моншаға түсті. Жаңа жылды жылы жертөлелерде қарсы алды. Кружка толы арақты сіміріп салып, сырнай әуенімен Невельді, Пугачироны және «Ажал алқабын» еске алды, сұрапыл күндер мен шайқастарды ойға оралтты.

1943 жылдың желтоқсанын 3 атқыштар батальоны командирінің саяси бөлім жөніндегі орынбасары Қонақбай Назаров қарулас достарымен бірге осылай өткізген еді.

Гвардия майоры Киселев әскери жазбаларында («Боевой путь 69 гвардейского стрелкового полка» - №6314 қор, 226 беттен тұрады) 1944 жылғы қаңтар-ақпан айларында жауынгерлер мен офицерлер бастан кешкен оқиғаларды суреттей келіп, капитан Назаровтың 26 ақпандағы ауыр шайқаста сол жақ аяғында тізеден ауыр жарақат алғанын сөз етеді.

Келесі күні гитлершілер Волково деревнясында аялдауға тырысқанымен гвардия полкіндегі отандастарымыз олардың көсіле қимылдауына мүмкіндік бермей Батысқа қарай тым ары асырып жіберді.

Прошково-Васильево ауданында көлдің шұрайлы жағалауында тыныстауға ұйғарған полк Замошье-Старица бағытындағы немістердің алғы шебін бұзуға, сөйтіп Себеж-Пустошка тас жолы бағытында қозғалуға бұйрық алады. Майдангерлер алдында қалың қар жамылып, Солтүстікке қарай көсілген, ұшы-қиыры жоқ дала жатты. Бұл Сырбай Мәуленов жырлаған әйгілі Валдай қыраты еді.

Алдын-ала барлаудан қарсыластың әр қыстақты айнала шабуыл жасау үшін жеке тірек бекетіне бейімдеп алғаны аңғарылды. Бәрі де автоматты оқпандармен жарақтандырылған инженерлік құрылымдар тәрізді, Бруно шырмауықтарына ұқсатып тікенек сымдармен қоршаған, миналар қойылғаны белгілі болды. Солай болғанымен шегінуге жер жоқ, ауыр тапсырманы орындау қажет.

Кеңес әскерлері Васильево деревнясына таяу шабуыл алаңын жасақтап, неміс қорғанысын күндіз бұзуға ниет қылды. Жиырма минуттық артиллериялық дайындықтан соң басталған қиямет соғыс жеті сағатқа созылды. Басқыншылардың қисапсыз көп отты нүктелері біздің артиллерияға мұрша бермеді, олардың қорғаныс белдеуін бұзу қиынға соқты.

Командование түнгі қараңғылықты пайдалану керек деген тоқтам жасады. Мынадай ретпен шынжырлы тосқауыл жасалды. Гвардия капитаны Гусевтің 3 атқыштар батальоны, гвардия капитаны Сметаниннің ПТР ротасы, гвардия аға лейтенанты Сидоренконың автоматшылар ротасы, гвардия капитаны Нюниннің 1 атқыштар батальоны. Шабуылдаушы топқа тікелей басшылық тізгінін штаб бастығы, гвардия майоры Киселев алды.

Қысқаша артиллериялық дайындықтан және «қызыл ракета» дабылы бойынша РС залпынан соң гвардияшылар жікті бұзбай алдағы биікке лап қойды. «Отан үшін!», «Сталин үшін!», «Балтықтықтар, алға!» деген екпінді ұрандар, орыстың құдіретті «Урасы» айналаны азан-қазан қылды. Невельдіктер өршелене қимылдауда. Соққының күтпеген тұстан қатты тигені ғой, немістер тұрағын тастай қашты. Алайда Замошьеге дейін 1,5-2 шақырымдай бар еді, жан беру оңай ма, бар күшімен біздің жауынгерлерге қос қапталдан және маңдай тұстан оқ жаудыруда. Бастапқы жеңістерімен арқаланған біздің атқыштар, құрышбұзушылар, автоматшылар немістер қорғанысының түкпіріне бойлай түсті. Батыл түрде ыңғайлы маневрлер жасай отырып, қарсыластың жекелеген мықты биіктерін қалдырған полк ыждағатты қимылмен Замошьенің шығыс бетіне ұмтылды. Сөйтсе де Солтүстік беткейде орналасқан дұшпан жанталасқан әрекетке кірісті. Қарсы шабуылдары танкілердің қолдауымен 5-6 рет қайталанды.

Гвардияшылар табан тіреген атамекенді кеудесімен қорғап, патриоттықтың тамаша үлгісін көрсетті. Көмекке келген шаңғышылар батальоны шабуыл шебін ұлғайтты және қапталды бекітті.

Жеглово үшін тас-түйін бекінген жау Кеңес әскерлеріне сол қапталдан қауіп төндірді. Бұған қарсы автоматшылар тобы төбелердің бірінде 105 милиметрлік зеңбіректерден Жегловадағы қарсыластар шоғырланған нүктелерге оқты қарша боратты. Жау лажсыздан бұл елді мекенді тастай қашты.

Ымырт үйіріле полк командирі, гвардия подполковнигі Жданович Замошьеге келді. Роталар старшиналары қардарлықты қатты сездіріп тұрған қару-жарақты жеткізді. Замошье жаудан толық азат етілді, Старицаға бет алған полк дұшпанды оңтүстік-шығыс жақтан еңсере түсті. Осы деревняда қарсыластар іс-қимылдың күшті тірек торабын ұйымдастырды, олар Старицадан айрылса қорғаныс жүйесіндегі тактикалық мүмкіндіктерін жоғалтатынын сезген еді, содан да қасық қаны қалғанша соғысуға бел буды.

Біздің даңқты әрі қажырлы гвардияшылар бес сағат бойына жаудың қарсы шабуылына төтеп берді. Амал нешік, полк Старицаны тұтастай иемдене алмады, себебі оңтүстік қанатта көрші 46 гвардия атқыштар дивизиясы көлдің арғы бетіне баяу жылжыды. Полк қол жеткен межеде қорғанысқа көшті. Кескілескен шайқастарда атқыштар, автоматшылар, құрышбұзушылар, барлаушылар және олардың офицерлері гвардия капитандары Нюнин, Назаров, гвардия аға лейтенанты Сидоренко, гвардия лейтенанты Гриднев, ұрыс даласында ерлікпен қаза тапқан гвардия капитаны Сметанин ерліктің тамаша үлгісін көрсетті.

21 гвардия Невель атқыштар дивизиясының командирі, гвардия генерал-майоры Михайлов пен командирдің саяси бөлім жөніндегі орынбасары, гвардия полковнигі Толстопятенконың 1944 жылғы 2 ақпандағы жеке құрам бойынша №3 бұйрығымен жарақат алып, госпитальға жіберілуіне байланысты гвардия капитаны 69 гвардия атқыштар полкі 3 атқыштар батальоны командирінің саяси бөлім бойынша орынбасары Қонақбай Назаров атқарып келген қызметінен босатылды. Ол Горский облысы Муром қаласындағы №1247 эвакуациялық госпитальда емделіп, 12-мамырда шығарылады да (КСРО Қорғаныс Министрлігінң мұрағаты, 15966 опись, 18 іс, 2326 қорап) қайтадан майданға аттанады. Біздің ықыласымыз Подольск мұрағатынан алынған екі құжатқа ауды: біріншісі госпитальдың №12 палатасында жатып, ем алған орта және аға офицерлік құрамға ақшалай ризалық білдіру ведомосі, осында гвардия капитаны Қонақбай Назаровтың қызметтік жалақысы 1165 рубль екені жазылған, тағы бір бағанда отбасына делініп 500 рубль көрсетіледі, келесі бағанында 665 рубль жазылып, тұсына ағамыздың өзі қол қойыпты. Екінші құжат шекесінде «Құпия» деген белгі соғылған. Әскери тәртіптің қатаңдығын дәлелдейтін айғақ. 1943 жылдың шілдесінен желтоқсан айына дейінгі аралықта гвардия атқыштар полкінен айып ротасына жіберілгендердің тізімі, бірі Тәжікстаннан келген қызылармияшы-атқыш Курбан Рабиев, екіншісі – қазақстандық, бөлімше командирінің көмекшісі Әбжепар Мәдиев, өмірбаяндық деректері, отбасылық құрамы, білімі, айып ротасына жіберілу себебі жазылған.

3. 
   
   жүктеу/скачать 1,41 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: