Лекция №1 Химиялық эксперименттің химиядан білім берудегі рөлі және орны Жоспары

1. Таразыны жұмыс істеуде тұрақты столға орнатады.

2. Таразы астына подставка қойып түзетеді.

3. Таразы коромысласының ауытқуынан ортаңғы шкаланың бөлігінде тоқтайды. Тепе – теңдікті коромысланың гайкаларын ауыстырғанда жүзеге асыруға болады.

4. Бағыттаушы ортаңғы шкала бөлігінен өткен кезде таразыны арретирдің бұрылысымен абайлап, ұқыпты және арретирді толық жабу керек.

5. Таразы чашкаларына гирлерді және өлшенетін заттарды орналастыру, алу таразының өшірілген жағдайында ғана жүргізіледі.

6. Бөлшектердің дәне жалпы таразы тазалығына мән беру керек.

7. Таразыдағы шаң – тозаңды жұмсақ кисточкамен немесе жұмсақ, таза матамен сүрту керек.

8. Таразы призмаларымен пластинкаларын спиртпен немесе таза бензинмен жуып, содан кейін құрғақ таза матамен құрғатып сүртеді.

9. Таразыны қалыпты бөлме температурасында орналастырады және оны ылғалмен зиянды газдардан сақтау керек.

Оқушылардың зертханалық жұмысы үшін 9 см диаметрлі жартылай дөңгелек немесе жазық чашкалары мүйізден , пластмасса немесе металлдан жасалған қолдың дәріханалық таразылар (25-сурет) болу керек. Мұндай таразыларды әдетте штативпен бірге сатады. Оларда 0,01 г дәлдікте өлшеуге болады, бұл қарапайым тәжірибелерге жеткілікті.

Практикалық жағынан таразылар: а) жоғары жүктемелерге төзетін, және б) осы жоғары жүктемені анықтайтын сезімталдығымен сипатталады. Мысалы, 500 г техникалық тразы 0,02 г – ға сезімтал, сондықтан онымен жұмыс істегенде келесі жағдайларды ескеру керек:

1. 500г – нан жоғары жүкті өлшеуге болмайды; үлкен жүк әсерінен коромысло майысып, таразының көрсеткіштері төмен дәлдікте және таразы бұзылуы мүмкін.

2. Егерде таразының бір чашкасына 500 г гир салып және теңестірсе, онда оның тепе –теңдігі сол немесе келесі чашкаға 0,02 г немесе одан көп жүк салғанда ғана көрнекті түрде өзгереді. Бұдан кіші жүктерді олар сезбейді.

Осы таразыларда 500г жүк өлшегенде жүк массасы үшін дәлдікке сүйенуге болады.

Демонстрациялық тәжірибелер және лаборант бөлмесі үшін ең қарапайым тастар жарайды (дәлдігі жоғарылар қажет емес). Екінші классты 1 кг – нан 0,01г – ға дейінгі гирлер бар жинақ жеткілікті. Дәріханалық таразылармен жұмыс істейтін оқушылар үшін 50 г – нан 1 г – ға дейінгі никельді тастар және 500 мг және одан кіші алюминий пластинкалардан тұратын жәшік қажет.

Сұйықтықтарды өлшеу үшін лаборанттар бөлмесінде бірнеше бөлгіштері көрсетілген, тұмсықты өлшеуіш цилиндрлер (мензурка) болуы қажет. 50, 100, 250, 500 мл және 1 л –к цилиндрлер болғаны жақсы, бірақ 100мл және 1л – к екеуімен де болады. Оқушылар жұмысына 50 мл цилиндрлер қажет. Үй – тұрмыс мақсатында шығарылған пластмасса конусты градуирленген стақандар (500 мл – ге дейін және көбірек) қолдануға болады. Оны арнайы дүкендерде сатады.

Мензурка таразы тәрізді зертхананың қолданылатын құрылғысы болу керек, бірақ дәл мензурканы дайындаудың бірнеше көрсетілімдері бар. Ыдыс ретінде сынауық, газ жинауға арналған цилиндр, кесілген тар шыны және т.б. ұолданылады.

Қолдан мензурка дайындағанда бастапқы қиындық бөлгішті енгізу оның градуировкасы. Бөлгішті алмаз, ұстаханада плавик қышқылымен улау тым қиын. Бөлгіш ретінде қағаз жолақты жапсыру қолайсыз, себеб жолақ жеңіл алынады. Мектеп мәселесінде ыдысқа матовый жолақты жасау жеңіл, оған бөлгішті қарапайым графит қарандашпен жазады. Графит матовый шыныда жуғанда да жақсы ұсталады, тек шыныны ысып және сүртуге болмайды.

Матовый жолақты наждак қағазы көмегімен, карборунд және т.б. қағазбен өте ұсақ емес етіп жеңіл жасауға болады. Қағаздың болмаған жағдайында сәйкес порошок, ары кеткенде дымқылтряпкаға алынған ұсақ құмды қолдануға болады. Құм орнына кварц, кремний немесе басқа қатты затты балғамен ұнтақтап алған жөн.

Мензурканы градуирлеу үшін меншіктелген мензурка, тіпті бюретка қолданған жақсырақ. Мензурка диаметріне сәйкес 1, 5, 10 мл су құяды және өзі қалауы бойынша аралықты бөліктерге бөледі. Құйлған су деңгейін аздаған сызумен белгілейді, бөлгішті қорытынды түрде мензуркаға жазар алдында оынң бір ұшы бірнәрсеге сүйенетіндей етіп горизонталь подставка қояды. Қарандашты қолда қатты ұстап немесе подставкаға қапсыра отырып, мензурканы ось бойымен айналдыра сызады.

Аралық бөлгішті алдымен аралықты геометриялық тәсілмен керек бөліктерге бөліп қағазда жасайды, ал содан соң оны мензуркаға жазады. Егер аса дәлдік қажет болмаса көзбен бөлуге болады.

Өлшеуіш цилиндрді дайындау үшін сынған бюретканы қолдануға болады. Бұл үшін бюретканың сынған бөлігін ақырындап кесіп, балқыта тұмсық жасайды, ал бюретканың екнші соңын бітейді. Осындай жолмен дайындалған цилиндрді тұрақтылық беру үшін үлкен тығын тесігіне (5-сурет) қояды.