Лекция:: Практикалық: 30 Семинар: 10 Лабораториялық

Дайын бояуларды араластыру үшін ас содасының ерітіндісін дайындау керек. Жасыл,қызыл, көк және жасыл түсті араластыруға қайнаған жылы суға бір шай қасық ас содасын салып араластырады, қара түс үшін жарты шай қасық ас содасы қажет. Жұмыс алдында ас содасы ерітіндісі мен бояулар 1:1 пропорцияда араластырылады. Бірақ та бұл езілген дайын ерітінділерді екі тәуліктен артық сақтауға болмайды.

Араластырылған бояулар матаға қылқалам арқылы жағылады. Ереже бойынша алдымен ақшыл бөліктері содан соң күңгірт элементтері боялады. Ерітінді матаға еркін жайылады, дегенмен де үлкен бөліктерді бояғанда мақтамен дымқыл жерлерін сүрту керек.

Жұмысты кепкеннен кейін бумен өңдеген жөн. Ол үшін матаның боялған жерлерін бір-біріне тимейтіндей етіп қағазға немесе матаға орайды. Бумен өңдеуді үлкен кастрөлде немесе шелекте жасауға болады. 5 см дейінгі деңгейде су құйылған ыдыстың ішіне оралған мата тимейтіндей етіп жіп керіп, соның үстіне орналастырады. Егер де жұмыс өте үлкен емес болса, қақпағы жабылған ыдысты 30 минут қайнатады. Ал жұмыс үлкен көлемде бірнеше рет оралған болса, 60-90 мин. Қайнатады. Келесі кезекте матаны алдымен салқын сумен, содан соң ыстық сумен шаяды да, сабынмен жуады. Табиғи жібекті жуғаннан кейін бөлме температурасында сірке суының ерітіндісінде өңдейді (1 литр су- 2 ас қасық 9 сірке суы).

Ал мақтадан немесе зығырдан жасалған матаны қолмен жуғаннан кейін екі рет минуттан кір жуғыш ұнтағының ерітіндісінде қайнатады. Бұйымды дымқыл күйінде алдымен теріс жағынан, содан соң оң жағынан үтіктеу керек.
Ыссы батик

Ыссы батиктің салқын батиктен айырмашылығы парафин,стеарин немесе олардың қоспасын қолдануында. Ыссы қойма ақ түсті болатын жерлерге қылқалам арқылы жағылады. Содан соң барлық жазықтық бояу ерітіндісімен боялады.

Мата кепкеннен кейін қоспамен ақшыл болатын жерлері жабылады да, қалғаны күңгірт тонға боялады. Кептіргеннен кейін қоспаны үтіктеу арқылы ажыратады, оны бірнеше қабат газет арқылы оң және теріс жақтарынан үтіктейді.
Еркін өрнек
Бұл өрнек түрі қоспаның болмауымен және бояудың матаға еркін жайылыуымен ерекшеленеді. Еркін өрнекпен жұмыс істеудің алдында матаны ерітіндімен түгел жауып шығады. Оған КМЦ түсқағаз желімін пайдалануға болады. Содан кейін бояу ерітінділерімен қағаз бетін акварельмен жұмыс істеген сияқты бояйды. Ал бумен өңдеу жоғарыда айтылғандай жүргізіледі.
Түйінді батик
Түйінді батик- матаны түйіндеп байлау арқылы бояу. Матаны орайды да, байланған жерден бояу аз өтетіндей етіп синтетикалық жіппен байлайды. Сондағы езілген бояу ерітіндісін жалпақ қылқалам арқылы алдымен ақшыл түстерді, содан соң күңгірт түстерді жағады. Дымқыл бұйымды ыссы духовкада немесе кептіргіш шкафта кептіреді. Бұдан кейін синтетикалық жіпті шешіп қағаз немесе мата арқылы теріс және оң жағынан үтікпен үтіктейді. Осыдан соң бұйымды сумен шайып, сабынмен жууға болады.

Әр халықтың ғсаырлар бойына жинақталып белгілі бір жүйеге түскен рухани өмірінің ұлттық мәдинетті бар .Мол рухани мәдинетінің маңызы бір саласы қолөнер .Қазақ хаоқының шеберлік өнері еңбек барсында туды және тұрмыс тіршілігінде қолданылаттын өнермен тығыз байланыстты болды .Барлық заттар көшпелі халықтұрмысына бейімделіп жасалды .Қолөнер ғасырлар бойы дамып қалыпттасып келе жатқан хаоық шығармашылығы.ол талай ғасырлар кезеңінен өтіп түрленіп жаңарып келіп атадан балаға қалған мұра ретінде бізге жеткен дәстүрлі өнер .Ол арқыллы біз үлкен рухани эстет икалқ тәлім алып өнер әлеміне қанат қағамыз. Өнер туындылары белгілі бір дәуірде,сол дәуірде өмір сурген халықтың тұрмыс тіршілігін бейнелейді. Халықтың асқақ арманын, табиғат сұлулығын, ішкі жан сезімін өнер арқылы білдірген. Өнер туындылары арқылы белгілі бір халықтың тарихын білуге болады.

Тіл арқылы кез келген халықтың даму дәрежесін, оның даму тарихын, мәдениетін түсінуге болады. Мәселен сол тілді сақтап дамыта білуде. Ал біздің тіл қорымызда мал шаруашылығы мен егін шаруашылығына, аңшылық, саятшылы, балықшылық, т.б. кәсіпкерге, қол өнерінің сан алуан туріне байланысты мыңдаған ұғым мен заттардың атаулары бар және кез келген атаудың сыртыда тұрған, соған байланысты этнографялық ұғым, наным сенім,әдет ғұрыпттар тағы б ар .Әр түрлі заттың құбылысттың аты –жөні сыр-сипатты қоғамдық қатынастар әдет ғүрып салт-сана мен дәстүрлер жайлы мағұлматардың бәрі де кейінгі т уындарға тән тіл фактілері арқылы ғана яғни тілдегі сөздер мен сөз тіркестері фразеологизмдер мен арқылы мақал мәелдер аңыз ертегілер арқылы жетуі мүмкін емес кез келген тілдің қоғамда өзара байланыстты үш түрлі қызметті бар .оның басты қызметі коммуникативтік яғни қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатнас жасап бірін-бірі түсінуі пікіри алысу үшін қажетті қызметі.

Оның екінші қызметі көркем шығарма тіліне тән тілдің бұл қызметі әрине қаламгердің шеберлігіне сөз саптау мәнеріне байланысты .ал тілі үшінші қызметі ғылыми терминмен айтқанда аккумулиятивтік қызмет деп. аталады яғни ол тілдің ғасырлар бойы дүниеге келіп қалыптасқан баолық сөз байлығын өз бойына жиып сақтап келешек ұрпаққа асыл мұра ретінде түгел жеткізіп отыратын игілікті қасиеті.

Бұл салада игілікті бастамаларымыз да жоқ емес осы ретте кәсіпттік этнографиялық ұғымдар жөнінде этнолингвистикалық қорымызды толықтырып нақты этнографиялық тағылымдар жазып қалдырған халық өнері шебері етнограф Дәркенбай Шоқпарұлы ол кісі ата –кәсіп түрлерін олардың тәрбиелік мәнін этнографиялық ұғымдарын поэзия тілімен шебер суреттеген

Зергердің сәндеп соқан сырғасы бар

Қырында құс бегінің шырғасы бар

Құлын кезден өрелеп төрт аяғын

Баулысаң жай жылқыдан жорға шығар

Біз жоғарыда халық өнерпаздарының еөне заманан келе жатқанқолөнердің көркемдік әсемдік бұйымдарын және олардың жасалу тәсілдері жайлы әңгіме еттік ендігі жерде халық шеберлеорінің асыл мұрасын сақтап біздің қазіргі заманымызға дейін алып келушілер жайында әңгіме еткіміз келеді ондай шеберлер елде көп

Қолөнер шеберлерінің біразы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне белсене қатынасып амангелді батырдың соңынан ерген сарбаздарға қажетті қару жарақаттар соқты мысалы батырдың ағасы бектепберген үдербаев пенбірге баязи төлегенов мода бек байториев сыздық қызыров сияқты ұсталар көтаршілерді білтелі мылтықтар мен сирақты мылтық айбалта қылыш сүңгі найзалармен қаруландырады ол қарулардың көпшілігі қазір музейлердегі тиісті орвндарда сақталулы тұр бұлардың қазіргі жастардың әскери патриоттық әсттетикалық тәрбие алуына ролі зор

Ал кілем тоқу өнері де біздің өрс алған ауылдық жерлерде тұратын қазақ әйелдері мен қыздары тоқыма жүн түтіп жүн сабауды ұмыта қойған жоқ қызылорда шымкент жамбыл торғай ақтобе обылыстарында кілем тоқу өнері ұрпақтан-ұрпаққа ауысып жаңаша түр ою-өрнектер мен әсемдік орнын қадір қасиетін жойған жоқ.сондықтан тиісті орендар осы сияқты жергілікті қолөнер шеберлеріне деген қамқорлықты оларға коректі шикізат қорын бөліп ғасырлар бойы халқымызбен жасасып келе жатқан қолөнердің алдағы уақытта да өркендей беруіне көңіл бөлінеді деп. сенеміз

Қазір кейіз үйдің неше түрлері жиһаздарының жаңаша түрмен дамытуда шәми айтмағанбетов бибі сәрсенбаева зейнел жұмағұлова қадиша сәметова бағдат игенбаева ағайша бірәлина моншақ сәдуова салима әзірбаева насипа тайманова қатима қожақметова сияқты халық арасынан шыққан өнер иелерінің еңбегін атап өткеніміз лайық

Халық шеберлері жеке адамның мұқтажын ғана өтеп қойған жоқ кешгі күндері олар колхоз өндірісіне де белсене араласты шаруашылыққа соқа қамыт-сайман жасады олардың ішінде Ленин орден імен құрмет белгісі орден імен нагыраталған атақты ұста мұқаметжан оспановты бірнеше медалдарды омырауларына тақан құлмырза мырзақмет жармақ нұрбек әбдірақман әлімбет даиыр көшербай ұсталар да қиын кезде осындай еңбегімен көзге түсті мұндай кісілер тізе берсеңіз республикамызда көп-ақ.

Коммунистік партия мен сонет үкіметі халық өнерін дамытып өркенднтуге әрқашан көңіл бөліп қамқорлық жасап келеді оған қолөнер шеберлерінің аудандық обылыстық және республикалық көрмелерінің өткізілуі халықтың қолөнері деген рубрикамен баспасөз бетерінде оқтын-оқтын мақалалардың жарық көріп отыруы осының айғағы астанамыз алматыда тұскиіз фабрикасы деген ат пен фабрика ашылып ұлттық бұйымдарды қалпына келтіру байта жаңғырту мәселесі қолға алынды қазақстан атты дүкенде халқымыздың кәрімен жасына коректі бұйымдар осы фабрика және басқа кәсіп орындары арқылы көріне бастағаны қандай қуаныш

Кең байтақ қазақстаның ұлттық ортақ қолөнердің сарқылмас бай мұрасын кеңінен игеру оны халық кәдесіне жарату жолында әсіресе соңғы кезде қыруар игі істер жүзеге асырылып келеді осы уақытқа дейін домбырамыздың өзін дұрыс шығара алмай келсек енді толып жатқан тарифи музыкалық аспаптар қайта тіріліп өнерге қосылды мұның бәрі партиямыз үкіметіміздің күнделікті әкелік қамқорлығының айқын көрнісі шешенің тілі ортақ шебердің қолы ортақ дегендей халқымыздың таңдай қақтырған қолөнерін алдағы уақытта дамытып жетілдіру үшін жас шәкірттер даярлаудың маңызы зор рас өнерлі жастар көп бірақ сол іске бейімделіп қолөнер шеберлерін дайындайтын оқу орындары жоқ

Жоғарыда айтқанымыздай мұны тиісті орындармен келісе отырып жоспарлы түрде мектеб қабырғасынан бастаған жөн әрбір обылыстың аудан көлемінде белгілі мектептерде еңбек сабағы ретінде бола ма кәсәптік техникалық училищелердің жанынан арнайы бөлім ашу арқылы бо лама әйтеуір халқымыздың сан ғасырлар сақталып келе жатқан қолөнер саласындағы ұлтық үлгілерімізді сақтап қалудың а малын қолға алуымыз қажет

Қазақ сәндік қолөнері біздің ұлттық мазмұны социалистік мәдинетіміздің құрамды бөлігі оны дамыта отырып жер-жерде халық шеберлерінің өнегелі істерін жас ұрпақтарға насихатау қолөнері бұйымдарының сапасын арттыра беру аса құрметті және игілікті іс болып табылады

Ал жоғарыда айтылғандай ертедегі ата-бабаларымыздың қолөнер шеберлігінің үлгісін сақтап біздің заманымызға алып клген сонымен бірге әлі де болса кейінгі жса ұрпақтарға ұстаздық көрсетіп соларды үйретте алатын шеберлеріміз әзірге баршылық енді солардың ішіндегі есімдері баршаға мәлім біраз өнерпаздарымыздың әрқайсысының өмір жолына қысқаша тоқтала кетейік.

Бақылау сұрақтары.

1. Безендіру, өнерді қабылдау теориялық негіздері.

2. Батик сабақтардың теориялық негіздері

2. Қағаз пластикасы және сабақтардың теориялық негіздері

Мүсіннің басқа бейнелеу өнері түрлерінен айырмашылығы сол, оның басты әсерлік құралы аймақтық форма. Мұның өзі оны жасаған кезде ағаш, металл, тас сияқты ұзақ сақталатын материалдарды пайдалануға мүмкіндік береді.

Түрлі халықтар мен дәуірлердің толып жатқан мүсіндік шығармалары бізге дейін жетті. Ежелгі Мысырдың, Үндістан мен Американың мүсіндері мен барельефтері кеңінен мәлім. Антикалығ Грекия аса көрнекті мүсіншілер- Фидийдің, Мирон мен Поликлеттің мәңгі өшпейтін шығармаларын әлемге тарту етті.

Мүсін жұмыр /оны барлық жағынан қарауға болады / және бедерлі (рельеф) болып келеді. Жұмыр мүсінде адамды бейнелей отырып тек маскамен, яғни бетпен, баспен ғана шектеліп қала алады. Басты иықпен бірге кеудеге дейін бейнелеу жартылай фигура, ал бүкіл бойымен бейнелеу мүсінше (статуя) деп аталады. Көпфигуралы композиция мүсіндік топ немесе ансамбль деп аталады.

Рельеф – тек бір жағынан қарағанда жақсы көрінетін, жазық беттегі мүсіндік бейне. Рельеф екі түрге бөлінеді: фигуралар фонның жазықтығынан өз көлемінің жартысынан аз шығып тұрса, барельеф деп, ал фигуралар жартысынан көбірек шығып тұрса ол горельеф деп аталады.

Мүсін шығармалары жанды бейнедегі сияқты, станокты және монументті-сәндік болып бөлінеді. Станокты шығармалар айналадағыларға тәуелсіз өмір сүреді, сондықтан түрлі жағдайларда қоюға болады. Монументті-сәндік шығармалар әдетте жеке ансамбльдің, алаңның немесе саябақтың сәулет композициясының құрамдас бөлігі болып табылады.

Мүсіндеу сабақтарының мазмұны мен оқыту әдістемесі
Мүсіндеу сабақтарының мазмұны классикалық мүсін өнері, мүсіндеу құралдары және материалдарымен жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін меңгеру мен оқушылардың кеңістікте көлемді бейнелер жасауы арқылы шығармашылық қабілеттерін дамытуға негізделеді. Сабақ барысында қарапайым саз балшық, ермексазбен көлемді бейнелер жасап, мүсіндеудің алғашқы ереже заңдылықтарын меңгереді. Мүсіндеу өнерінің бейнелеу мүмкіндігін танып, өз шығармашылық қиялын, елестетуін мүсін материалдары арқылы жүзеге асырады.

Сабақта мүсіндеу өнерін дөңгелек мүсін және бедерлік түрлерімен танысып, олардың жеке –жеке теориялық және технологиялық білімдерін меңгереді. Сонымен қатар мүсін өнерінің тарихын саралап, даму кезеңдері туралы мағлұмат алады. Соның ішінде қазақ даласында табиғат жағдайлары мен уақытқа төтеп беріп, қазіргі біздің заманымызға дейін жеткен ескерткіштерімен танысып мақтаныш сезімге бөленеді. Қазіргі қазақ мүсін өнерінің дамуына үлес қосқан Х. Наурызбаев, Е. Сергебаев, Ш. Уәлиханов, Б. Әбішевтердің , Е. Мергенов шығармашылықтарымен танысады. Осындай мүсіншілердің сомдаған Қазақстан қалаларындағы мүсіндік туындыларының атауларын , тақырыптың мазмұнын талдап, көркемдік идеяларын ашады.

Сыныпта мүсіндеу сабағын өткізу үшін арнауцлы құрал-жабдықтар алдын ала жинақталып сақталғаны жөн, олар: мүсіндеу станоктері, тақтайшалар, қалақшалар /стека / , су құятын ыдыстар , оқушылардың жұмыс барысында гигиеналық тазалықтарды сақтау мақсатында киетін арнаулы киімдері болғаны жөн.

Мүсіндеу сабағы да басқа сабақтар сияқты әдістемелік, дидактикалық принциптер жүйесінде құрылып , өз мақсат-міндеттеріне жетуді көздейді. Мүсіндеу сабағы арқылы оқушылар бейнені, образды тек жазықтықта ғана емес, сонымен қатар кеңістікте де көлемді пішіндер жасау арқылы көрсетуге болатындығын меңгереді.

Мүсіндеу сабақтарында машықтық жұмыстарды орындауға мүсіндеудің жапсырмалап созбалау және құрастырмалы /конструктивті / сомдау әдістері көрсетіліп түсіндіріледі.

Мүсіндеу сабақтарында белгілі бір тақырыптық композицияларды, ұжымдық әдісті пайдаланып орындауға болады. Мысалы, «Наурыз тойы» тақырыбына топтық композиция құрастыру тапсырылады. Ол композцияда Қазақстанды мекендеген ұлт өкілдерін сомдап, ортақ тақырып жүйесін жасайды. Мұнда оқушылар бір-бірімен саналы түрде ақылдасып , ынтымақтастықта жұмыс істеп, тақырыптың, композицияның идеясын ашады. Ол оқушыларды ұжымдыққа , ынтымақтастыққа тәрбиелейді.

Мүсіндеу сабақтарында машықтық жұмыстарды орындауға мүсіндеудің жапсырмалап сызбалау және құрастырмалы /конструктивті/ сомдау әдістері көрсетіліп түсіндіріледі.

Мүсіндеу сабақтарында белгілі бір тақырыптық композицияларды, ұжымдық әдісті пайдаланып орындауға болады. Мысалы, “Наурыз тойы” тақырыбына топтық комплзиция құрастыру тапсырылады. Ол композицияда Қазақстанды мекендеген ұлт өклілдерін сомдап, ортақ тақырып жүйесін жасайды. Мунда оқушылар бір-бірімен саналы түрде ақылдасып, ынтымақтастықта жұмыс істеп, тақырыптың, композицияның идеясын ашады. Ол оқушыларды ұжымдыққа, ынтымақтастыққа тәрбиелейді.

Бастауыш сыныптардағы бейнелеу өнері пәннің бағдарламасында өнер туралы әңгіме сабақтарына арнаулы сағаттар бөлінген. Бұл сағаттардың ауқымды бөлігі ІІІ-ІҮ сыныптарда оқытылады. Өнер туралы әңгіме сабақтарында оқушылар белгілі суретшілер, мүсіншілер және сәулемшілердің өнерімен, шығармаларымен танысады.

Оқушылар суретшілердің өз туындыларын жасауда тақырып мазмұнының тереңдігіне, эмоционалдық әсеріне, көркемдік шешіміне жету жолдарын танып түсінеді.

Оқушыларды үнемі өнер шығармаларымен таныстыру эстктикалық тәрбие беру құралының бірі болып табылады. Суретші көзқарасымен бейнеленген өмір шындығымен танысу оқушылардың өздерін қоршаған ортаға жаңаша көзқарасын қалыптасрып, оның сұлулығын тани білуге тәрбиелейді.

Қазақстан даласындағы орта ғасырлардың көркем мәдениеті бұрын өткен андронов және ежелгі көшпенділер кезеңі мәдениетімен тұрақты мұрагерлік байланыста болғандығымен ерекшеленеді.Көшпелі өмір салты көркем кәсіптің алда ұзақ уақыт бойы басым болатын осы аймаққа тән түрі көркем қолөнер кәсібін қалыптастырды.

Сондай-ақ аймақтағы қалалардың жылдам даму көршілес көркем мәдениеттердің әсері байқалатын көркем қолөнер кәсібі бұйымдарының жаңа түрлерінің пайда болуына ықпалын тигізді. Қазіргі кездегі археологиялық мәліметтер қазіргі Қазақстан территориясында орналасқан орта ғасырлық қалалардың қарқынды өмірі жайлы бұрын болжам түрінде болған пікірді нығайтуға мүмкіндік берді.

Қалалықтардың өмірі негізінен шығыстан батысқа қарай өтетін керуен жолдарының қозғалысын қамтамасыз етумен байланысты болды, ал олардың тұрмыстық жағдайы тұрғындардың басым көпшілігінің өмір салтының жалпы сипатынан айтарлықтай ерекшеленеді. Сондықтан,аймақтық тек отырықшы тұрғындарына ғана тән көркем қолөнер кәсібі бұйымдарынан көшпенді мәдениет тудырған көркемөнер дәстүрлерімен тығыз байланыста байқауға болады.Дегенмен, осы кезеңдегі көшпенділердің өнері мәдениеттердің бір біріне тигізген әсерлерінен байи түсті,себебі,керуен жолдары жаңа идеялар тудырмауы мүмкін емес еді.

Сонымен бірге көшпенді мәдениет қолданылатын материалдар түрлерін де шектеді,көркем композицияны шешудің ережелер жүйесін жасады,қолөнер және шығармашылық жұмыстарының алуан түріне арналған түрлендіру өлшемін анықтады. Көшпенді мәдениеттің “таңында” қалыптасқан көркем дәстүрлер кейінгі екі мыңжылдықта да өзінің өзектілігін сақтап қалды.

Ортағасырлық кезеңде болған көшпенді және қалалық мәдениет көркем қолөнер түрлерін екі типке бөлуге болады:отырықшы тұрғындарына арналған және көшпенді өмір салтына қажет заттар. Сондықтан қолөнер еңбегі біршама жақсы дамып,ұсталар мен көзешілер тұрған қала кварталдары дәстүрлі түрде болды друге болады.

Араб мәдениетінің пайда болуы Қазақстан территориясындағы көшпенділердің өміріне айтарлықтай әсерін тигізбеді, дегенмен сол кездегі көркем қолөнер кәсібіне аз да болса ықпалы болды. Бұл жадай метал құю техникасында,архитектуралық формалардың қасбетін ою-өрнекпен безендіруде ерекше байқалады.Аталмыш аймақта өмір сүрген ортағасырлық тұрғындардың мәдениетінде сопылық философияның кең тарауының үлкен мәні бар.

Шебердің жұмысында,көркемқолөнер мәселесінен басқа, орта мен көшпенді өмір жағдайына сәйкес келетін бұйымдардың тәжірибелік қажеттіліктеріне артықшылық жасау негізгі байдар болып табылады. Бұлардың біршама өзіндік ерекшеліктері болғаны белгілі.

Егер тұрмыстық заттың формасын оның тәжірибелік функциясы анықтайтын болса, онда декор дүниетанымдық ұстанымдарда

Қазақстандық қолөнер шеберлерінің біразы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісіне белсене қатынасып амангелді батырдың соңынан ерген сарбаздарға қажетті қару жарақаттар соқты мысалы батырдың ағасы бектепберген үдербаев пенбірге баязи төлегенов мода бек байториев сыздық қызыров сияқты ұсталар көтаршілерді білтелі мылтықтар мен сирақты мылтық айбалта қылыш сүңгі найзалармен қаруландырады ол қарулардың көпшілігі қазір музейлердегі тиісті орвндарда сақталулы тұр бұлардың қазіргі жастардың әскери патриоттық әсттетикалық тәрбие алуына ролі зор , халық өнерінің түрлері оның орындалу тәсілдері жоғарыда айтылғандай өте көп кілем тоқу киім үлгілері өрімшілік зергерлік соүйектен мүйізден ағаштан жасалатын бұйымдар ер-тұрман тері илеу тас қашау ұршық иіріп жіп есу өрмек жүгіртіп кесте тігу Жан түтіп ши орау өнерлері әрі қиын әрі қызық бұл өнерлердің өркен жаюы біріншіден тұрмыста пайдалану үшін болса екіншіден халықтың өнерді аса жоғары бағалауынан да туған қасиет олардың сүйектен жасаған кереуетері мен сандық асадал адалбаақан жүкаяқ кебеже мүйізден шақшалары мен ыдыстары сәндік бұйымдары сырға білезік жүзік өңірше алқа шолпы шаштеңге шашбау сақина ілгекқапсырмалары ел арасында әлі де жиі кездеседі тұс киіз сырмақ текемет аяққап кесе қап шабадан санндық қап бау-басқұр қоржын тағы басқа киіз үй жасаулары күні бүгінге дейін бар.

Ал кілем тоқу өнері де біздің өрс алған ауылдық жерлерде тұратын қазақ әйелдері мен қыздары тоқыма жүн түтіп жүн сабауды ұмыта қойған жоқ қызылорда шымкент жамбыл торғай ақтобе обылыстарында кілем тоқу өнері ұрпақтан-ұрпаққа ауысып жаңаша түр ою-өрнектер мен әсемдік орнын қадір қасиетін жойған жоқ.сондықтан тиісті орендар осы сияқты жергілікті қолөнер шеберлеріне деген қамқорлықты оларға коректі шикізат қорын бөліп ғасырлар бойы халқымызбен жасасып келе жатқан қолөнердің алдағы уақытта да өркендей беруіне көңіл бөлінеді деп. сенеміз

Әр халықтың ғсаырлар бойына жинақталып белгілі бір жүйеге түскен рухани өмірінің ұлттық мәдинетті бар .Мол рухани мәдинетінің маңызы бір саласы қолөнер .Қазақ хаоқының шеберлік өнері еңбек барсында туды және тұрмыс тіршілігінде қолданылаттын өнермен тығыз байланыстты болды .Барлық заттар көшпелі халықтұрмысына бейімделіп жасалды .Қолөнер ғасырлар бойы дамып қалыпттасып келе жатқан хаоық шығармашылығы.ол талай ғасырлар кезеңінен өтіп түрленіп жаңарып келіп атадан балаға қалған мұра ретінде бізге жеткен дәстүрлі өнер .Ол арқыллы біз үлкен рухани эстет икалқ тәлім алып өнер әлеміне қанат қағамыз. Өнер туындылары белгілі бір дәуірде,сол дәуірде өмір сурген халықтың тұрмыс тіршілігін бейнелейді. Халықтың асқақ арманын, табиғат сұлулығын, ішкі жан сезімін өнер арқылы білдірген. Өнер туындылары арқылы белгілі бір халықтың тарихын білуге болады.

Тіл арқылы кез келген халықтың даму дәрежесін, оның даму тарихын, мәдениетін түсінуге болады. Мәселен сол тілді сақтап дамыта білуде. Ал біздің тіл қорымызда мал шаруашылығы мен егін шаруашылығына, аңшылық, саятшылы, балықшылық, т.б. кәсіпкерге, қол өнерінің сан алуан туріне байланысты мыңдаған ұғым мен заттардың атаулары бар және кез келген атаудың сыртыда тұрған, соған байланысты этнографялық ұғым, наным сенім,әдет ғұрыпттар тағы б ар .Әр түрлі заттың құбылысттың аты –жөні сыр-сипатты қоғамдық қатынастар әдет ғүрып салт-сана мен дәстүрлер жайлы мағұлматардың бәрі де кейінгі т уындарға тән тіл фактілері арқылы ғана яғни тілдегі сөздер мен сөз тіркестері фразеологизмдер мен арқылы мақал мәелдер аңыз ертегілер арқылы жетуі мүмкін емес кез келген тілдің қоғамда өзара байланыстты үш түрлі қызметті бар .оның басты қызметі коммуникативтік яғни қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатнас жасап бірін-бірі түсінуі пікіри алысу үшін қажетті қызметі.

Оның екінші қызметі көркем шығарма тіліне тән тілдің бұл қызметі әрине қаламгердің шеберлігіне сөз саптау мәнеріне байланысты .ал тілі үшінші қызметі ғылыми терминмен айтқанда аккумулиятивтік қызмет деп. аталады яғни ол тілдің ғасырлар бойы дүниеге келіп қалыптасқан баолық сөз байлығын өз бойына жиып сақтап келешек ұрпаққа асыл мұра ретінде түгел жеткізіп отыратын игілікті қасиеті.

Қазір кейіз үйдің неше түрлері жиһаздарының жаңаша түрмен дамытуда шәми айтмағанбетов бибі сәрсенбаева зейнел жұмағұлова қадиша сәметова бағдат игенбаева ағайша бірәлина моншақ сәдуова салима әзірбаева насипа тайманова қатима қожақметова сияқты халық арасынан шыққан өнер иелерінің еңбегін атап өткеніміз лайық

Халық шеберлері жеке адамның мұқтажын ғана өтеп қойған жоқ кешгі күндері олар колхоз өндірісіне де белсене араласты шаруашылыққа соқа қамыт-сайман жасады олардың ішінде Ленин орден імен құрмет белгісі орден імен нагыраталған атақты ұста мұқаметжан оспановты бірнеше медалдарды омырауларына тақан құлмырза мырзақмет жармақ нұрбек әбдірақман әлімбет даиыр көшербай ұсталар да қиын кезде осындай еңбегімен көзге түсті мұндай кісілер тізе берсеңіз республикамызда көп-ақ.

Коммунистік партия мен сонет үкіметі халық өнерін дамытып өркенднтуге әрқашан көңіл бөліп қамқорлық жасап келеді оған қолөнер шеберлерінің аудандық обылыстық және республикалық көрмелерінің өткізілуі халықтың қолөнері деген рубрикамен баспасөз бетерінде оқтын-оқтын мақалалардың жарық көріп отыруы осының айғағы астанамыз алматыда тұскиіз фабрикасы деген ат пен фабрика ашылып ұлттық бұйымдарды қалпына келтіру байта жаңғырту мәселесі қолға алынды қазақстан атты дүкенде халқымыздың кәрімен жасына коректі бұйымдар осы фабрика және басқа кәсіп орындары арқылы көріне бастағаны қандай қуаныш

Бақылау сұрақтары.

1. Безендіру, өнерді қабылдау, мүсіндеу, нұсқадан сурет салудың теориялық негіздері.

2. Батик, қағаз пластикасы және сабақтардың теориялық негіздері

1. 
   Қазақ сәндік өнері дәстүрін сабақта, үйірмелерде пайдалану
   
2. 
   Сәндік сурет сабақтарының мазмұны мен оқыту әдістемесі
   

Бұл жұмыстар оқушылардың эстетикалық талғамын, шығармашылық қиялын дамытып, ұлттық өнерге қызығушылық пен сүйіспеншілік көзқарасын қалыптастырады. Өзін қоршаған ортаны эстетикалы қабылдап қана қоймай, оны өз қолынан шығармашылық тұрғыда ұйымдастырып жасауға дағдыланады. Осы уақытқа дейін дәстүрлі бейнелеу өнеріне оқытуда көп орын алмай келген қағаздан көркем бүктеу (оригами), жапсырмалау (аппликация, колаж), өсімдік жапырақтарынан, гүлден композиція құрастыру (икебана), түрлі-түсті бояулармен матаны безендіру, бейнелеу (батик) жұмыстарымен танысып, олардың васалу береже заңдылықтарын меңгерді.

Бұл жұмыстар баланың жеке бас тұлғасын қалыптастырып, жан-жақты тәрбие берудегі бейнелеу өнерінің мүмкіндік аясын кеңейте түседі. Сонымен қатар оқушылар бейнелеу өнерінің күнделікті өмір салтымызда, тұрмысымызда, өндірісте үлкен орын алатындығын сезінеді.

Әр істің маманы өз жұмысын көркемдік, шығармашылық тұрғыда орындау үшін бейнелеу өнерімен соның ішінде көркем құрастыру, дизайн өнерімен ұштастыра білу керектігін түсінеді.

Сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарында оқушылар сәндік қолөнер түрлерімен: ағаш өңдеу, металл аңдеу, тері өңдеу, тоқымашылық өнерлерімен танысып, осы аталған қол өнерінің көркемдік негіді болып табылатын ұлттық ою-өрнектерге, олардың шығу тарихына, мән-мағынасына байланысты бірнеше топтарға бөлінетіндігі жөнінде мәлімет алады.

Бұл сабақтарда жергілікті сәндік қолөнерін және оған байланысты ұлттық салт-дәстүрлерді пайдалану оқушылардың бойында отаншылдық сезімді оятып, өз ұлтының өнерін мақтанышпен қабылдайды. Ұлттық қолөнер шеберлердің еңбегіне құрметті көзқарасы қалыптасады.

Бастауыш сыныптардағы сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарында оқушылар безендіру, өрнек композициясын жасаудағы симметрия, асимметрия, ырғақ (ритм), бояулар үндестігі және мағлұмат алады. Осы заңдылықтарды алға қоя отырып өздіктерінен көкөніс, жапырақтарды, гүл күлтелерін, әртүрлі нышандық белгілерді пайдаланып жолақтың, шаршының, шеңбердің, үшбұрыштың ішінде композициялар жасайды, бұйымдарды безендіреді. Осындай жұмыстар барысында оқушылардың ой-өрісі, әсемдік талғамы дамиды.

Бұл сабақтарда мұғалім әңгімеленетіп қолөнер туындысын тек фотосуреттен немесе иллюстрациялардан көрсетіп қана қоймай, сол туынды шынайы түпнұсқадан көрсеткені жөн. Безендіру ерекшелігі атауының мазмұнын оқушыларға ашып көрсету олардың келесі көретін ою-өрнектерге қызығушылығын оятып, сол белгілердің кездейсоқ алынбағандығын түсінуге жетелейді. Сабақты тарифи-өлкетану мұражайларына экскурсия жасап, ондағы ұлттық қолөнер жәдігерлерінің аса құрметпен сақтаулы тұрғандығын әңгімелеп өткізсе нәтижелі болады.

І сыныптағы сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтары қарапайым өсімдік жапырақтарынан үлгіге арап шаршының немесе жолақтың ішіне өрнек құрастырудан басталады. Үлгі ретінде бірнеше бір-біріне пішіні жағынан ұқсамайтын жапырақтар қойылып, оларды симметриялы, белгілі бір өзіндік ырғақпен орналастырып, түстік үйлесімін оқушылардың өздігінен тауып бейнелеу тапсырылады.

Дайын болған жұмысты безендіруге мұғалім бірнеше қарапайым ою-үлгілерін ұсынғаны жөн, ол жекелеген оқушылардың өз мүмкіндік деңгейінде жұмыс істеуіне жадай жасайды. Сол секілді “Анамызға сыйлық жасаймыз” тақырыбындағы сабақта машықтық жұмысқа әр түрлі бейнелеу материалдары мен (түрлі – түсті қағаз, акварель, гуаш т.б.) сыйлық жасау үлгілері көрсетіліп, жұмыс мазмұнын таңдап алу оқушылардың өздеріне қалдырылады. Жұмыс барысында тазалық, қауіпсіздік ережелерінің үнемі сақталуын қадағалап, ұқыптылыққа мән берулуі тиіс.

ІІ сыныпта “Қағаздан шахмат фигурасын құрастырайық”, “Қағаздан қорапша құрастырайық”, немесе “Қағаздан маска құрастырайық” деген тақырыптағы сабақтар қарастырылады. Бұл сабақтарда мұғалім бұйым жиегін шаблондар арқылы белнілеп, оқушыларға бұйымды шығармашылық тұрғыда безендіру жұмыстары міндеттеледі. Бұл безендіру жұмыстарында тепе-теңдік, түстік шешім, үндестік қағидалары сақталып, қылқаламмен бояу кезінде белгіленген өрнек жиегінен шығарып жібермей тегіс бояу талап етіледі.

“Жануарлар өрнегі”тақырыбында ою-өрнектердің мән-мағынасына, атауына қарай төрт топқа бөлінетіндігі жөнінде айтылып, жануарлар тектес өрнек элементтерінен жолақ ішінде өрнек құрастыру тапсырылады. Жолақ ішінде өрнектелген оюлар мен сәндік қолөнерге ыдыс-аяқ ернеулері, киім-кешектердің етек-жеңдері, төсеніш, түс киіздердің жиектері безендірілетіндігі көрнекіліктер арқылы көрсетіліп әңгімеленеді.

Оқушылардың көркемдік талғамын тақыптастырып дамытуда тірі гүлдерден немесе кепкун гүл кетперлерінен, ағаш жапырақтарынан композиция құрап, икебана жасау өнерінің де ролі зор. Ол эстетикалық тәрбиемен қатар табиғатты қорауға, сүюге де тәрбилейді. Бұл сабаққа алдын ала табаға материалдар жинақтап кептіріліп, тазартылып дайындалады.

Сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарында бірқатар жұмыстарды ұжымдық әдіспен орындату ды да жоспарлауға болады. Ол оқушыларды ұжымдық, шығармашылық бірлікке тәрбиелейді. Осындай сабақтарда орындаған жұмыстарды сынып бұрышы қабырғасын безендіруге пайдаланған жөн.

ІІІ-ІҮ сыныптарда сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарының мазмұны күрделене түседі. Соның ішінде бау-бақша өсімдіктерінің жапырақтары мен дақылдарынан өрнек құрастыру, үй жиһаздарын ою-өрнектермен безендіру, қағаздан дизайн орындау, оригами тәсілімен түрлі-түсті қағаздардан көлемді бұйымдар бүктеу, батик тәсілімен матаға бейнелеу, аппликациялық жұмыстар орындауға негізделген. Оқушыларды күрделі безендіру жұмыстарын алдымен эскиз түрінде орындауға дағдыландырған дұрыс.

Ал түрлі-түсті қағаздардан көркем бүктеу, дизайн жұмыстарын орындауға көрсетілген үлгі бойынша материалды үнемі пайдалану мақсатында алдымен керексіз қағаздармен жасап машықтануы қажет.

Мүсіндеу сабақтарының мазмұны классикалық мүсін өнері, мүсіндеу құралдарымен жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін мегеру мен оқушылардың кеңістікте көлемді бейнелер жсасуы арқылы шығармашылық қабілеттерін дамытуға негізделеді. Сабақ барысында қарапайым саз балшық, ермексазбен көлемді бейнелер жасап, мүсіндеудің алғышқы ереже заңдылықтарын меңгереді. Мүсіндеу өнерінің бейнелеу мүмкіндігін танып, өз шығармашылық қиылын, елестетуін мүсін материалдары арқылы жүзеге асырады.

Сабақта мүсіндеу өнерін дөңгелек мүсін және бедерлік түрлерімен танысып, олардың жеке-жеке теориялық және технологиялық білімдерін меңгереді. Сонымен қатар мүсін өнерінің тарихын саралап, даму кезеңдері туралы мағлұмат алады. Соның ішінде қазақ даласында табиғат жағдайлары мен уақытқа төтеп беріп, қазіргі бздің заманымызға дейін жеткен ескерткіштермен танысып мақтаныш сезімге бөленеді. Қазіргі қазақ мүсін өнерінің дамуына үлес қосқан Х.наурызбаев, Е.Сергебаев, Ш.Уалиханов, Б.Әбішевтердің, Е.Мергенов шығармашылықтарымен танысады. Осындай мүсіншілердің сомдаған Қазақстан қалаларында мүсіндік туындылардың атауларын, тақырыптың мазмұнын талап, көркемдік идеяларын ашады.

Сыныпта мүсіндеу сабағын өткізу үшін арнаулы құрал-жабдықтар алдын ала жинақталып сақталғаны жөн, олар: мүсіндеу станоктары, тақтайшалар, қалақшалар /стека/, су құятын ыдыстар, оқушылардың жұмыс барысында гигиеналық тазалықтарды сақтау мақсатында киетін арнаулы киімдер болғаны жөн.

2. Сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарының мазмұны мен оқыту әдістемесі

Мүсіндеу сабағы да басқа сабақтар сияқты әдістемелік, дидактикалық принциптер жүйесінде құрылып, өз мақсат-мндеттеріне жатуді көздейді. Мүсіндеу сабағы арқылы оқушылар бей нені, образды тек жазықтықта ғана емес, сонымен қатар кеңістікте де көлемді пішіндер жасау арқылы көрсетуге болатындығын меңгереді.

Мүсіндеу сабақтарында машықтық жұмыстарды орындауға мүсіндеудің жапсырмалап сызбалау және құрастырмалы /конструктивті/ сомдау әдістері көрсетіліп түсіндіріледі.

Мүсіндеу сабақтарында белгілі бір тақырыптық композицияларды, ұжымдық әдісті пайдаланып орындауға болады. Мысалы, “Наурыз тойы” тақырыбына топтық комплзиция құрастыру тапсырылады. Ол композицияда Қазақстанды мекендеген ұлт өклілдерін сомдап, ортақ тақырып жүйесін жасайды. Мунда оқушылар бір-бірімен саналы түрде ақылдасып, ынтымақтастықта жұмыс істеп, тақырыптың, композицияның идеясын ашады. Ол оқушыларды ұжымдыққа, ынтымақтастыққа тәрбиелейді.

Бастауыш сыныптардағы бейнелеу өнері пәннің бағдарламасында өнер туралы әңгіме сабақтарына арнаулы сағаттар бөлінген. Бұл сағаттардың ауқымды бөлігі ІІІ-ІҮ сыныптарда оқытылады. Өнер туралы әңгіме сабақтарында оқушылар белгілі суретшілер, мүсіншілер және сәулемшілердің өнерімен, шығармаларымен танысады.

Оқушылар суретшілердің өз туындыларын жасауда тақырып мазмұнының тереңдігіне, эмоционалдық әсеріне, көркемдік шешіміне жету жолдарын танып түсінеді.

Оқушыларды үнемі өнер шығармаларымен таныстыру эстктикалық тәрбие беру құралының бірі болып табылады. Суретші көзқарасымен бейнеленген өмір шындығымен танысу оқушылардың өздерін қоршаған ортаға жаңаша көзқарасын қалыптасрып, оның сұлулығын тани білуге тәрбиелейді.

Көркем шығармаларды танып қабылдау мен бағалау біліктілігі қарапайым тақырыптық суреттер мен танысып, оның мазмұнын түсінуден бастап күрделі көркем шығармалардағы суретшінің ой-мақсатына жету үшін пайдаланған әдіс-тәсілдерін танула дейін біртіндап дамытылады.

Өнер туралы әңгіме тек эстетикалық тәрбие беру құралы ғана емес, сонымен қатар Отан сүйгіштік тәрбие беру құралы болып та саналады. Өнер туралы әңгіме кезінде мұғалім оқушыларға туған елдің табиғат көріністері, ел тарихына байланысты және елдің даңқын арттырған тарихи тұлғалар бейнелерін көрсетіп әңгімелейді. Мысалыға, Ә.Қастеевтің “Шежін өзенінің аңғары”, “Амангелді сарбаздары”, М.Кенбаевтың “Асауға құрық салу”, Қ.Наурызбаевтың “Абай ескерткіші”, “Ш.Уалиханоытың ескерткіші” мүсіндерін, О.Таңсықбаевтың “Алай даласындағы кеш”, К.Мулашевтің “Жер және уақыт” шығармалырын алатын болсақ, мұндай отаншылдыта сезіммен бейнеленген туындылар оқушылардың туған жерге, оның тарихына деген сүйіспеншілік пен мақтаныш көзқарасын қалыптастырады. Әрине осындай сезімдік әсердің неғұрлым нәтижелі болуы мұғалімнің шығармалар жөніндегі әңгімесінің сапалы болуына байланысты. Өнер туралы әңгіме сабақтарында суретшілердің жекелеген шығармаларын оқушылардың өз бетімен талдап әңгімелеулеріне де көңіл бөлген жөн, өйткені ол оқукшының білімі мен біліктілік деңгейін байқауға және көркем шығарма жөнінде өз пікірін баяндап сөздік қорын байытуға, дамытуға мүмкіндік жасайды.

Бейнелеу өнері шығармаларымен таныстыру І-ІІ сыныптарда тақырыпқа байланысты сабақтың басында немесе аяғында 8-10 минут бөлініп өткізіледі. Бір әңгіме, әдетте бір-екі шығарма немесе үш-төрт сәндік қолөнер бұйымдары көрсетіледі.

Ал ІІІ-ІҮ сыныптарда өнер туралы әңгіме арнаулы сабақтар бөлінеді, ол сабақтардың бір інде бес-алты жанды бейне, мүсіндік, графикалық немесе сәндік – қолөнер туындылары көрсетіліп әңгіме арқау болады.

Егер де мұғалімнің бағдарламада көрсетілген туынды репродукциясын табу мүмкіндігі болмаса, онда оны сол туынды мазмұнына, композициясына өте ұқсас репродукциямен алмастыруына болады.

Әңгіме кезінде кинофильмдер, диафильмдер, диопозитивтер, эпидископтер, компьютерлер арқылы туынды репродукцияларын көрсетуді кеңінен пайдаланған жөн.

Өнер туралы әңгіме оқу жылының барлық кезінде өтетіндіктен, мұғалімнің әңгімені жоспарлауда жыл мезгілін, мерекелерді, пәнаралық байланысты бейнелеудің машықтық тақырыптарын ескеруі маңызды

Әңгіме нәтижесінде І сынып оқушысы суреттегі немесе иллюстрациялардағы бейнеленген заттарды, құбылыстарды (жыл мезгілі, ауа рай, тәулік мерзімі, т.б.) іс-әрекетті (жүгіріп келеді, жүгіріп келеді, отыр, сөйлеп тұр т.б.) танып, суремте “Не ұнады?” “Несімен ұнады” деген сұрақтарға өз пікірін айта білуі керек.

Бақылау сұрақтары.

1. Қазақ сәндік өнері дәстүрін сабақта, үйірмелерде пайдалану

2Сәндік сурет сабақтарының мазмұны мен оқыту әдістемесі
23- Лекция Таќырыбы: Қазақ сәндік өнері дәстүрін сабақта, үйірмелерде пайдалану.

Жоспары:

1. 
   Дизайн жұмыстары
   

Бұл жұмыстар оқушылардың эстетикалық талғамын, шығармашылық қиялын дамытып, ұлттық өнерге қызығушылық пен сүйіспеншілік көзқарасын қалыптастырады. Өзін қоршаған ортаны эстетикалы қабылдап қана қоймай, оны өз қолынан шығармашылық тұрғыда ұйымдастырып жасауға дағдыланады. Осы уақытқа дейін дәстүрлі бейнелеу өнеріне оқытуда көп орын алмай келген қағаздан көркем бүктеу (оригами), жапсырмалау (аппликация, колаж), өсімдік жапырақтарынан, гүлден композиція құрастыру (икебана), түрлі-түсті бояулармен матаны безендіру, бейнелеу (батик) жұмыстарымен танысып, олардың васалу береже заңдылықтарын меңгерді.

Бұл жұмыстар баланың жеке бас тұлғасын қалыптастырып, жан-жақты тәрбие берудегі бейнелеу өнерінің мүмкіндік аясын кеңейте түседі. Сонымен қатар оқушылар бейнелеу өнерінің күнделікті өмір салтымызда, тұрмысымызда, өндірісте үлкен орын алатындығын сезінеді.

Әр істің маманы өз жұмысын көркемдік, шығармашылық тұрғыда орындау үшін бейнелеу өнерімен соның ішінде көркем құрастыру, дизайн өнерімен ұштастыра білу керектігін түсінеді.

Сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарында оқушылар сәндік қолөнер түрлерімен: ағаш өңдеу, металл аңдеу, тері өңдеу, тоқымашылық өнерлерімен танысып, осы аталған қол өнерінің көркемдік негіді болып табылатын ұлттық ою-өрнектерге, олардың шығу тарихына, мән-мағынасына байланысты бірнеше топтарға бөлінетіндігі жөнінде мәлімет алады.

Бұл сабақтарда жергілікті сәндік қолөнерін және оған байланысты ұлттық салт-дәстүрлерді пайдалану оқушылардың бойында отаншылдық сезімді оятып, өз ұлтының өнерін мақтанышпен қабылдайды. Ұлттық қолөнер шеберлердің еңбегіне құрметті көзқарасы қалыптасады.

Дайын болған жұмысты безендіруге мұғалім бірнеше қарапайым ою-үлгілерін ұсынғаны жөн, ол жекелеген оқушылардың өз мүмкіндік деңгейінде жұмыс істеуіне жадай жасайды. Сол секілді “Анамызға сыйлық жасаймыз” тақырыбындағы сабақта машықтық жұмысқа әр түрлі бейнелеу материалдары мен (түрлі – түсті қағаз, акварель, гуаш т.б.) сыйлық жасау үлгілері көрсетіліп, жұмыс мазмұнын таңдап алу оқушылардың өздеріне қалдырылады. Жұмыс барысында тазалық, қауіпсіздік ережелерінің үнемі сақталуын қадағалап, ұқыптылыққа мән берулуі тиіс.

“Жануарлар өрнегі”тақырыбында ою-өрнектердің мән-мағынасына, атауына қарай төрт топқа бөлінетіндігі жөнінде айтылып, жануарлар тектес өрнек элементтерінен жолақ ішінде өрнек құрастыру тапсырылады. Жолақ ішінде өрнектелген оюлар мен сәндік қолөнерге ыдыс-аяқ ернеулері, киім-кешектердің етек-жеңдері, төсеніш, түс киіздердің жиектері безендірілетіндігі көрнекіліктер арқылы көрсетіліп әңгімеленеді.

Оқушылардың көркемдік талғамын тақыптастырып дамытуда тірі гүлдерден немесе кепкун гүл кетперлерінен, ағаш жапырақтарынан композиция құрап, икебана жасау өнерінің де ролі зор. Ол эстетикалық тәрбиемен қатар табиғатты қорауға, сүюге де тәрбилейді. Бұл сабаққа алдын ала табаға материалдар жинақтап кептіріліп, тазартылып дайындалады.

Сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарында бірқатар жұмыстарды ұжымдық әдіспен орындату ды да жоспарлауға болады. Ол оқушыларды ұжымдық, шығармашылық бірлікке тәрбиелейді. Осындай сабақтарда орындаған жұмыстарды сынып бұрышы қабырғасын безендіруге пайдаланған жөн.

ІІІ-ІҮ сыныптарда сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарының мазмұны күрделене түседі. Соның ішінде бау-бақша өсімдіктерінің жапырақтары мен дақылдарынан өрнек құрастыру, үй жиһаздарын ою-өрнектермен безендіру, қағаздан дизайн орындау, оригами тәсілімен түрлі-түсті қағаздардан көлемді бұйымдар бүктеу, батик тәсілімен матаға бейнелеу, аппликациялық жұмыстар орындауға негізделген. Оқушыларды күрделі безендіру жұмыстарын алдымен эскиз түрінде орындауға дағдыландырған дұрыс.

Ал түрлі-түсті қағаздардан көркем бүктеу, дизайн жұмыстарын орындауға көрсетілген үлгі бойынша материалды үнемі пайдалану мақсатында алдымен керексіз қағаздармен жасап машықтануы қажет.

Мүсіндеу сабақтарының мазмұны классикалық мүсін өнері, мүсіндеу құралдарымен жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін мегеру мен оқушылардың кеңістікте көлемді бейнелер жсасуы арқылы шығармашылық қабілеттерін дамытуға негізделеді. Сабақ барысында қарапайым саз балшық, ермексазбен көлемді бейнелер жасап, мүсіндеудің алғышқы ереже заңдылықтарын меңгереді. Мүсіндеу өнерінің бейнелеу мүмкіндігін танып, өз шығармашылық қиылын, елестетуін мүсін материалдары арқылы жүзеге асырады.

Сабақта мүсіндеу өнерін дөңгелек мүсін және бедерлік түрлерімен танысып, олардың жеке-жеке теориялық және технологиялық білімдерін меңгереді. Сонымен қатар мүсін өнерінің тарихын саралап, даму кезеңдері туралы мағлұмат алады. Соның ішінде қазақ даласында табиғат жағдайлары мен уақытқа төтеп беріп, қазіргі бздің заманымызға дейін жеткен ескерткіштермен танысып мақтаныш сезімге бөленеді. Қазіргі қазақ мүсін өнерінің дамуына үлес қосқан Х.наурызбаев, Е.Сергебаев, Ш.Уалиханов, Б.Әбішевтердің, Е.Мергенов шығармашылықтарымен танысады. Осындай мүсіншілердің сомдаған Қазақстан қалаларында мүсіндік туындылардың атауларын, тақырыптың мазмұнын талап, көркемдік идеяларын ашады.

Сыныпта мүсіндеу сабағын өткізу үшін арнаулы құрал-жабдықтар алдын ала жинақталып сақталғаны жөн, олар: мүсіндеу станоктары, тақтайшалар, қалақшалар /стека/, су құятын ыдыстар, оқушылардың жұмыс барысында гигиеналық тазалықтарды сақтау мақсатында киетін арнаулы киімдер болғаны жөн.

Көркем шығармаларды танып қабылдау мен бағалау біліктілігі қарапайым тақырыптық суреттер мен танысып, оның мазмұнын түсінуден бастап күрделі көркем шығармалардағы суретшінің ой-мақсатына жету үшін пайдаланған әдіс-тәсілдерін танула дейін біртіндап дамытылады.

1. Дизайн өнері

1. 
   Бейнелеу өнерін оқытуды ұйымдастыру және сабақтың құрылысы
   
2. 
   Бейнелеу өнері сабағына мұғалімді дайындау.
   

Бастауыш сыныптардағы бейнелеу өнері сабағының құрылысы басқа қатар оқытылатын пәндер сабақтарының құрылысынан аса айырмашылығы жоқ деп. айтуға болады. Ол ұйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын тексеру, жаңа сабақты түсіндіру, машықтық жұмыс қорытынды үйге тапсырма кезеңдерінен тұрады.

Осындай сабақ кезеңдері барлық сыныптарда сақталады, тек ол кезеңдерге бөлінетін уақытмөлшері сабақтың мазмұндық ерекшелігіне байланысты болады.

Сабақ үнемі бір сарынды жоспарланбай әртүрлі әдіс-тәсілдермен түрлендіріліп, жаңа педагогикалық технологиялармен толықтырып отырылуы міндетті. Оған бейнелеу өнері пәнінің мазмұндық құрылымының әртүрлі жұмыс түрлерін қамтитындығы мүмкіндік жасайды. Өйткені оқушылар заттан арап сурет салу сабақтарында графика және кескіндеме жұмыстарымен шұғылданса; сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарында әртүрлі өрнектер бейнелеп безендіру жұмыстарымен, қаріп, көркем жазу ережелерімен танысады; өнер туралы әңгіме сабақтарында сәулет, грфика, кескіндеме, Мусін, сәндік қолөнерлермен танысады.

Оқытудың ұжымдық түрі әсіресе, сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарында пайдалануға болады. Ол мысалы: түрлі-түсті қағаздардан ұзымдық көркем композиция құрастыру, немесе оригами тәсілімен бүктеліп жасалған әртүрлі гүлдерден гүлшоғаның композициясын орындау.

Бұл оқытудың ұжымдық түрі қозғалғыш жұп немесе ауыспалы жұп түрінде өтеді. Онда оқушылар бір-бірімен жай жұптасып қана қоймай, әр бала кезек бойынша әр баламен кездесіп жұмыс істейді. Демек, барлығы жұптасып жұмыс істейді, бірақ жұптардың құрамы үнемі өзгеріп отырады.

Бұл жағдай сабақ кезінде қалай іске асырылады?

Әр минут сайын балалардың ішінен біреуі тез жан-жаққа арап бір оқушыны табады, серігімен жұмысты аяқтаған немесе бітіре бастаған оқушы қолын көтеріп, оған белгі береді. Осыдан кейін екеуі бірігіп, жұмысты жалғастырады. Оқытуды ұйымдастырудың топтық түрі сабақта қолданылады. Оқушылар бірнеше топқа бөлінеді, әр топта 4-5 оқушыдан болады. Мысалы: “Наурыз мерекесін бейнелейік” деген тақырыпқа көп фигуралы композиция құрау сабағы.

Шығарма композициясының эскизін топ мүшелері бірлесе отырып жобалайды. Осыдан кейін жазықтық бетіне келісім бойынша әрбір оқушы бір бей нені өз бетімен орындайды. Соңында әрбір топтық жұмыс қорытындысы ұжымдық түрде талқыланады. Жұмыстың нәтижесін жолдастарының ұсынысы бойынша бір оқушы баяндайды. Мұғалім жеке топтың жетістіктерін бағалайды және топтың әрбір мүшесінің бағасын жинақтайды.

Сабақта жұмыстың мұндай түрін пайдалану оқушылардың өзара әрекеттесу тәсілдеріне себепші болады. Ол жұмыс барысындағы топтық пікірлатас, ынтымақтастық, өзара жәрдем, өзара түсінісу нәтижесінде оқушылардың тұйық мінезділігін, ұжымнан бөлектену әдетін болдырмауға негізделеді.

Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныптарында бейнелеу өнерін оқуды мен тәрбилеудің негізгі міндеттері:

• 
  оқушыларға бейнелеу өнерінің құралдарын жүйелі меңгерту арқылы айналадағы өмір шындығына эстетикалық көзқарасты қалыптастыру;
  
• 
  өмір шындығы көріністеріндегі, табиғаттағы және өнердегі бояу түстерін, оның сезімдік әсерін оқушылардың көре, сезіне білу ін, бейнелеу іс-әрекеті барысында олардың кеңістік туралы түсінігін, қиялық, елестету қабілетін жүйелі түрде дамыту;
  
• 
  көркем мәдениет және оның қоғамдағы алатын орны туралы түсінікті дамыту;
  
• 
  оқушылардың бойында халықтың дәстүрлі өнерін, тарифи ескерткішлерін эстетикалық тұрғыдан бағалай білуге баулитын жүйелі білім, шығармашылық икемділік пен дағдыны қалыптастыру;
  
• 
  бейнелеу өнері сабақтары барысында дамып қалыптасқан көркемдік білімдерін, икемділік дағдыларын тұрмыс жағдайында, еңбек процес інде, қоғамды жұмыста пайдалана білуге баулу.
  

Бейнелеу өнеріне оқыту барысында оқушылардың ойлау қабілеті, көргенін есте сақтау, шығармашылық қиялы, көркемдік икемділігі, адамгершілік және сұлулық сезамі дамиды, әрине бұл қасиеттер жеке тұлғаның жан-жақты дамуына негіз болары сөзсіз.бейнелеу сабақтары оқушылардың қоршаған ортаға қызығушылығын арттыру арқылы сұлулық сезімін оятады, дүниетанымын қалыптастырады, шығармашылық белсенділігін арттырады. Сонымен қатар жеке тұлғаны ұқыптылыққа, дербестікке, еңбек сүйгіштікке бейімдейді.

Бейнелеу іс-әрекеті барысында сурет салу біліктілігі мен іскерлігін меңгеріп, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды байқап зерттеуді үйренеді. Демек, бейнелеу қоршаған ортаны тану, кеңістікті қабылдау, есте сақтау, қиял, сезім сияқты тағы басқа психологиялық процесттердің дамуына көмектеседі.

Көбінесе бейнелеу іс-әрекеті барсында оқушының ерекше белсенділігін байқауға болады. Ол әсіресе танымдық, шығармашылық белсенділік тұрғысында байқалады. Бұдан жеке тұлға өз белсенділігн ортамен сезімдік қарым-қатынас, жұмыс (қоршаған ортаны бейнелеу) процес інде арттыратындығын көруге болады. Педагогтың ұйымдастыруымен өткізілген сабақтағы немесе сыныптан тыс шаралардағы танымдық, эстетикалық тәрбие оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастырады. Сондықтан да педагогика ғылымының оқыту мен тәрбиені ажыратпай тұтас қарастыруы бейнелеу өнерін оқытудың негізі болып табылады.

Бастауыш сыныптардағы бейнелеу өнері дәстүрлі бейнелеу өнерінің түрлерімен, жанрларымен бірге дизайн, оригами, коллаж т.б. бейнелеу, жапсырмалау жұмыстарын да қарастырады. Бұл жұмыстар оқушылардың ой-өрісін, шығармашылық белсенділігін дамымумен қатар, олардың санасында бейнелеу өнерінің адам тіршілігінде, қоршаған ортада үлкен орын алатындығын дәлелдейді. Түрлі материалдардың көркемдік қасиеттерімен танысып, оларды өңдеу тәсілдерін меңгереді.

2.Бейнелеу өнері сабағына мұғалімді дайындау.

Бейнелеу сабақтарында немесе сыныптан тыс жұмыстарда оқушылар шетелдердің белгілі бейнелеу өнері шығармаларымен және көп ұлтты қазақстан бейнелеу өнерінің даму кезеңдерімен танысып, жекелеген белгілі бейнелеу өнері туындыларының композициялық шешім, түс ерекшеліктерін талап өз түсінігін, пікірін әңгімелейді. Бұл оқушылардың өнер танығыштыққа тәрбиелеп, комуникативті қабілеттерін арттырады. Осыған орай қазіргі кеездегі тәуелсіз еліміздің білім және ғылым жүйесін реформалау нәтижесінде алғаш жарық көрген бастауыш сыныптардағы бейнелеу өнерін оқыту бағдарламаларымен оқулықтарын батыс Еуропа, Ресей бейнелеу өнерінің кейбір белгілі суретшілері, сәулетшілері, мүсіншілерінің шығармалары, ұлттық қолөнері енгізілген. Соның ішінде, әрине, көп ұлтты қазақ бейнелеу өнері, ұлттық қолөнері кеңінен орын алған. ол оқушыларға басқа да елдердің бейнелеу өнерімен терезесі тең дамып келе жатқан өз елінің өнерін талап, танып, үлкен отансүйгіштік сезімге бөленуіне мүмкіндік жасайды.

Бастауыш сыныптардағы бейнелеу өнері пәнінің алдына қойған мақсат, міндеттерін жүзеге асару арқылы оқушылардың интелектуалдық, эсмоциналдық, эстетикалық, іскерлік, комуникативтік қабілеттерін дамытып, қоршаған ортамен өзара әрекеттестік қарым-қатынасқа дайындауды жүйлеудегі оқу бағдарламасы мен мемлекеттік стандарттың және осы құжаттарға сәйкестендіріп жазылған оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендерінің маңызы зор.

Бастауыш сыныптарға арналған оқу бағдарламысында бейнелеу өнері аптасына 1,5 сағат есебінде қарастырылып, әр сыныпта бір оқу жылына жалпы 51 сағат оқыту жоспарланған. Онда өнер түрлеріне байланысты тарауларға бөлінген уақыт кестесі мынадай:

1. 
   Өнерді қабылдау.
   
2. 
   Машықтық көркем іс-әрекет.
   

Ал машықтық көркем іс-әрекет барысында оқушылар заттан арап, есте сақтап, елестетіп бейнелеу, мүсіндеу, сәндік сурет салу, көркем құрастыру, безендіру береже заңдылықтарымен (композиція, пропорція, перспектива т.б.) танысып, іс жүзінде меңгереді.

Бағдарламада көрсетілген бейнелеу өнерін оқытудың мақсат, мәіндеттерін мынадай сабан түрлері арқылы жүзеге асыруға болады. Ол:

• 
  заттан қарап бейнелеу сабағы;
  
• 
  тақырыптық бейнелеу сабағы;
  
• 
  сәндік сурет және көркем құрастыру сабағы;
  
• 
  мүсіндеу сабағы;
  
• 
  өнер туралы әңгіме сабағы.
  

Сонымен қатар осы жұмыстар барысында саланытан затты немесе құбылысты алдын Ала бақылау немесе зерттеу, эскиздер орындау, долбарлар және қысқа мерзімді суреттер орындау, заттарды бір-бірімен салыстыру, өэ жұмысын саланатын затпен немесе құбылыспен салыстыру, суретті бейнелеуде әртүрлі бейнелеу кезеңдерінің ережелерн пайдалану, бейнелеудегі жалпыдан біртіндеп жекеге көшу немесе жекенің жалпыға үйлесімі қағидаларын ұстану бліктілгін меңгертеді.

Сәндік суреттер салу, безендіру жұмыстары, көркем еңбек элементтері бар сабақтарда, мысалыға, “Өсімдік жапырақтарынан өрнек құрастырайық”, “Қағаздан шахмат фигураларын құрастырайық” т.б. осы сияқты сабақтарда оқушылар шынайы табиғи заттарды, көріністерді белгілі бір стилдендірген рәміздік белгілер бейнесіне айналдырып, оларды симметрия, ырғақ (ритм) түстік үйлесімдігін тауып, композиція жасау біліктілігін меңгереді.

Мұғалім әр сыныптар бойынша, бейнелеу өнері сабақтарының әрбір түрлері бойынша (заттан арап бейнелеу, тақырыптық бейнелеу, мүсіндеу, сәндік сурет салу, бейнелеу өнері туралы әңгіме) немесе сыныптан тыс шаралар бойынша білім стандартында көрсетілгендей меңгерілуге тиісті білім, біліктілік және іскерлік дағды деңгейін нақты анықтап білуі қажет. Өйткені оқушылардың заттан арап сурет салу сабақтарында меңгерген біліктілік және іскерлік дағдылары тақырыптық сурет салу және сәндік сурет сабақтарында одан әрі кеңіп, тереңдеп бекітіледі. Дәл сол секілді тақырыптық сурет салу немесе сәндік сурет салу сабақтарында меңгерілген білім, біліктілік және іскерлік дағдыларын заттан қарап сурет салу сабақтарында әрі тереңдетіп дамытуға болады.

Бейнелеу өнері сабағының бірін-бірі толықтыра оқытылу негіді-бейнелеу өнерін басқа да пәндермен тығыз пәнаралық байланыста оқыту қажеттігін де туындатады.

Заттан арап сурет салу сабағында бейнеленетін заттардың көлемін талап, зерттеудде үшбұрыш, төртбұрыш, шаршы, шеңбер немесе циліндр, куб, конус, шар секілді математикалық ұғымдар, табиғат көріністерін бейнелеуде табиғи құбылыстар, өсімдіктер, жануарлар туралы мезгілінің әсемдігін елестететін поэтикалық өлеңдер, музыкалық әуендер тыңдалуы пәнаралық байланыстың негізі бола алады.

Сөйтіп, бейнелеу өнері жалпы бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық дүниетанымын қалыптастыратын пәндердің құрамдас бірі ретінде оқытылады.

Әйтсе де оқушыларға эстетикалық тәрбие беру мен оқытудағы бейнелеу өнерінің ролі төмендегі көрсетілген талаптарға сай болғанда ғана тиімді болмақ.

11. 
    Бейнелеу өнері сабақтарында оқыту мен тәрбие беру мақсат-міндеттерін біртұтас шешу.
    
12. 
    Оқушыларға бейнелеу өнеріне оқытуда дидактикалық принциптерді сақтау.
    
13. 
    Бейнелеу өнері сабақтарында жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану.
    
14. 
    Бейнелеу өнері сабақтарында көрнекіліктерді және техникалық құралдарды кеңінен қолдану.
    
15. 
    Ана тілі, математика, дүниетану, музыка, еңбекке баулу т.б. пәндермен бейнелеу өнері арасындағы пәнаралық байланысты сақтау.
    
16. 
    Оқушылардың шығармашылығын, өзі жасаған өнердегі образдарға эмоциональды көзқарасын, жалпы бейнелеу өнері сабақтарында ойын, сайыс элементтерін пайдалану.
    
17. 
    Бейнелеу өнері сабақтарының сыныптан тыс, мектептен тыс жұмыстармен тығыз байланысын сақтау.
    
18. 
    Бейнелеу өнерін оқыту бағдарламасының негізгі тараулары бойынша оқыту әдістемесін үнемі жетілдіру.
    
19. 
    Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың жеке бас ерекшеліктері мен шығармашылық мүмкіндіктерін ескеру.
    
20. 
    Оқыту мен тәрбие барысында озық іс-тәжірибелерді пайдалану.
    

Күнтізбелік тақырыптық жоспар-бағдарламаны және мемлекеттік стандарт бойынша шығарылған оқулықтарды, оқу кешендерін негізге Ала отырып құрылады. Бейнелеу өнері сабағына аптасына 1,5 сағат бөлінуіне байланысты күнтізбелік жоспарды екі түрлі бағытта құруға болады. Бірінші бағыт бойынша бір тоқсанда аптасына 1 сағат, келесі тоқсанда аптасына 2 сағаттан құрылады. Ал екінші бағыт бойынша бір аптада 1 сағат, келесі аптада 2 сағаттан құрылады. Бұл бағыт, оқулықтардағы тақырыптардың мазмұндық жүйелілігінің сақталуына мүмкіндік жасайды. Сабақ кестесіндегі сабақ сандары өзгермес үшін аптасына 1,5 сағат жүргізілетін музыка пәнімен үйлестіріп құруға болады.

Оқытуды ұйымдастырудың дербес түрі бойынша әрбір оқушы тапсырма алады, оны өз бетімен орындайды. Бұл жұмыс негізінен 3-4 сынып оқушыларымен өткізіледі. Берілетін тапсырманың шамамен алынған түрлері: тақырыптық сурет салу сабақтарында табиғат көріністегі тәулік мезгілін /таң сәрі, тал түс, кеш/ көрсету, сәндік сурет сабақтарында белгілі бір ою-өрнектер топтамаларын пайдаланып композиція жасау немесе белгілі бір бұйымды безендіру, өнер туралы әңгіме сабақтарында белгілі суретшілер шығармаларының мазмұнына талдау жасау, тапсырмаларын орындау, үйірмелеріндегі дербес жұмыстарды, үйге берген оқу тапсырмаларын орындау т.б.

3-4 сынып оқушыларына осындай дербес орындайтын тапсырмаларды беру, оларды өздігінен ізденуге, зерттеу жұмыстарына бейімдейді.

Оқушылардың өзіндік жұмысы білімді, икемділікті берік игеруге ғана мүмкіндік жасамай, сонымен қатар, ол жеке адамның құнды қасиеттерін өзін-өзі басқарады, ізденушілікті, көздеген мақсатына жетуге ұмтылушылықты қалыптастырады.

Мектепте оқытуды ұйымдастырудың негізгі түрі сабақ болатын болса, оны ұйымдастыру әрқашан жаңа заманның өскелең талаптарына сай үнемі ізденіске негізделуі қажет. Сабақты белгілі бір мақсатты көздеген мұғалім мен оқушының ұжымдық шығармашылық еңбегі деп. қарастыру керек. Сабақта оқыту мен тәрбиенің мақсат-міндеттері жүзеге асырылады, оқушылардың ой-өрісі кеңейеді, икемділік, іскерлік дағдылары дамиды, қоршаған ортаға эстетикалық көзқарасы, адамгершілік қасиеттері қалыптасады.

Оқыту мен тәрбиені ұйымдастыруда жаңашыл озық іс-тәжірибелерді терең зерттеп, пайдалана білу мұғалім ісінің нәтижелі болуына әсер етеді.

Бақылау сұрақтары.
1. заттан қарап бейнелеу сабағы;

2 тақырыптық бейнелеу сабағы;

25-Лекция Таќырыбы: Оқу пәндері мазмұны түзілімінің теориялық негіздері және бейнелеу өнері сабағына мұғалімді дайындау.
Жоспары:

1. 
   Сурет салу сауттылығын үйрету
   
2. 
   Заттардың пропорциясын байқау
   

Заттың өзіне қарап отырып шапшаң нобайлар салу суретшінің шығакрмашылық процесінде маңызды рөл атқарады.

Ұзақ уақыт салынатын суретен айырмашылығы сол, нобайларда бейнелеуші объектілердегі ең басты нәрсе, жалпы әсер беріледі. Сонымен бірге оларда заттың пішіні, пропорциясы, көлемі, бейнелеуші адамның психологиялық жай-күйі дұрыс, нанымды берілуге тиіс.

Нобайлар үйрену, танып-білу мақсатында жасалуы мүмкін. Мұндай жағдайларда сурет заттың өзін, айналадағы өмірді зерттеп, танып-білудің, шеберлікті жетілдірудің құралы болып табылады.

Ал белгілі бір шығарманың бөлшектерін, жекелегн бейнені жасау мақсатымен нобайлар салған кезде суретшінің алдына басқаша шығармашылық мақсат қойылады. Нобайлардың бұл екі қызметі де бір-біріментабиғи байланыста.

Бірқатар жағдайларда нобайлар белгілі бір оқиғалардың тікелей әсерінен (немесе заттың өзіне қарап отырып) жасалады да, суретшінің қиялындағы болашақ тақырыптық композициямен, нақтылы сюжетпен байланысты болмайды.

Нобайлар салудың пайдасыф зор. Әсерлерді жинақтаумен қатар мұндай суреттер болмысты, заттар мен құбылыстардың өзіне тән ерекшеліктерін көре білуді дамытады. Нобайдың басқа да міндеттері бар. Белгілі бір қағаз пішініне натюрморт сала бастаудан бұрын, картина бетіне нәрселерді неғұрлым тиімді орналастыру үшін бірнеше нобай жасау қажет.

Жеке-жеке қағаздарға нобайлар салынып, композиция табылғанан кейін, яғни көру орталаға анықталып, соның айналасына натюрморт заттар орналасқаннан кейін, сурет салуға кірісуге болады. Алдымен тағы көру орталығы белгіленеді, ал натюрморт заттары суретке негіз етіп алынған нобайдағыдай салынады. Осы нобай оңай әрі шапшаң салынады, заттардың өзіне әзірше қарамаса да болады.

Сурет салған жұмысты жалпыдан бастап, ең әуелі нәрселердің жалпылама пішінін, ортақ пропорцияларын, жарық пен көлеңкені дұрыс салып алу қажет.

Эскиз болашақ шығарманың түпкілікті өзі емес, тек нобайы болғанымен, мұнда суретші нобайға қарағанда көбірек еңбек сіңіреді. Эскиз көбіне ой-қиял бойынша, бірақ бейнеленуші объектінің өзін бақылау негізінде жасалады. Оны қарындашпен де, акварель бояулармен де, майлы бояулармен де, пастельмен де жасауға болады. Эскизде суретші композициялық міндеттерді шешеді: болашақ картинаның неғұрлым лайықты көлемін, оның композициялық және мағыналық орталығын, жарық түсу сипатын, түстер гаммасын және т.б. іздестіреді. Сондай-ақ ол жекелеген элементтерд: қандай да бір фигураның қимыл қозғалысын, бет-бейнесіндегі ым-ишараны егжей-тегжейлеп көрсетуге ұмтылады.

Кез келген елеулі көркем шығарманы жасауға кірісу үшін алдын ала көптеген нобайлар мен эскиздер жасап алу қажет.

Перспектива- «Перспектива» сөзін латын тілінен аударғанда «анық көремін» деген мағынаны білдіреді. Перспектива сурет салушыға кез келген бейнені өмірде қалай көрсек, дәл солай бейнелеуге мүмкіндік туғызады.

Қайта өрлеу дәуірінің суретшілер Пьеро делла Франческа, Леонардо да Винчи, А.Дюрер және т.б. перспектива жөнінде оқытуға көп үлес қосты.

Перспективаны түсіну үшін ең алдымен көкжиек сызығы жөнінде білу керек, өйткені, барлық перспективалық құрылыс осыған байланысты. Көбінесе көкжиек жөнінде айтқанда, аспан мен жердің шектескен сызығы жөнінде ой туындайды. Ал негізінен алып қарағанда географиялық көкжиек перспективалық көкжиекпен байланысты. Перспективалық көкжиек барлығын жоғары жағынан және төменгі жағынан көрінетін заттарға бөледі. Перспективалық көкжиек сызығы әр уақытта көз деңгейінде орналасқан. Оны қалай анықтауға болады? Ол үшін стаканға су құйып, оны көз деңгейіне жақындату керек. Егер де оған жоғарыдан немесе төменнен қарайтын болсақ су беті эллипс пішінді болады. Ал дәл көз деңгейінде болғанда, түзу сызық болып көрінеді.

Егер адам отырса перспективалық көкжиек төмендейді, егер жоғары қарай шықса жоғарылайды. Перспективалық көкжиектен төменде жатқан барлық көлденең сызықтар бақылаушыдан алыстаған сайын жоғарылайды, ал жоғарыда жатқан сызықтар төмендейді.

Барлық параллель көлденең сызықтар бақылаушыдан алыстаған сайын көкжиек сызығына жақындап, сонда түйісу нүктесі деп атайды. Бірнеше параллель сызықтар орналасқан жеріне қарамай барлығы бір нүктеде түйіседі. Мысалы, көкжиек сызығына қиғаш орналасқан үй суретін салса, оның әр екі қабырғасының өз түйісу нүктесі болады. Ал тік сызықтар әр уақытта параллель күйінде қала береді. Көлденең орналасқан шеңбер перспективада эллипс түрінде көрінеді.

Сурет салушыға көлеңке перспективасын да білу керек. Күн жерден өте алыста болғандықтан оның сәулелерін параллель ретінде қабылдаймыз. Жасанды жарықтан түскен заттардың көлеңкелері жан-жаққа түседі. Оның өлшемін жарықтан шыққан түзулер арқылы анықтайды.

Неғұрлым бейне жарыққа жақын болса, соғұрлым көлеңке үлкейеді.

Сонымен қатар, заттардың сәулелерінде де перспектива заңдылықтары бар. Суда өсіп тұрған ағаштың сәулесі дәл сол күйінде қарама –қарсы бағытта көрінеді. Бөлме ішіндегі заттар да перспективаның жалпы заңдылықтарына бағынады. Бөлмедегі көкжиек сызығы да көз деңгейінде өтеді. Адам денесін, басын салғанда да перспективалық өзгерістерді ұмытпаған жөн. Міне, бұл айтылғандар сызықтық перспектива туралы.

Сонымен қатар, сызықтық перспективамен бірге ауа перспективасы да сурет салуда үлкен орын алады. Заттар бақылаушыдан алыстаған сайын өзінің айқындылығын жоғалтып бұлдырай түседі. Қою түсті заттар алыстағанда салқын реңге /көбінесе көгілдір, кейде қою көк/, ал ашық түстер жылы реңге айналады.

Түстер мен көлеңкелер, заттардың материалы алыстаған сайын дұрыс көрінбей, тұтасып кетеді, силуэтке айналады. Егер заттарды ашық түстермен, бөлшектерін анық көрсетіп бейнелесе, жақын жерде тұрған сияқты көрінеді. Керісінше бұл қасиеттерді жоғалтса, олар бізден алыстайды.

Сурет салу кезінде осы екі перспектива заңдылықтары жүзеге асса, жұмыс өз дәрежесінде орындалады. Сол себептен перспектива қандай да болмасын суретте үлкен маңызға ие.

Композиция - Нақ нұсқаны қою, қай тұстан отырғаныңды анықтау, параққа суретті дұрыс орналастыру, бәрі де композицияның негізгі бастаулары. Бұл сөз әдетте музыкалық шығармаларға арналғандай, бірақ мұнда кең ұғым бар. Түсініктірек болу үшін, бұл туралы нақтылай сөз етейік.

Жазушы роман жазғысы келді дейік. Болашақ дүниенің негізгі ойлары басында пісіп-жетілген, ол шығармасының жоспарын жасайды. Ол жоспары, жазушының ойындағы дүниелері бірлік пен бірегейлікке жеткенше, әрқайсысы өз орындарын тапқанша, талай өзгерістерге ұшырап, сан рет қайта сүзгіден өтеді. Содан кейін ғана ол көркем сөзге көшеді. Архитектор да белгілі бір ғимараттың жобасын сызбастан бұрын, оның сырт көрінісі мен негізгі пропорциясын анықтағанша, бірнеше эскиздер жасайды.

Міне, алдын ала атқарылатын осы шаруаларды жобалау немесе қарапайым түрде жоспарлау деп атайды. Бұл жоспарлаудың мақсаты – жеке нәрселерді ( бөлімдерді) тұтас бір дүниеге айналдыру.

Композиция (латын тілінде «құрастыру», «тәртіпке келтіру» деген мағынаны білдіреді) – шығарманың құрылысы, оның негізгі бөлшектерінің орналасуы, оқиғалардың баяндалу реті. Суретшінің қолында композицтя – көркем құрал. Ол комподзиция арқылы кейіпкерлердің мінез-құлқын, іс-әрекетін ашып бейнелеп отырған өмір құбылыстарынөз түсінігінше жеткізіп көрсетеді.

Композиция шығарманың құрылымы тұрғысынан мазмұнның неғұрлым айқын, нанымды, әсерлі шығуына жағдай жасайды.

Қарапайым тілмен айтқанда көркем шығарманың ішкі құрылысы толып жатқан бөлшектерден тұрса, композиция сол бөлшектерді өзара құрастырып, біртұтас етеді. Жұмысты бастар кезде композицияның орны ерекше, ал қалған салалары соған байланыстылығын ұмытпаған жөн. Сондықтан да суретші, нақ нұсқаны қойып, өз орнын белгілегенсоң, салынар суретті қағаз бетіне қалайша әсерлі орналастыруды ойластырды.

Композицияның негізгі талабы – шығарманың көркемдік бірлігін табу. Шығарма авторы сурет, кескіндеме, роман, пьеса, симфония, т.б. болсын, солардың жекелеген бөліктерін біріктіріп, тұтас бір әсер беретіндей ету немесе әр қилы дүниелерден ортақ бір композициялық ойға бағындырылған шығарма жасау. Бұл үшін суретші алдымен композицияның орталық нүктесін табу керек. Композицияның қалған бөліктерін соған байланысты құрады.

Көрерменнің көзіне бірден түсетін, көлемі жағынан үлкен немесе көп орын алмайтын, бірақ назарды бірден өзіне аударатын, шығармадағы сәулелі немесе күңгірт тұсты, өзінің айналасындағы ортадан айшықталған, автордың қалауымен ерекшеленген ортаны композициялық орталық (бір немесе бірнеше заттардың тобын) деп атаймыз.

Композициялық орталықты қандай тәсілмен анықтау әр суретшінің өз қалауы. Кейде кейбір картинаның шебер де, нәзік орындалғаны сондай, композициялық орьалықты табу оңайға түспейді. Ешқашан да картинаның композициялық орталығын оның геометриялық орталығымен топтастыруға болмайды. Көп жағдайда сәйкес келеді де. Сондай-ақ композициялық орталық тақырыптық орталықпен де қабыса бермейді. Ал геометриялық, композициялық, тақырыптық орталықтардың бір жерден шығуы сирек құбылыс. Мұндай қабысудың классикалық үлгісінен мысал келтірейік.

16 ғасырда Италияда әлемнің ұлы суретшісі Леонардо да Винчи өмір сүріп, жұмыс істеді. Бірнеше жылдар бойы ол «Құпия кеш» атты үлкен картина – фреска жасаумен айналысты.

Діни болжам бойынша бұл Христостың өлімнің жақындағанын сезген соң, соңғы рет шәкірттерін жинап сұхбат құру сәті еді. Леонардо да Винчи үшін фрескадағы тақырыптық орталық – Христос тұлғасфы. Бұл бейнені жасауға ол бірнеше ай шамасында еңбектенеді. Леонардо фресканың қатаң да ұлы қарапайымдылығын айшықтау үшін оны симметриялық тұрғыдан орналастырған еді. Христостың тұлғасы картинаның математикалық ортасында қалды.

Төбе мен қабырғалардың түзу де, анық сызықтары, перспектиалық түйісу де сол орталық бейнеде қиылысады. Мазасызданған шәкірттерінің толқын тәрізді қимылдарының бағыттары да көрермен назарын орталыққа түйістірде. Сөйтіп, Христос тұлғасы бұл жерде тек тақырыптық және композициялық қана емес, сонымен бірге фресканың геометриялық орталығы болып табылады.

Біз бүкіл әлемдік көркемөнерде осыншама ойлы композициялық құрылымы дамыған, орындалу жағынан кристалдай таза және кереметтей қарапайым пішінді өзге мысалды білмейміз.

Композиция суретші үшін негізгі мақсат емес екенін ескеру қажет, өйткені композицияның негізгі мұраты – суретшінің идеялық ойын көрсету. Осыдан композициялық құрылымының түйіскен жері ғана емес,сонымен қатар, шығарма мазмұнын анық көрсетуге қызмет етуі керек.

Композицияның өрнектелуі күші композициялықорталық бір уақытта тақырыптық орталық болған кезде арта түспек.

Сонымен, қандай да тақырыпты суреттің компоновкасын бастау, оның композициялық орталығын табудан басталатынын қайталап айтамыз. Суретте композициялық орталық не болатынын ойша болжағаннан кейін, сол зат немесе дененің шамамен сұлбасын, орнын қағаз бетіне түсіру керек. Өзге жұмыс осы нүктеден таралып, біздің қарындашымыздан туындаған, қалған сурет сол орталыққа бағындырылады.

Суреттегі денелердің көлемі, пішіні және орналасуы, композициялық орталық деп саналатын заттың немесе тұлғаның көлеміне, пішініне және орналасуына көп тәуелді. Бұл тәуелділікті композициялық ырғақ деп атауымызға болады. Бейнелеу өнеріндегі композициялық ырғақ, музыкалық шығармадағы ырғаққа ұқсас, әрі пайда болған дыбыс, өзінен бұрынға дыбыстың табиғи жалғасы. Осынау дыбыстардың сан түрлі гаммасы бірігіп, жалпы үндескен гармонияға ұласады. Жалғыз жалған нота осы бірлікті бұзған уақытта гармония ыдырап, берекесі кеткен дыбыстарға айналады.

Өйткені, қандай көркем шығарманың композициялық орталығы оның басты бөлімі болғандықтан, яғни бір суретте екі немесе бірнеше комрозициялық орталық болуға тиіс емес. Неге десеңіз, олар бір-біріне кедергі жасап, композициялық орталықтың көрерменге әсерінің күшін жояр еді.

Суреттегі композициялық ырғақ композициялық орталықтың басқа бөліктерімен арасындағы байланысқа ғана емес, сол бөліктерінің бір-бірімен байланысына да тәуелді. Композициядан алатын толық әсер, оның құрылымының қалыптасыуында. Суретші өз шығармасында жекелеген заттардың орналасуымен олардың бір-бірімен тығыз байланыстыруын қамтамасыз ету шеберлігінде немесе химиялық реакция кезінде жекелеген элементтердің бір-біріне байланысуы арқылы құрамы бір текті мүлдем жаңа заттың пайда болуы сияқты құбылыс.

Композициялық құрылымның дайындап қойған нұсқасы өмірде жоқ және болуға да тиіс емес, өйткені композициялық комбинацияның сансыз түрін санау тұрмақ, ойша елестетудің өзі қиынға соғады. Мысалы, барлық шахматтың комбинацияларынн, бір партия ойында санау және болжау мүмкін емес сияқты. Міне, суретші де шығармашылық жігер мен тақырыптық және ұшқыр ойлы қасиеттер болуы керек. Себебі композициялық құрылым, негізінен картинаның мазмұнына тәуелді және ешқашан да үйретуге болмайтын ішкі сезімге негізделген. Композицияның жалпы ережелері, жас талапкердің үлкен қателіктерге ұрынбауына көмектеседі.

«Суретші ең қызықты да, маңызды дүниелерді өзі бақылап үйренбейінше, композиция құруды да үйрене алмайды» (М.В.Крамской). Әсіресе алғашында өз бетімен көңілде түйген дүниелерден ойша композицияқұрып үйрену көп көмектеседі.

Ал, кейбір шығармаларда тек табиғат көріністері мен құбылыстарын сипаттап – ақ сол дәуірдің, заман ағымының тыныс-тіршілігін көрерменге жеткізіп, ілікті ой тудырған. Олардың жұмыстарында адам көбінесе көмекші, толықтырушы ретінде кескінделеді. Шығарманың айтар ойын ашатын немесе композициялық орталығы көпшілігінде табиғат денелері (ағаш, жартас, қамыс, т.б.), кейде түрлі аң-құстар болып келеді. Мұндай суреттер көбінесе ежелгі қытай, жапон, корей өнер шеберлерінің туындыларында көптеп кездеседі.

Ендігі сөз, осы атап өткен композициялар қандай негізде құралады, соған келейік. Кең танымал картиналар мен суреттедің көпшілігі үшбұрышты негізде құралған. Негізгі бөліктері ойша үшбұрыш болып құралып, орталық солардың жоғарғы ұшына немесе ортасына орналасқан кезін композициялық үшбұрышдеп атаймыз. Олар түзу немесе қисық бұрышты болып, ұштары не жоғары не төмен бағытталып, бүйірінен жатып немесе тіп-тік орналасуы мүмкін. Сонымен қатар, композиция мұқыл бұрышты, кейде өзге геометриялық фигуралар түрінде де (шеңбер, рома, трапеция, т.б.) құрылады. Сондай-ақ құрылымның негізі болып бірнеше параллель, тік немесе көлденең сызықтар қандай да бір иілгіш дене арқылы байланысқан күйде қызмет етеді. Ең соңында композицияны белгілі бір геометриялық денелерге сүйенбей-ақ, әртүрлі имек, қисық сызықтар негізінде де құруға болады.

Композициялық бірлік суретшінің зат көлемдері мен сызықтарды қалай таратуына, олардың кескіндерін және суреттегі орындарын қалай белгілегеніне ғана тәуелді емес, сонымен бірге жарық пен қараңғы тұстардағы бейнелерді қалай орналастыруына да байланысты.

Суретті салу барысында, суретші жарық және қараңғы бейнелердің орналасуын жарық пен көлеңкенің таралуын барынша жақсы ойластыруы керек. Өйткені ең соңында композициялық бірлік осыларға байланысты.

2. Заттардың пропорциясын байқау - Пропорция сөзі латын тілінен аударылғанда «арақатынас» немесе «шамалас» деген ұғымды білдіреді. Бейнелеу өнерінде «пропорция» деп бейнелеуші нәрсенің бөлшектерінің өлшемдік қатынасы, немесе туындыдағы бейнеленген жеке нәрселердің өлшемдік сәйкестілігін айтады.

Әр нәрсенің өзіндік пропорциясы, яғни нәрсеніңжекелеген өлшемдік қатынастарынан тұрады. Мысалға, әрбір келесі сан алдыңғы сандар бірлігінен тұратындығы секілді: 1,1,2,3,4,5,8,13, т.б.

Нәрсе көлемін пропорциялық өлшем бірлікке бөліп қарастыру ежелгі дәуірден «алтын бөліну» (золотое сечение) деген атаумен белгілі. «Егер адамның белінен табанына дейінгі өлшемі мен сол белінен төбесіне дейінгі өлшем адамның жалпы биіктігін құраса; сол сияқты, қолын жанына жіберіп тұрған адамның төбесінен ортаңғы саусағының ұшына дейінгі өлшем мен сол ортаңғы саусағының ұшынан табанына дейінгі өлшем адамның жалпы биіктігін құрайды. Сол бірінші өллшем бірлігіндегі адамның белінен табанына дейінгі арақашықтық, екінші өлшем бірлігіндегі адамның төбесінен ортаңғы саусағына дейінгі арақашықтыққа тең болады. Осыған орай адам табиғатындағы, немесе жалпы қоршаған ортадағы өлшемдік ара қатынасты эллиндіктердің білгенін ұлы математик Эвклид өз еңбектерінде жазды. «Бұл арақатынасты мен «алтын бөліну» деп атаймын» деген болатын Леонардо да Винчи.

Әр нәрсенің пропорциясы оның құрылысының ерекшеліктеріне тығыз байланысты. Сондықтан да жазықтық бетінде құмыраның дұрыс пропорциялық бейнесін тұрғызу үшін, оның көлемі қандай геометриялық фигураларға ұқсайтын бөлшектерден тұратындығын анықтап, олардың өзара өлшемдік қатынасын салыстыра отырып бейнелеу қажет. Ал туынды бірнеше нәрселерден тұратын болса, онда олардың бейнесін бір-бірінің өлшемдік ерекшеліктеріне байланысты салыстыра отырып бейнелейді.

Сурет салғанда заттың өзіне тән ерекшеліктерін, оның пропорцияларын: биіктігінің көлденеңіне, бір бөлігінің екінші бөлігіне шама қатынасын анықтап алу қажет.

Сурет саларда алдымен кескіннің қағаз бетіне дұрыс орналасуын, оның белгілі бір жағында тым көп ашық орын қалмауын ойластырып алған орынды. Бұл үшін суреттің жоғарғы және төменгі, оң жағы мен сол жағындағы шекараларын белгілеп алу керек. Бірақ шеттерінен қағаз жиектеріне жеткізбей, белгілі мөлшерде ашық орын қалдырған жөн. Өйткені, қағаз жиегіне тақап салынған сурет онша әдемі болып көрінбейді.

Салынатын суреттің бөліктерінің өзара қатысы дұрыс көрсетілмеген болса, перспектива құрылысы, жарық пен көлеңке, бояудың түсі жақсы берілгенімен сурет жақсы болып шықпайды.

Заттың пропорцияларын дұрыс беру – оның өзіне қарап сурет сала білудегі басты міндеттерінің бірі. Пропорциялық қатыстар дұрыс берілгенде ғана көрушілер салынған суретті нанымды қабылдайды.

Суреттегі өлшемдер қатысы нәрсенің өзіндегі өлшем қатысына тең болуы керек. Қарындашпен шаманы анықтағанда қолды алға барынша созып тұрып өлшеген жөн. Олай етпесе, дұрыс өлшенбейді. «Визирлеу» әдісіне онша көп әуестенбеу керек, өйткені бұл көзбен мөлшерлеуді дамытуға кедергі келтіреді.

Егер ұдайы жаттығудың арқасында көзбен мөлшерлеу күшті дамыған болса, визрилеп өлшеуге қарағанда көзбен мөлшерлеу дәлірек болып шығады.

Егер геометриялық денелерді жазықтық бетіне тексызықтармен бейнелеп қойсақ, онда ол денелер сымнан жасап қойған тәрізді болады.

Осы денелер бейнесіне жарық, көлеңке реңін түсіріп бояу арқылы ол денелердің кеңістіктегі шынайы пішінін, көлемін, қандай материалдан жасалғанын жазықтық бетінде көрсетуге болады.

Бейнеленетін обьектілердің жарық түсіріп тұрған жағы жарық деп, ал екінші қарама-қарсы жағы көлеңке деп аталады. Заттың жарық көзінен сәулелер түспейтін жақтары меншікті көлеңке деп аталады. Жарық түсіп тұрған заттан екінші заттың бетіне түсетін көлеңкені түспе көлеңке деп атайды. Жарықтан көлеңкеге ауысар жері шала көлеңке деп аталады. Мөлдір нәрселерге жарықтың тікелей түсіп, шағылған бөлігі жылт деп аталады.

Меншікті көлеңкенің жарықтау жерлерінде рефлекстер болады. Бұлар жақын тұрған заттардан шағылысқан сәулелердің меншікті көлеңкеге түсуінен пайда болады.

Жылтыр немесе мөлдір заттардың бетіне түскен өте ақшыл дақтарын көру қиын емес. Бұл – заттың өзіне түскен сәулелерді ең көп шағылыстыратын жері. Бұл дақтар заттардың дөңе,с және ойыс бетінде, сондай – ақ олардың қырларында көбірек байқалады.

Бейнелеу барысында заттың қай бөліктеріне жарық түсіп тұрғанын дұрыс ажырату үшін жарық көзінің қандай екендігін, сондай – ақ жарық сәулелерінің бағытын анықтап алудың маңызы зор.

Суретте жарық пен көлеңке өң арқылы беріледі. Өңнің қоюлығы не бәсеңдігі заттың көлеңкелері мен оған түскен жарықтың арасындағы қатынастарға сәйкес болып шығуы тиіс.

Бейнелеуші объектінің түс қатынастары уреттегі өңдердің қатынастары арқылы берілуі керек.

Түстердің және жарық пен көлеңкенің үйлесімін берген кезде ақшыл нәрседегі (мысал гипстегі) көлеңке қара нәрседегі жарықтан ашығырақ болатынын есте ұстаған жөн. Өңі берілетін суреттерді салғанда өңдер қатысын салыстырып, анықтап алу керек.

Сурет салғанда ең алдымен заттың жарық түсіп тұрған бөлігіндегі ең күңгірт жерді тауып алуға тырысу керек, әлбетте рефлексті де ұмытып кетуге болмайды. Суреті салынатын нәрсенің жарық түсіп тұрған бөлігі рефлекстен әрдайым жарығырақ болуы тиіс.

Суретте өң тұтас берілуі керек. Суреттегі өң нәрсенің пішінін, түсін және жарықтың түсуін берудің құралы болып табылады. Заттың сыртқы бетінің түсі оның өңі деп аталады.

Пропорциялар мен негізгі пішіндерді анықтағанда түсіп тұрған көлеңкелердің шетінен бастамау керек, өйткені олар заттардың негізгі пропорцияларын да, бедерін де белгілемейді. Тіпті бұл көлеңкелер кейде заттың пішінін мүлдем бұзып, оның көзге түсіп тұрған пропорцияларын бұрмалап, өзгертіп, бүлдіріп те жібереді.

Көлемді пішінді салғанда оған түскен жарықты, ақ дақты, жартылай өңді, көлеңке мен рефлексті таба білу міндетті шарт екендігі әрдайым есте болу керек.

Жарық пен көлеңке арасындағы айқын қарама-қарсылық контраст деп аталады. Заттар бақылаушыға неғұрлым жақын тұрса, жарық түсіп тұрған беті мен көлеңке арасындағы контраст соғұрлым күңгірттеу болады. Сондықтан алдыңғы планда контрасттар мейлінше ашық болады да, екінші, үшінші, одан арғы планда контраст азая береді.

Сонымен, бақылаушыдан алыстаған сайын, нәрсенің жарық түсіп тұрған жерлері біртіндеп күңгірттене береді, ал күңгірт жерлері бұлдырлана түседі. Сурет салғанда нәрсенің көлемін барынша айқын етіп көрсетуге талаптану керек.

Жарық пен көлеңкені дұрыс түсіру арқылы нәрсенің көлемін дәл беру, суреті салынып отырған заттың жарық жерлер мен күңгірт жерлерінің қатынасы зер салып қарауды қажет етеді. Жарық пен көлеңкені нәрсенің негізгі пішіндерімен бір мезгілде белгілеген жөн.

Сөйтіп біз жарық пен көлеңке жөнінде біршама түсінік алдық. Мұның бәрн есте сақтап, сурет салғанда дұрыс пайдалана білу керек. Суретін салып отырған зтымыздың жарық пен көлеңке шекараларын айырып алудан бұрын заттың жоғарыда атап өтілген анықтамасы бойынша пропорцияларын ескере отырып, оларды дұрыс сала білу керек.

Бейнелеу сабақтарында немесе сыныптан тыс жұмыстарда оқушылар шетелдердің белгілі бейнелеу өнері шығармаларымен және көп ұлтты қазақстан бейнелеу өнерінің даму кезеңдерімен танысып, жекелеген белгілі бейнелеу өнері туындыларының композициялық шешім, түс ерекшеліктерін талап өз түсінігін, пікірін әңгімелейді. Бұл оқушылардың өнер танығыштыққа тәрбиелеп, комуникативті қабілеттерін арттырады. Осыған орай қазіргі кеездегі тәуелсіз еліміздің білім және ғылым жүйесін реформалау нәтижесінде алғаш жарық көрген бастауыш сыныптардағы бейнелеу өнерін оқыту бағдарламаларымен оқулықтарын батыс Еуропа, Ресей бейнелеу өнерінің кейбір белгілі суретшілері, сәулетшілері, мүсіншілерінің шығармалары, ұлттық қолөнері енгізілген. Соның ішінде, әрине, көп ұлтты қазақ бейнелеу өнері, ұлттық қолөнері кеңінен орын алған. ол оқушыларға басқа да елдердің бейнелеу өнерімен терезесі тең дамып келе жатқан өз елінің өнерін талап, танып, үлкен отансүйгіштік сезімге бөленуіне мүмкіндік жасайды.

Бастауыш сыныптардағы бейнелеу өнері пәнінің алдына қойған мақсат, міндеттерін жүзеге асару арқылы оқушылардың интелектуалдық, эсмоциналдық, эстетикалық, іскерлік, комуникативтік қабілеттерін дамытып, қоршаған ортамен өзара әрекеттестік қарым-қатынасқа дайындауды жүйлеудегі оқу бағдарламасы мен мемлекеттік стандарттың және осы құжаттарға сәйкестендіріп жазылған оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендерінің маңызы зор.

Бастауыш сыныптарға арналған оқу бағдарламысында бейнелеу өнері аптасына 1,5 сағат есебінде қарастырылып, әр сыныпта бір оқу жылына жалпы 51 сағат оқыту жоспарланған. Онда өнер түрлеріне байланысты тарауларға бөлінген уақыт кестесі мынадай:

Бұл сабақтарда оқушылар заттан арап, есте сақтап және елестетіп сурет салуға үйренеді. Тақырып бойынша сурет салып, оқыған, тыңдаған аңыз-ертегілерді иллюстрациялайды. Көркем еңбек элементтері бар сабақтарда оқушылар түрлі-түсті қағаздардан, табиғи материалдардан көлемді бұйымдар құрастырып, сәндеп безендіреді. Сонымен қатар оқушылар грфика, кескіндеме, дизайн өнерлері бойынша біліктілік пен дғдыларын қалыптастырады. Ол өмір шындығынан, қоршаған заттардан әсемдікті көре білу және оны суремте әсемдік сезіммен бейнелей білу, жекелеген заттарды өзінен арап немесе есте сақтап бейнелеуде пропорция, құрылымдық құрылыс, түстік рең, композициялық дұрыс шешімін таба білу және әртүрлі көлемді бұйымдарды әсемдік талғаммен безендіре білу болып табылады.

Сонымен қатар осы жұмыстар барысында саланытан затты немесе құбылысты алдын Ала бақылау немесе зерттеу, эскиздер орындау, долбарлар және қысқа мерзімді суреттер орындау, заттарды бір-бірімен салыстыру, өэ жұмысын саланатын затпен немесе құбылыспен салыстыру, суретті бейнелеуде әртүрлі бейнелеу кезеңдерінің ережелерн пайдалану, бейнелеудегі жалпыдан біртіндеп жекеге көшу немесе жекенің жалпыға үйлесімі қағидаларын ұстану бліктілгін меңгертеді.

Сәндік суреттер салу, безендіру жұмыстары, көркем еңбек элементтері бар сабақтарда, мысалыға, “Өсімдік жапырақтарынан өрнек құрастырайық”, “Қағаздан шахмат фигураларын құрастырайық” т.б. осы сияқты сабақтарда оқушылар шынайы табиғи заттарды, көріністерді белгілі бір стилдендірген рәміздік белгілер бейнесіне айналдырып, оларды симметрия, ырғақ (ритм) түстік үйлесімдігін тауып, композиція жасау біліктілігін меңгереді.

Мұғалім әр сыныптар бойынша, бейнелеу өнері сабақтарының әрбір түрлері бойынша (заттан арап бейнелеу, тақырыптық бейнелеу, мүсіндеу, сәндік сурет салу, бейнелеу өнері туралы әңгіме) немесе сыныптан тыс шаралар бойынша білім стандартында көрсетілгендей меңгерілуге тиісті білім, біліктілік және іскерлік дағды деңгейін нақты анықтап білуі қажет. Өйткені оқушылардың заттан арап сурет салу сабақтарында меңгерген біліктілік және іскерлік дағдылары тақырыптық сурет салу және сәндік сурет сабақтарында одан әрі кеңіп, тереңдеп бекітіледі. Дәл сол секілді тақырыптық сурет салу немесе сәндік сурет салу сабақтарында меңгерілген білім, біліктілік және іскерлік дағдыларын заттан қарап сурет салу сабақтарында әрі тереңдетіп дамытуға болады.

Бейнелеу өнері сабағының бірін-бірі толықтыра оқытылу негіді-бейнелеу өнерін басқа да пәндермен тығыз пәнаралық байланыста оқыту қажеттігін де туындатады.

Заттан арап сурет салу сабағында бейнеленетін заттардың көлемін талап, зерттеудде үшбұрыш, төртбұрыш, шаршы, шеңбер немесе циліндр, куб, конус, шар секілді математикалық ұғымдар, табиғат көріністерін бейнелеуде табиғи құбылыстар, өсімдіктер, жануарлар туралы мезгілінің әсемдігін елестететін поэтикалық өлеңдер, музыкалық әуендер тыңдалуы пәнаралық байланыстың негізі бола алады.

Сөйтіп, бейнелеу өнері жалпы бастауыш сынып оқушыларының эстетикалық дүниетанымын қалыптастыратын пәндердің құрамдас бірі ретінде оқытылады.

Әйтсе де оқушыларға эстетикалық тәрбие беру мен оқытудағы бейнелеу өнерінің ролі төмендегі көрсетілген талаптарға сай болғанда ғана тиімді болмақ.

21. 
    Бейнелеу өнері сабақтарында оқыту мен тәрбие беру мақсат-міндеттерін біртұтас шешу.
    
22. 
    Оқушыларға бейнелеу өнеріне оқытуда дидактикалық принциптерді сақтау.
    
23. 
    Бейнелеу өнері сабақтарында жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану.
    
24. 
    Бейнелеу өнері сабақтарында көрнекіліктерді және техникалық құралдарды кеңінен қолдану.
    
25. 
    Ана тілі, математика, дүниетану, музыка, еңбекке баулу т.б. пәндермен бейнелеу өнері арасындағы пәнаралық байланысты сақтау.
    
26. 
    Оқушылардың шығармашылығын, өзі жасаған өнердегі образдарға эмоциональды көзқарасын, жалпы бейнелеу өнері сабақтарында ойын, сайыс элементтерін пайдалану.
    
27. 
    Бейнелеу өнері сабақтарының сыныптан тыс, мектептен тыс жұмыстармен тығыз байланысын сақтау.
    
28. 
    Бейнелеу өнерін оқыту бағдарламасының негізгі тараулары бойынша оқыту әдістемесін үнемі жетілдіру.
    
29. 
    Бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың жеке бас ерекшеліктері мен шығармашылық мүмкіндіктерін ескеру.
    
30. 
    Оқыту мен тәрбие барысында озық іс-тәжірибелерді пайдалану.
    

Күнтізбелік тақырыптық жоспар-бағдарламаны және мемлекеттік стандарт бойынша шығарылған оқулықтарды, оқу кешендерін негізге Ала отырып құрылады. Бейнелеу өнері сабағына аптасына 1,5 сағат бөлінуіне байланысты күнтізбелік жоспарды екі түрлі бағытта құруға болады. Бірінші бағыт бойынша бір тоқсанда аптасына 1 сағат, келесі тоқсанда аптасына 2 сағаттан құрылады. Ал екінші бағыт бойынша бір аптада 1 сағат, келесі аптада 2 сағаттан құрылады. Бұл бағыт, оқулықтардағы тақырыптардың мазмұндық жүйелілігінің сақталуына мүмкіндік жасайды. Сабақ кестесіндегі сабақ сандары өзгермес үшін аптасына 1,5 сағат жүргізілетін музыка пәнімен үйлестіріп құруға болады.

Бейнелеу өнерін оқытуды ұйымдастыру және сабақты ұйымдастыру және сабақтың құрылысы

Оқыту мен тәрбиенің мақсат-міндеттерін нәтижелі шешу оқытуды білікті ұйымдастыруға және сабақты әдістемелік шеберлікпен өткізуге байланысты. Әрбір сабан мазмұнды, біртұтас, мұқият ойластырылған, толық аяқталған болуы тиіс, сонымен қатар жалпы осы пәннің ортақ мақсат-міндеттерін көздейтін сабақтар жүйесімен тығыз байланыста болуы керек.

Бастауыш сыныптардағы бейнелеу өнері сабағының құрылысы басқа қатар оқытылатын пәндер сабақтарының құрылысынан аса айырмашылығы жоқ деп. айтуға болады. Ол ұйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын тексеру, жаңа сабақты түсіндіру, машықтық жұмыс қорытынды үйге тапсырма кезеңдерінен тұрады.

Осындай сабақ кезеңдері барлық сыныптарда сақталады, тек ол кезеңдерге бөлінетін уақытмөлшері сабақтың мазмұндық ерекшелігіне байланысты болады.

Сабан үнемі бір сарынды жоспарланбай әртүрлі әдіс-тәсілдермен түрлендіріліп, жаңа педагогикалық технологиялармен толықтырып отырылуы міндетті. Оған бейнелеу өнері пәнінің мазмұндық құрылымының әртүрлі жұмыс түрлерін қамтитындығы мүмкіндік жасайды. Өйткені оқушылар заттан арап сурет салу сабақтарында графика және кескіндеме жұмыстарымен шұғылданса; сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарында әртүрлі өрнектер бейнелеп безендіру жұмыстарымен, қаріп, көркем жазу ережелерімен танысады; өнер туралы әңгіме сабақтарында сәулет, грфика, кескіндеме, Мусін, сәндік қолөнерлермен танысады.

Оқытудың ұжымдық түрі әсіресе, сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарында пайдалануға болады. Ол мысалы: түрлі-түсті қағаздардан ұзымдық көркем композиция құрастыру, немесе оригами тәсілімен бүктеліп жасалған әртүрлі гүлдерден гүлшоғаның композициясын орындау.

Бұл оқытудың ұжымдық түрі қозғалғыш жұп немесе ауыспалы жұп түрінде өтеді. Онда оқушылар бір-бірімен жай жұптасып қана қоймай, әр бала кезек бойынша әр баламен кездесіп жұмыс істейді. Демек, барлығы жұптасып жұмыс істейді, бірақ жұптардың құрамы үнемі өзгеріп отырады.

Бұл жағдай сабақ кезінде қалай іске асырылады?

Әр минут сайын балалардың ішінен біреуі тез жан-жаққа арап бір оқушыны табады, серігімен жұмысты аяқтаған немесе бітіре бастаған оқушы қолын көтеріп, оған белгі береді. Осыдан кейін екеуі бірігіп, жұмысты жалғастырады. Оқытуды ұйымдастырудың топтық түрі сабақта қолданылады. Оқушылар бірнеше топқа бөлінеді, әр топта 4-5 оқушыдан болады. Мысалы: “Наурыз мерекесін бейнелейік” деген тақырыпқа көп фигуралы композиция құрау сабағы.

Шығарма композициясының эскизін топ мүшелері бірлесе отырып жобалайды. Осыдан кейін жазықтық бетіне келісім бойынша әрбір оқушы бір бей нені өз бетімен орындайды. Соңында әрбір топтық жұмыс қорытындысы ұжымдық түрде талқыланады. Жұмыстың нәтижесін жолдастарының ұсынысы бойынша бір оқушы баяндайды. Мұғалім жеке топтың жетістіктерін бағалайды және топтың әрбір мүшесінің бағасын жинақтайды.

Сабақта жұмыстың мұндай түрін пайдалану оқушылардың өзара әрекеттесу тәсілдеріне себепші болады. Ол жұмыс барысындағы топтық пікірлатас, ынтымақтастық, өзара жәрдем, өзара түсінісу нәтижесінде оқушылардың тұйық мінезділігін, ұжымнан бөлектену әдетін болдырмауға негізделеді.

Оқытуды ұйымдастырудың дербес түрі бойынша әрбір оқушы тапсырма алады, оны өз бетімен орындайды. Бұл жұмыс негізінен 3-4 сынып оқушыларымен өткізіледі. Берілетін тапсырманың шамамен алынған түрлері: тақырыптық сурет салу сабақтарында табиғат көріністегі тәулік мезгілін /таң сәрі, тал түс, кеш/ көрсету, сәндік сурет сабақтарында белгілі бір ою-өрнектер топтамаларын пайдаланып композиція жасау немесе белгілі бір бұйымды безендіру, өнер туралы әңгіме сабақтарында белгілі суретшілер шығармаларының мазмұнына талдау жасау, тапсырмаларын орындау, үйірмелеріндегі дербес жұмыстарды, үйге берген оқу тапсырмаларын орындау т.б.

3-4 сынып оқушыларына осындай дербес орындайтын тапсырмаларды беру, оларды өздігінен ізденуге, зерттеу жұмыстарына бейімдейді.

Оқушылардың өзіндік жұмысы білімді, икемділікті берік игеруге ғана мүмкіндік жасамай, сонымен қатар, ол жеке адамның құнды қасиеттерін өзін-өзі басқарады, ізденушілікті, көздеген мақсатына жетуге ұмтылушылықты қалыптастырады.

Мектепте оқытуды ұйымдастырудың негізгі түрі сабақ болатын болса, оны ұйымдастыру әрқашан жаңа заманның өскелең талаптарына сай үнемі ізденіске негізделуі қажет. Сабақты белгілі бір мақсатты көздеген мұғалім мен оқушының ұжымдық шығармашылық еңбегі деп. қарастыру керек. Сабақта оқыту мен тәрбиенің мақсат-міндеттері жүзеге асырылады, оқушылардың ой-өрісі кеңейеді, икемділік, іскерлік дағдылары дамиды, қоршаған ортаға эстетикалық көзқарасы, адамгершілік қасиеттері қалыптасады.

Оқыту мен тәрбиені ұйымдастыруда жаңашыл озық іс-тәжірибелерді терең зерттеп, пайдалана білу мұғалім ісінің нәтижелі болуына әсер етеді.

3. 
   Сурет салу сауттылығын үйрету
   
4. 
   Заттардың пропорциясын байқау
   

1. 
   Мектепте сабақтың дидактикалық талаптары.
   
2. 
   Сабақтың жазба жоспарының үлгісі
   

1. 
   Сабақтың дидактикалық мақсаттарының айқындығы. Әрбір сабақта оқыту және тәрбие мақсаты діл қойылуы тиіс. Оқыту мақсаты дегеніміз- жаңа білімді мегеру /бейнелеу өнерінің түрлері, құралдары мен материалдары т.б./, іскерліктің, дағдының қалыптасуы /заттан арап сурет салу, мүсіндеу, тақырып бойынша сурет салу, сәндеу көркем құрастыру/, тәрбие мақсаты-жеке адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру /белсенділік, ұқыптылық, жауапкершілік, ұстанымдылық т.б./
   
2. 
   Оқу материалдарының көлемін анықтау. Сабақтың дидактикалық мақсатына сәйкес, яғни балалардың білім деңгейін, жас және дербес ерекшелігін еске алып, сабақтың әрбір құрылым бөлгігіне оқу материалын таңдап алу.
   
3. 
   Оқыту мен тәрбиенің бірлігі. Оқыта отырып тәрбиелеудің мәні-тұлғаның өмірге, блімге қатынасын, қабілетін,адамгершілік қасиетін қалыптастыру болып табылады. Білім беру мен тәрбие міндеттерін оқыту барысында шешу мұғалім мен оқушылардың іздені іс-әрекетінің нәтижесіне байланысты.
   
4. 
   Оқытудың ұтымды әдістерін таңдап алудың сабақ типтеріне, сабақтың әрбір кезеңіндегі оқу материалының мазмұнына сәйкестігі.
   
5. 
   Сөз бен көрнекілікті үйлестіру, қазіргі техникалық құралдарды, әсіресе компьютерлерді, бағдарламалап оқыту материалдарын қолдану. Осылардың бәрі оқу еңбегінің өнімділігін арттырады, уақытты үнемдеуге мүмкіндік береді, оқыту барысын басқаруды жетілдіреді.
   
6. 
   Оқушылардың білімді терең ұғыну, сонымен бірге сабақта олардың зейінін, байқағыштығын, ынтасын, қызығушылығын үнемі бақылап есепке алу.
   
7. 
   Сабаққа бөлінген уақытты тиімді және нәтижелі пайдалану. Сабаққа бөлінген уақытты үнемді пайдалану үшін мұғалім сабан жоспарының жазбасын да, сабақ барысының кезеңдеріне бөлінетін уақытты да көрсеткен жөн. Ол бөлінетін уақыт сабан мазмұнының күрделігіне байланысты анықталады.
   

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі 1-2 минут.
   
2. 
   Үй тапсырмасын тексеру 2-3 минут.
   
3. 
   Жаңа сабақты түсіндіру 5-7 минут.
   
4. 
   Машықтық жұмыс 25-30 минут.
   
5. 
   Қорытынды және үйге тапсырма 3-5 минут.
   

Өнер туралы әңгіме сабағы үшін:

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі 1-2 минут.
   
2. 
   Үй тапсырмасын тексеру 2-3 минут.
   
3. 
   Жаңа сабақты түсіндіру 25-30 минут.
   
4. 
   Қорытынды және үйге тапсырма 5-7 минут.
   

Енді жоғарыда көрсетілген дидиктакалық талаптарға сүйеніп жоспарланатын сабақтың құрылысына тоқталайық.

Сабақтың оқу, тәрбие мақсат-міндеттерінің нәтижелі болуы үлкен әдістемелік шеберлікпен құрылған сабан жоспарына байланысты. Сабан жоспарының жазбасы жоғарыда айтылған талаптар мен келесі көрсетілетін сабан құрылысына сай болуы керек. Ол мынадай бөлімдерді құрайды:

3/ Жаңа сабақ

4/ Машықтық жұмыс /өздік жұмыс/

5/ Қорытынды және үй тапсырмасы

Енді осы көрсетілген сабақтың құрылысын және оны сабан жоспарының жазбасында пайдалану жөнін қарастырайық.

1. 
   Сабақтың тақырыбы күнтізбелік-тақырыптық жоспарда көрсетілген тақырып бойынша алынады. Мысалы: Заттан қарап бейнелеу-ұлттық натюрморт, тақырыптық бейнелеу бойынша – “Ғарышқа саяхат”, сәндік сурет және көркем құрастыру бойынша – “Анамызға сыйлық жасаймыз”, өнер туралы әңгіме сабағы бойынша-“Бейнелеу өнерінің түрлерімен танысайық” т.б.
   
2. 
   Сабақтың мақсаты негізгі үш: білімділік және дамытушылық мақсаттар негізінде қойылады. Бұл мақсаттардың мазмұны сабақтың тақырыбына байланысты болып келеді. Мысалы: Жоғарыда көрсетілген затқа қарап бейнелеуге байланысты “Ұлттық натюрморт” тақырыбын қарастырсақ, бұл сабақтағы білімділік мақсат- бейнелеу өнеріндегі натюрморт жанры жөнінде түсінік беру, ұлттық тағамдар, ыдыс-аяқтар туралы мәлімет беру, натюрморт бейнелеу ереже заңдылықтарын үйрету.
   

“Анамызға сыйлық жасаймыз”тақырыбындағы сәндік сурет және көркем құрастыру сабағы. Білімділік мақсаты: оқушыларға дизайн өнері туралы түсінік беру, қағаз, қатырма қағаздармен жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін үйрету.

Тәрбиелік мақсаты: оқушыларды адамгершілікке, ата-анасын сыйлауға, кішіпейілдікке тәрбиелеу.

Дамытушылық мақсаты: оқушылардың дизайн жасаудағы шығармашылығын, іскерлік икемділігін, ой-өрісін дамыту болып табылады.

3. Сабақтың түрі. Сабақтың түрі сабақтың тақырыбына байланысты анықталады, сонымен қатар, сабақты жоспарлаудағы мұғалімнің әдістемелік шешіміне байланысты.

Бейнелеу өнері пәнінің мазмұнында тақырыптарға байланысты: заттан арап бейнелеу, тақырыптық бейнелеу, сәндік сурет және көркем құрастыру, мүсіндеу, өнер туралы әңгіме сабақтарының түрлері қарастырылады, сонымен қатар сабақты жоспарлау әдістемесіне байланысты; ар алас сабан, біріккен сабан, кіріккен сабан т.б. Мұғалім сабақты жоспарлауда оқушылар қызығушылығын арттыру, материалды жеңіл меңгерту мақсатында дәстүрден тыс сабақ түрлерін де жоспарлайды: ойын сабақ, саяхат сабақ т.б.

4.Сабақтың әдісі-сабақтың мақсат-міндеттеріне байланысты таңдап алынады, олар: ауызша /түсіндіру, әңгіме, пікірлесу, сұрақ-жауап/, /көрнекілік/ суретшілер шығармаларының репродукциялары, технологиялық сызба, диафильмдер т.б. /тәжірибелік/ жаттығу, байқау, тәжірибе, құрастыру, бейнелеу /репродуктивті/ білімді қайталау, кеңес беру, сұрақ қою т.б./ проблемалық мәселе қою /бағдарламалық/ жұмыс кезеңдерін бірізді жоспарлау/ т.б.

Сабақты оқыту жұмысының нәтижелі болуы оқыту әдістерін үйлесімді етіп таңдап Ала білуге байланысты. Педагогикада оқыту әдіс-тәсілдерін сабақта пайдалануға таңдап алуда мынадай талаптарға сүйену керектігін айтады:

1. 
   Әдістердің оқыту заңдылықтары мен принциптеріне сәйкестігі.
   
2. 
   Әдістердің дидиктикалық мақсаттар мен міндеттерге сәйкестігі.
   
3. 
   Оқыту әдістерінің тақырып мазмұнына сәйкестігі.
   
4. 
   Оқыту әдістерінің оқушылардың оқу мүмкіндіктеріне /жас және дербес ерекшеліктеріне/ сәйкестігі.
   
5. 
   Әдістердің мұғалімдердің мүмкіндіктеріне сәйкестігі /тәжірибесі, білімді қабілеті, жалпы білімдарлығы т.б./.
   
6. 
   Оқыту әдістерінің мектептің материалдық және техникалық қорына сәйкестігі.
   
7. 
   Әдістердің сыртқы жағдайлардың ерекшеліктеріне сәйкестігі /төңіректегі өндіріс обьектілері/.
   

Экрандық бейнелі көрнекіліктерге диафильм, кинофильм, компьютермен көрсетілетін бейнелер жатады. Сабақ жоспарында сол сабақта көрсетілетін көрнекіліктер тізімі жазылып көрсетелетін көрнекіліктер тізімі жазылып көрсетіледі.

Сабақ барысында қажетті жабдықтар, көрнекіліктер, оқушылардың жұмыс орындары алдын ала әзірленіп қойылуы қажет. Тақтаға ілінетін немесе бейнелеуге қойылатын көлемді көрнекіліктер талапқа сай орындарға қойылады. Бұл жұмысқа сынып кезекшілері қатыстырылады. Сабақта көрсетілетін суретгшілер шығармаларының репродукциялары тақтаға алдын ала ілінбегені жөн, ерте ілінген көрнекіліктер оқушылардың көңілін алаңдатады.

Суретшілер шығармаларын таныстыруда мұғалім тек өзі баяндамай, оқушылардың шығарма туралы пікірлерін тыңдап ортаға салғаны жөн, ол оқушылардың сөздік қорын, өз пікірін баяндай білу дағдысын қалыптастырады, өнер туындысын тану, бағалай білу қабілетін дамытады.

Бастауыш сынып оқушылары көбінесе қосымша ескертпелерге, тусиндірулерге карамастан бейнені кағаз бетіне өте кишкентай етіп немесе бейнені кағаздың бір жағына карай ығыстырып орындайды. Осындай жағдайда мұғалім талапқа сай орындап отырған оқушының жұмысы мен қате орындала бастаған жұмысты сыныпқа көрсетіп, екі жұмысты бір-бірімен салыстыра отырып жетістік пен кемшіліктерді көрсетеді. Бұл салыстырмаға оқушылардың өздерін қатыстырған жөн. Осындай салыстырма көрсетулерден кейін оқушылар өз жұмыстарындағы кемшіліктерін іздеп түзетеді.

Мұғалім сыныпты ара лап қадағалау барысында оқушылардың жұмысты орындаудағы көп жіберіліп отырған қателіктерді саралап, сол қателіктерді жасамау жолдарын таңтада иллюстрациялап көрсетеді. Сонымен қатар мұғалім сынып оқушыларының әрбіреуінің жекелеген мүмкіндіктерін ескеруі қажет, олардың ішінде бейнелеуге мейлінше бейімді немесе кейбір оқушылардың бейнелеу іскерлігі төмен болып келеді. Сондықтан да сыныппен жұмыс кезінде мұғалім соңғыларымен көбірек қосымша жұмыстанады, психологиялық көмек көрсетеді, яғни баланың сурет салудағы өзіне сенімсіздігін жою үшін оның жұмысындағы кейбір кішкене жетістіктерін мадақтап көтермелейді. Мұғалімнің машықтық жұмыс кезіндегі осындай іс-әрекеті сынып оқушыларының жұмысты теніс үлгеріп аяқтауларына мүмкіндік жасайды.

10.Қорытынды және үйге тапсырма. Сабақтың бұл кезеңінде қысқаша сұрақтар немесе дидактикалық ойындар арқылы жаңі білімнің меңгерілу деңгейі тексеріледі. Оқушылардың аяқталған жұмыстарынан тақтада шағын көрме ұйымдастырылады. Онда жақсы орындалған жұмыстардың жетістіктері мадақталып, нашар орындалған жұмыстардың кемшіліктері көрсетіледі. Мұғалім осы жұмысты өткізу кезінде әр оқушының жеке басына құрметті көзқарасты әрдайым ұстануы керек. Әсіресе 1-2 сынып оқушыларымен жұмыс кезінде осы психологиялық мәселеге мұқият көңіл бөлгені жөн.

Көрме нәтижесінде кейбір оқушылардың бағасы сыныпқа жарияланып, қалған оқушылардың жұмыстары синап алынып сабақтан тыс уақытта тексеріліп бағасы есепке алынады.

Үйге тапсырма жаңа сабан тақырыбына сәйкес жоспар бойынша беріледі немесе кей жағдайда қосымша жұмыс дәптерімен жұмыс істеу тапсырылады. Мұғалім үй тапсырмасы жөнінде мағлұмат береді, берілген тапсырма оқушыларға түсінікті болуы тиіс. Сынып бөлмесі жинастырылады, егер акварель, гуаш бояуларымен жұмыс істелген болса, оқушының жұмыс стелі шүберекпен сүртіліп тазартылады.

Бақылау сұрақтары.

1. 
   Мектепте сабақтың дидактикалық талаптары.
   
2. 
   Сабақтың жазба жоспарының үлгісі
   

1.Сабақ талдау, 1-сыныпқа арналған сабақтың жазба жоспарының үлгісі

2. Саналылық пен белсенділік принципі

Лекция маќсаты: Бейнелеу өнері сабақтарын талдау туралы жалпы түсінік

Лекция мєтіні (ќысќаша)

1. Сабақ талдау, 1-сыныпқа арналған сабақтың жазба жоспарының үлгісі Мысалы тақырыптық бейнелеу сабағының кезеңдеріне уақыт бөлудің үлгісін көрсетейік:

6. 
   Ұйымдастыру кезеңі 1-2 минут.
   
7. 
   Үй тапсырмасын тексеру 2-3 минут.
   
8. 
   Жаңа сабақты түсіндіру 5-7 минут.
   
9. 
   Машықтық жұмыс 25-30 минут.
   
10. 
    Қорытынды және үйге тапсырма 3-5 минут.
    

Өнер туралы әңгіме сабағы үшін:

5. 
   Ұйымдастыру кезеңі 1-2 минут.
   
6. 
   Үй тапсырмасын тексеру 2-3 минут.
   
7. 
   Жаңа сабақты түсіндіру 25-30 минут.
   
8. 
   Қорытынды және үйге тапсырма 5-7 минут.
   

Енді жоғарыда көрсетілген дидиктакалық талаптарға сүйеніп жоспарланатын сабақтың құрылысына тоқталайық.

Сабақтың оқу, тәрбие мақсат-міндеттерінің нәтижелі болуы үлкен әдістемелік шеберлікпен құрылған сабан жоспарына байланысты. Сабан жоспарының жазбасы жоғарыда айтылған талаптар мен келесі көрсетілетін сабан құрылысына сай болуы керек. Ол мынадай бөлімдерді құрайды:

3/ Жаңа сабақ

4/ Машықтық жұмыс /өздік жұмыс/

5/ Қорытынды және үй тапсырмасы

Енді осы көрсетілген сабақтың құрылысын және оны сабан жоспарының жазбасында пайдалану жөнін қарастырайық.

3. 
   Сабақтың тақырыбы күнтізбелік-тақырыптық жоспарда көрсетілген тақырып бойынша алынады. Мысалы: Заттан қарап бейнелеу-ұлттық натюрморт, тақырыптық бейнелеу бойынша – “Ғарышқа саяхат”, сәндік сурет және көркем құрастыру бойынша – “Анамызға сыйлық жасаймыз”, өнер туралы әңгіме сабағы бойынша-“Бейнелеу өнерінің түрлерімен танысайық” т.б.
   
4. 
   Сабақтың мақсаты негізгі үш: білімділік және дамытушылық мақсаттар негізінде қойылады. Бұл мақсаттардың мазмұны сабақтың тақырыбына байланысты болып келеді. Мысалы: Жоғарыда көрсетілген затқа қарап бейнелеуге байланысты “Ұлттық натюрморт” тақырыбын қарастырсақ, бұл сабақтағы білімділік мақсат- бейнелеу өнеріндегі натюрморт жанры жөнінде түсінік беру, ұлттық тағамдар, ыдыс-аяқтар туралы мәлімет беру, натюрморт бейнелеу ереже заңдылықтарын үйрету.
   

“Анамызға сыйлық жасаймыз”тақырыбындағы сәндік сурет және көркем құрастыру сабағы. Білімділік мақсаты: оқушыларға дизайн өнері туралы түсінік беру, қағаз, қатырма қағаздармен жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін үйрету.

Тәрбиелік мақсаты: оқушыларды адамгершілікке, ата-анасын сыйлауға, кішіпейілдікке тәрбиелеу.

Дамытушылық мақсаты: оқушылардың дизайн жасаудағы шығармашылығын, іскерлік икемділігін, ой-өрісін дамыту болып табылады.

3. Сабақтың түрі. Сабақтың түрі сабақтың тақырыбына байланысты анықталады, сонымен қатар, сабақты жоспарлаудағы мұғалімнің әдістемелік шешіміне байланысты.

Бейнелеу өнері пәнінің мазмұнында тақырыптарға байланысты: заттан арап бейнелеу, тақырыптық бейнелеу, сәндік сурет және көркем құрастыру, мүсіндеу, өнер туралы әңгіме сабақтарының түрлері қарастырылады, сонымен қатар сабақты жоспарлау әдістемесіне байланысты; ар алас сабан, біріккен сабан, кіріккен сабан т.б. Мұғалім сабақты жоспарлауда оқушылар қызығушылығын арттыру, материалды жеңіл меңгерту мақсатында дәстүрден тыс сабақ түрлерін де жоспарлайды: ойын сабақ, саяхат сабақ т.б.

4.Сабақтың әдісі-сабақтың мақсат-міндеттеріне байланысты таңдап алынады, олар: ауызша /түсіндіру, әңгіме, пікірлесу, сұрақ-жауап/, /көрнекілік/ суретшілер шығармаларының репродукциялары, технологиялық сызба, диафильмдер т.б. /тәжірибелік/ жаттығу, байқау, тәжірибе, құрастыру, бейнелеу /репродуктивті/ білімді қайталау, кеңес беру, сұрақ қою т.б./ проблемалық мәселе қою /бағдарламалық/ жұмыс кезеңдерін бірізді жоспарлау/ т.б.

Сабақты оқыту жұмысының нәтижелі болуы оқыту әдістерін үйлесімді етіп таңдап Ала білуге байланысты. Педагогикада оқыту әдіс-тәсілдерін сабақта пайдалануға таңдап алуда мынадай талаптарға сүйену керектігін айтады:

8. 
   Әдістердің оқыту заңдылықтары мен принциптеріне сәйкестігі.
   
9. 
   Әдістердің дидиктикалық мақсаттар мен міндеттерге сәйкестігі.
   
10. 
    Оқыту әдістерінің тақырып мазмұнына сәйкестігі.
    
11. 
    Оқыту әдістерінің оқушылардың оқу мүмкіндіктеріне /жас және дербес ерекшеліктеріне/ сәйкестігі.
    
12. 
    Әдістердің мұғалімдердің мүмкіндіктеріне сәйкестігі /тәжірибесі, білімді қабілеті, жалпы білімдарлығы т.б./.
    
13. 
    Оқыту әдістерінің мектептің материалдық және техникалық қорына сәйкестігі.
    
14. 
    Әдістердің сыртқы жағдайлардың ерекшеліктеріне сәйкестігі /төңіректегі өндіріс обьектілері/.
    

Экрандық бейнелі көрнекіліктерге диафильм, кинофильм, компьютермен көрсетілетін бейнелер жатады. Сабақ жоспарында сол сабақта көрсетілетін көрнекіліктер тізімі жазылып көрсетелетін көрнекіліктер тізімі жазылып көрсетіледі.

Сабақ барысында қажетті жабдықтар, көрнекіліктер, оқушылардың жұмыс орындары алдын ала әзірленіп қойылуы қажет. Тақтаға ілінетін немесе бейнелеуге қойылатын көлемді көрнекіліктер талапқа сай орындарға қойылады. Бұл жұмысқа сынып кезекшілері қатыстырылады. Сабақта көрсетілетін суретгшілер шығармаларының репродукциялары тақтаға алдын ала ілінбегені жөн, ерте ілінген көрнекіліктер оқушылардың көңілін алаңдатады.

Суретшілер шығармаларын таныстыруда мұғалім тек өзі баяндамай, оқушылардың шығарма туралы пікірлерін тыңдап ортаға салғаны жөн, ол оқушылардың сөздік қорын, өз пікірін баяндай білу дағдысын қалыптастырады, өнер туындысын тану, бағалай білу қабілетін дамытады.

Бастауыш сынып оқушылары көбінесе қосымша ескертпелерге, тусиндірулерге карамастан бейнені кағаз бетіне өте кишкентай етіп немесе бейнені кағаздың бір жағына карай ығыстырып орындайды. Осындай жағдайда мұғалім талапқа сай орындап отырған оқушының жұмысы мен қате орындала бастаған жұмысты сыныпқа көрсетіп, екі жұмысты бір-бірімен салыстыра отырып жетістік пен кемшіліктерді көрсетеді. Бұл салыстырмаға оқушылардың өздерін қатыстырған жөн. Осындай салыстырма көрсетулерден кейін оқушылар өз жұмыстарындағы кемшіліктерін іздеп түзетеді.

Мұғалім сыныпты ара лап қадағалау барысында оқушылардың жұмысты орындаудағы көп жіберіліп отырған қателіктерді саралап, сол қателіктерді жасамау жолдарын таңтада иллюстрациялап көрсетеді. Сонымен қатар мұғалім сынып оқушыларының әрбіреуінің жекелеген мүмкіндіктерін ескеруі қажет, олардың ішінде бейнелеуге мейлінше бейімді немесе кейбір оқушылардың бейнелеу іскерлігі төмен болып келеді. Сондықтан да сыныппен жұмыс кезінде мұғалім соңғыларымен көбірек қосымша жұмыстанады, психологиялық көмек көрсетеді, яғни баланың сурет салудағы өзіне сенімсіздігін жою үшін оның жұмысындағы кейбір кішкене жетістіктерін мадақтап көтермелейді. Мұғалімнің машықтық жұмыс кезіндегі осындай іс-әрекеті сынып оқушыларының жұмысты теніс үлгеріп аяқтауларына мүмкіндік жасайды.

10.Қорытынды және үйге тапсырма. Сабақтың бұл кезеңінде қысқаша сұрақтар немесе дидактикалық ойындар арқылы жаңі білімнің меңгерілу деңгейі тексеріледі. Оқушылардың аяқталған жұмыстарынан тақтада шағын көрме ұйымдастырылады. Онда жақсы орындалған жұмыстардың жетістіктері мадақталып, нашар орындалған жұмыстардың кемшіліктері көрсетіледі. Мұғалім осы жұмысты өткізу кезінде әр оқушының жеке басына құрметті көзқарасты әрдайым ұстануы керек. Әсіресе 1-2 сынып оқушыларымен жұмыс кезінде осы психологиялық мәселеге мұқият көңіл бөлгені жөн.

Көрме нәтижесінде кейбір оқушылардың бағасы сыныпқа жарияланып, қалған оқушылардың жұмыстары синап алынып сабақтан тыс уақытта тексеріліп бағасы есепке алынады.

Үйге тапсырма жаңа сабан тақырыбына сәйкес жоспар бойынша беріледі немесе кей жағдайда қосымша жұмыс дәптерімен жұмыс істеу тапсырылады. Мұғалім үй тапсырмасы жөнінде мағлұмат береді, берілген тапсырма оқушыларға түсінікті болуы тиіс. Сынып бөлмесі жинастырылады, егер акварель, гуаш бояуларымен жұмыс істелген болса, оқушының жұмыс стелі шүберекпен сүртіліп тазартылады.

1-сыныпқа арналған сабақтың жазба жоспарының үлгісі

І. Сабақтың тақырыбы: Ұлттық киімді әшекейлейік.

ІІ. Сабақтың мақсаты:

1.Білімділік: Ұлттық киім үлгілерімен таныстыру.

Бас киімді бейнелеу және безендіру әдістерін үйрету.

Оқушылардың жұмыс орнын ұйымдастыру, сабаққа көңілдерін аудару.

• 
  Балалар, біз жаңа сабаққа кіріспес бұрын өткен сабаққа оралып, үй тапсырмасына шолу жасайық. Қазір мен сіздерге өткен сабақ бойынша бірнеше сұрақтар қоямын мұқият тыңдап, ойланып естеріңе түсіріп жауап беріңіздер.
  

2.Қандай суреттерді натюрморт деп атайды?

3.Дастаржанда болатын қандай ұлттық тағамдарды білесіздер?

Қане, енді үйге берілген тапсырмалардың кейбіреуін бірігіп талдап көрейік. (Екі-үш оқушының үлгілі жұмыстарының қағаз беті не орналасуы, ұқыптылықтығы, түстік шешімі басқа оқушылардың қатысуларымен талданады).

- Балалар, бүгінгі өтетін сабағымыздың тақырыбы “Ұлттық киімдерді әшекейлейік”. Бұл сабақта біздер бірнеше ұлттық киімдермен танысып, ер адам бас киімін әшекей леп безендіреміз. Сондықтан да жаңа сабақты мұғият тыңдап қатысып отырайық, өйткені сабан соңында жаңа сабан бойынша сұрақтар қоямын, бағалаймын.

Қазақ халқы өте ерте замандардан киім тігу, оны әдемелеп безендіріп әшекейлеуге үлкен мән берген. Киім адамды қыста суықтан, желден, жазда ыстықтан сақтайды. Сонымен қатар ол киімдер қоршаған орта табиғат сұлулығына, жан-жануарларға байланысты әсем ою-өрнектермен безендірілген. /Бірнеше әсем ұлттық киім үлгілері көрсетіледі. Олардың атаулары, безендірілуі жөнінде жалпылама ғана айтылады/.

Соның ішінде қазақ халқында бас киімдерге өте ерекше көңіл бөлген, оны аяқ астына тастамай үнемі үйдің төрінде, жоғарыда ұстаған. “Киіп жүрген бас киімді сыйға тартуға болмайды, маңдайыңа жазылған бағың таяды” деген ұғым бар. Жас та, кәрі де жалаңбас жүрмеген, ер адамдар тақия, қалпақ, қасаба, сәукеле, кимешектер киген. Ол бас киімдер аң терісі, асыл тастар, алуан түрлі ою-өрнектермен /өсімдік тектес/ әшекейленген (көрсету барысында сұрақ-жауаптар арқылы оқушылар пікірі тыңдалады).

1.Тақияны әшекейлеуге қандай ою-өрнектер пайдаланылған?

2.Сәукелені әшекейлеуге қандай материалдар пайдаланылған?

• 
  Ендеше, балалар, бізде осы шеберлер сияқты бүгінгі сабағымызда ер адамдар бас киімі “айыр қалпақты” бейнелеп әшекейлеп көрейік.
  

1. 
   Қағазды көлденең алып оның ұзындығы мен енінің дәл орталарынан өтіп, бір-бірімен қиылысатын түзулер жүргізіледі. Ол көмекші сызықтар қатты бастырылмай жеңіл сызылуы керек.
   
2. 
   Жоғарыдан төмен қарай сызылған көмекші сызық дәл ортасынан өтетіндей етіп үш бұрыш сызамыз. Үш бұрыштың төбесі қағаздың жоғарғы шетінен басталып, табаны қағаздың төменгі бөлігіне жетпей орналасады.
   
3. 
   Қағазды көлденең бөліп тұрған көмекші сызық ортасы болатында етіп үш бұрыштың табанының үлкен жарты шеңбер сызылыды.
   
4. 
   Пайда болған екі фигурадан қалпақтың бейнесін белгілеп, қалған көмекші сызықтарды кеті ріп тастап, пайда болған қалпақ бейнесін тақтада берілген ою-өрнек үлгілерін пайдаланып немесе осыған дейін таныс ою-өрнектерді пайдаланып әшекейлеп безендіреміз. Әшекейлеуге бұрынғы алған білімді пайдаланамыз. Түстік шешімін өз қалауларыңызша алуға болады.
   

Оқушылар машықтық жұмысқа кіріседі. Мұғалім сыныпты ара лап оқушылардыі іс-әрекетін қадағалап, керек болған жағдайда нұсқау беріп көмектеседі. Жұмыс барысында мұғалім оқушылардың басым көпшілігі жіберіп отырған кемшіліктерін байқаса, оны түзету ретін тақтада көрсетеді. Ал сыныпта бірен-саран жіберілген қателіктерді сол оқушылардың Жанна барып көмектеседі. Орындалоу барысы дұрыс кейбір жұмыстары сынып алдында көрсетіліп үлгі етеді.

Аяқталған бірнеше жұмыстардан тақтада шағын көрме ұйымдастырылады. Жекелеген жұмыстар оқушылардың қатысуымен талданады. Жаңа білімді пысықтау мақсатында сұрақтар қойылады /дидактикалық ойындар ұйымдастыру түрінде өткізуге болады/.

Қандай ұлттық киімдер түрлерімен таныстық?

Ұлттық бас киім түрлерін кім атайды?

Сәукелені кім киген?

Үйде ата-анаңның немесе апа-ағаларыңнан тағы қандай ұлттық бас киімдер болатындығын біліп келіңдер /сыныпта аяқталмаған жұмыс болса, үйден аяқтау тапсырылады. Жұмыс орыны/

Мұғалім сабақ барысының әр кезеңінде де оқушылардың саналы белсенділігін қадағалап ұйымдастырып отыруы қажет. Тәжірибеден белгілі болғандай оқушы мұғалімнің жаңа сабақты түсіндіріп, әңгімесін салғырт тыңдап қабылдаған болса, онда берілген жаңа білім меңгерілмейді, яғни оқушы сабақтың кейінгі басқа кезеңдерінде жақсы нәтижеге жетпейді деген сөз. Кей жағдайда оқушы сабақтың жаңа біліммен танысу кезінде салғырттық танытып, ал кейінгі өзіндік жұмыс кезінде белсенділік танытып жұмысқа кірімеді. Бұл жағдайда да оқушы жұмысы нәтижелі болмайды.

Сондықтан да мұғалім сабақтың әр кезеңінде де оқушылардың саналы белсенділігін ояту үшін оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдердің шебер пайдалана білуі керек.

Жаңа сабақты түсіндіру кезінде жанама сұрақтар қою, немесе жаңа мәселе туралы оқушылардың пікірін тыңдау, сұрақ-жауап т.б. әдіс-тәсілдер арқылы оқушылардың саналылығын, белсенділігін арттыруға болады. Мысалы, мұғалім ұлттық қолөнермен таныстыру сабағында қолөнер түрлерін әңгімелеп, оған байланысты түрлі-түсті әсем репродукциялар т.б. көрнекіліктер көрсетіп, оқушылардың сабаққа саналы белседілігін ояту мақсатында сұрақтар қояды: «Қолөнер бұйымдары несімен тартымды?» бұл сұраққа оқушылар бұйым бейнелерін жай қарамай саналы зерттей, талдай қарап жауап іздейді. Ал «бұл бұйымдар қандайөрнек түрлерімен безендірілген?» деген сұраққа оқушылар өткен сабақтардаалған білімдерін еске түсіре отырып жауап береді. Немесе осы көрсетілген бұйымдардың тұрмыста қолданылуы, материалы, безендірілуі жөнінде оқушылардың пікірін тыңдау арқылы олардың жаңа білімді меңгеруге саналы белсенділігін ұйымдастыруға болады. Бұл оқушылардың жаңа білімді саналылықпен белсенді меңгеріп әрі бірден бекітуіне мүмкіндік жасайды.

Сабақтың машықтық кезеңінде оқушыларға ою-өрнектерден жолақтың немесе шаршының ішіне композиция жасау тапсырылады. Сабаққа оқушылардың саналы белсенділігін арттыру мақсатында тапсырманы белгілі бір бұйымды безендіру үлгісі ретінде орындауға болатындығы ұсынылады. Жұмысқа үйде орындаған эскиздер немесе өткен сабақтарда танысып бейнелеген ою-өрнек элемнттерін басшылыққа алу ұсынылады. Оқушылар жұмыс барысында өздігінен ізденіп, өткен білім мен жаңа білімді ұштастыра отырып, белсенді жұмыс істейді.

Мұғалім үнемі оқушыларды сыныпта немесе үйде өз бетімен жұмыс істеуге үйретуі керек. Өз бетімен жұмыс жаңа білімді, іскерлік дағдыны бекітіп, дамытып қана қоймай, сонымен қатар шығармашылық ізденіске, саналы белсенділікке тәрбиелейді.

Өз бетімен жұмыс тапсырмалары мән мағынасына қарай әр түрлі болуы тиіс: заттан қарап бейнелеу немесе сәндік сурет және көркем құрастыру т.б. Ол оқушыға жан-жақты іздену аясын кеңейтіп әр түрлі материалдармен жұмыс істей білу дағдысын қалыптастырады. Өздік жұмыс нәтижесінен оқушының білім деңгейін, іскерлік қабілетін байқап, ол оқушымен жұмыс істеуді жоспарлау мәселесін айқындауға болады. Сонымен саналылық және белсенділік принципін іске асыруда мұғалім мен шәкірттің бірлесіп істейтін шығармашылық жұмыстарының игі әсері мол.

Оқушылардың саналылық және белсенділік қабілеттеріне дамытуда әр баланың жеке бас ерекшеліктеріне де аса көңіл бөлінуі керек. Баланың психологиялық ерекшелігіне байланысты мадақтау, өз мүмкіндігіне сенімін молайту, ар-намысына тимей байыпты сынау. Мұғлімнің жекелеген оқушымен жұмыс кезі ол көбіне сабақтың машықтық кезеңінде өтеді. Оқушы жұмысындағы кемшіліктерге байланысты нұсқау беру, түсіндіру, қайталау, ескертулер, түзетулер енгізу. Бұл жұмыста мұғалім оқушы жұмысының кемшілігін түзетуші рөлінде емес, керісінше оқушымен ынтымақтастық бірлікте, кемшіліктің жіберілу себебін анықтап оны бірігіп түзету мәселесін ұйымдастырушы болғаны жөн.

Оқушының мұғаліммен бірлестікте жұмыс істеуі оның сенімін молайтып, белсенділігін арттырады.

Мысалы, заттан қарап бейнелеу сабағында оқушының құмыраны бейнелеген жұмысынан кемшілік байқаған мұғалім оқушының жанына келіп «Мұқият қарашы, құмырамыз дұрыс тұр ма, бір жағына қарай қисайып бара жатқан жоқ па? Қане тексеріп көріңдерші» деуі қажет. Ол үшін құмыра аузының ортасынан қағазымыздың жанынан табанына қарай параллель көмекшісызық түсіреміз. Оқушы құмыраның аузы мен табанысәйкес келмей тұрғанын анықтап жұмысты өз бетімен түзетуге кіріседі.

Негізінен өз тәжірибесінде әр түрлі сабақ түрлеріне арналған оқушылардың өз машықтық жұмыс барысын, жаңа материалды игеруін өздері тексеріп отыру әдістерінің жүйесін жасап, сабақ барысында пайдалануға ұсынған жөн. Ол оқушылардың өз жұмысын үнемі тексеріп отыруға дағдыландырады.

Саналылық және белсенділік принципінің жүзеге асуы мынадай қағидаларға негізделеді:

• 
  оқушыға алдағы жаңа білімнің және оған байланысты жұмыстардың мақсат, міндеттерін және оның болашақта пайдалылыған айқын түсіндіру;
  
• 
  оқыту барысында танымдық материалдарды ұтымды пайдалану, топтық зерттеу және жеке зерттеуге мүмкіндік жасау;
  
• 
  бейнелеу жұмысында жаңа бейнелеу материалдары мен құралдарын меңгерту, жаңа бейнелеу терминдерін ұсыну және пәнаралық байланысты пайдалану;
  
• 
  мектептегі бейнелеу өнерін оқытуда мұғалімнің басты міндеті суретші емес, бірінші жеке тұлға тәрбиелеу керектігін ескерту;
  
• 
  бейнелеу өнерінің және оған байланысты білім мен іскерлік дағдының және адам тұрғысында, қоғамда, қоршаған ортада алатын орнын ашып көрсету.
  
• 
  Сабақты ұйымдастыруда жаңа педагогикалық технологияларды, озық іс-тәжірибелерді пайдалану.
  

Бейнелеу өнеріне оқытуда жүйелілік принципі бейнелу жүйелілігінің ережелерін қатал сақтауды талап етеді. Ол - өткен сабақтағы материалдарды меңгермей, оны бекітпей жаңа сабақ материалына көшпеу. Оқушы бейнелеудің әрбір кезеңдерін бірізділікпен жеке-жеке меңгеруі, бекітуі қажет, өйткені әрбір келесі кезең өткен кезеңнің құрамдас кезеңінен туындайды.

Мектептегі бейнелеу кабинетінің заттық (натуралдық) қорының кедейлігінен кейде мұғалім әр түрлі натюрморттық қойылымға бір затты пайдаланады. Ол оқушылардың сабаққа қызығушылығын азайтады және оқытудың жиілілігі мен бірізділігін бұзады. Заттан қарап бейнелеу сабақтарында қолданылатын заттар кездейсоқты болмауы тиіс.

Әрбір жаңа сабаққа қойылатын зат пішіні біртіндеп күрделенеді, әр сабақта оқушылар алдына жаңа міндеттер қойылады.

Сабақ барысында педагог әр сабақты бейнелеу өнері пәнінің толық тарауларындағы міндеттерді бір-бірімен саналы әрі жүйелі байланыстырғанда ғана жұмыс жемісті болмақ. Сондықтан да мұғалім әр сабақ немесе әр сабақтың кейбір кезеңдерін жеке-дара қарастырмай, толық пән міндеттерімен байланыстыра қарастырыу тиіс.

Бейнелеу өнері пәнінің мазмұнындағы жазықтықта бейнелеу, сәндік қолданбалы өнер, мүсін, сәулет өнері тарауларына байланысты сабақтар көбінесе, мектепте жеке-дара қарастырылып оқытылатын жағдайлар кездеседі. Осыдан бейнелеу өнерін оқытудың жиілілігі мен бірізіділігі бұзылады.

Тараулар арасындағы байланысты жоймас үшін мұғалім әр тақырыптың мазмұндық құрылымына, тақырып бойынша істелінетін машықтық жұмыстағы бейнелеу іс-әрекетіне терең талдау жасап байланыс көзін іздеу қажет.

Дегенмен, мынандай байланыс көзінің үлгілерін ұсынып көрейік. Мысалы, сәндік сурет, көркем құрастыру және тақырыптық бейнелеу, заттан құрап бейнелеумен тығыз байланысты, ал бейнелеу өнері туралы әңгіме барлық қалған тарау сабақтарымен байланыста болады. Осы көрсетілген әр сабақтың түрлері бірін-бірі толықтырып, оқушылардың жалпы бейнелеу өнері бойынша түсініктерін байытады.

Мысалы, сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарында мұғалім оқушыларға қолөнер суретшісі өзінің безендіру жұмыстарына ою-өрнектерді, шынайы табиғаттағы заттарды, құбылыстарды қарап оларды қалай өрнекке айналдыратыны жөнінде айтып көрсетеді. Әрине табиғаттағы өсімдік жапырақтарын, жан-жануарларды стильдік, сәндік суретке айналдыру бірден оңай меңгерілетін жұмыс емес. Сондықтан, бұл жерде бірінші оқушының заттан қарап бейнелеу сабақтарында алған білімдерін еске түсіру қажет болады. Онда оқушылар зат бейнесін бейнелемесбұрын оны мұқият қарап, құрылысымен танысыпсодан соң оны белгілі бейнелеу кезеңдері бойынша жазықтық бетіне түсіреді. Бірінші заттың жалпы жазықтық бетіндегі алатын орны белгіленеді. Сол белгіленген заттың жалпы сыртқы бейнесінің үстіне оның пропорциялық ерекшеліктері түсіріледі. Екінші белгіленген пропорциялық ерекшеліктері бойынша заттың жалпылама бейнесі айқындалады. Міне, заттан қарап бейнелеудің осы кезеңіндегі пайда болған бейнені заттың стильдік бейнелеудің алғашқы қадамы ғана. Стильдік бейнелеуде заттың немесе құбылыстың құрылысының ырғақтылығына симметриялы, ассиметриялығына, түстік үйлесіміне мән беріледі.

Сонымен, сәндік сурет салуды меңгеру үшін басқа да сабақтармен байланыс жүйелілігі үнемі сақталу керектігі айқындалады.

Сабақта немесе сыныптан тыс жұмыстарда кескіндеме және композиция негіздерін оқытудағы жүйелілік пен бірізділік барысында аса көңіл бөлінуі керек. Іс жүзінде осы мәселелер бойынша жүйелілік пен бірізділік принципі бұзылып жататыны рас. Ол: кескіндеменің көркемдік мүмкіндігін, композиция негіздерін оқытуда пайдалану, сыныптар сатысы жоғарылаған сайын біртіндеп күрделенетін тақырыптық композицияларды кескіндеме материалдарымен орындау. Бұл жұмыстарда сыныптан тыс шаралардың да мүмкіндігі зор.

Қазіргі мектептердегі бейнелеу өнері бағдарламаларында заттан қарап бейнелеу, түстану, композиция, мүсіндеу, өнер туралы әңгіме т.б. сабақтары бойынша тақырыптар әр сыныптарда қайталанып келеді (әсіресе әр сыныптағы түстану композиция сабақтарының мавзмұны бойынша). Осыған орай осы сабақтардағы мәселелерсынып сайын қайталанып бірін-бірі көшіріп кетпей ме, бұл жағдайда оқытудың жүйелілігі, бірізділігі сақтала ма деген сұрақтар туындайды.

Ол үшін мұғалім бейнелеу өнері пәнін оқу бағдарламасына сүйене отырып, тақырыптың күнтізбелік жоспарын құрсатыруда осы материалдарын әр сынып бойынша бөліп, сонымен қатар әр сыныптарда сол материалдардың оқытудағы білімдік, танымдық мөлшерін анықтап жоспарлайды.

Мұғалім әр сыныпта бір тақырып бойынша оқушыларға қандай жаңалық ұсынатындығын белгілеп жоспарлағанда оқытудың үдемелі жүйелілігі мен бірізділігі сақталады.

Мысалы, мұғалім сыныптар бойынша «Түстану» тақырыбына байланысты мынадай міндеттерді белгілейді:

• 
  1 сыныпта оқушыларға түстану бойынша негізгі түстер және олардың қоспасынан пайда болатын қосымша түстер: қызыл мен сарының қызғылт сары, сары мен көктің қоспасынан жасыл, көк пен қызылдың қоспасынан күлгін түс шығатындығын, түстердің жылы және суық болып бөлінетіндігі жөнінде әңгімелеп көрнекіліктерден көрсетіледі;
  
• 
  2-3 сыныпта оқушылар көркем бояулар жүйелерімен, атауларымен танысады: ашық сары, ашық қоңыр (охра светлая), қызыл қоңыр (кадмий оранжевый), алқызыл (кадмий алый), қызыл қоңыр (охра красная), көгілдір көк (кобалый голубой), жасыл көк (изумрудный зеленый) т.б. акварель, гуашь бояуларының түрлерімен, өзіндік қасиеттерімен танысып, осы бояуларды қолданып (акварель немесе гуашь), оқулықта көрсетілген негізгі түстердің ашықтан қоюға дейінгі реңдерінің өзгеруін қылқаламмен орындайды;
  
• 
  4 сыныпта оқушылар өткен сыныптарда алған білімдерін одан әрі тереңдетіп «түсті рең» және олардың үйлесімділігі, зат реңінің фонға байланысты өзгеруін, мысалы, қою қараңғы фондағы ашық реңді нәрсе одан әрі ашық болып, ал ашық фондағы сол ашық нәрсе күңгірт болып көрінетіндігі жөнінде, түстердің түстік шеңберде орналасу реті жөнінде мәлімет алады. Бояулардың бір-бірімен араласу ерекшеліктерін, соның ішінде, мысалы, көк пен қызғылт сары қоспасынан, қызыл бояу мен жасыл, сары мен күлгін бояулардың қоспаларынан кір түс шығатындығы жөнінде біліп, тәжірибе жұмыстарын жүргізеді.
  

Түсініктілік және сәйкестік принципі - Оқытудың түсініктілік принципі мұғалімнен жаңа материалдың күрделілік деңгейін және оны әр сыныпта меңгерілу мүмкіндігін білуді, сонымен қатар оқушылардың жас ерекшелігін, жеке іскерлік және танымдық қабілетін білуді талап етеді. Оқу материалын оқушының жас ерекшелігіне, жеке іскерлік қабілетіне сәйкес түсінікті етіп жоспарлау үшін мұғалім оқушылардың әр жаста белгіленген уақыт ішінде қандай білік және іскерлік дағдыларды меңгере алатындығын білуі тиіс.

Оқыту барысында түсініктілік және сәйкестік принципін сақтамау оқушылардың жаңа білімді, іскерлік дағдыларды қабылдап, меңгеруіне қиындық туғызады, қызығушылықтарын азайтады. Мысалы, 1сынып оқушылары заттан қарап бір немесе екі заттан тұратын бейне салуы мүмкін, бірақ ол заттардың көлемін жарық, көлеңке түсіріп көрсете алмайды. Немесе 1 сыныптағы «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» ертегісі бойынша сурет салу сабағында оқушылар ертегі мазмұнын түсініп әңгімелей алғанымен, оған байланысты композициялық заңдылықта құрастырыпбейне жасау қиындыққа түседі. Дегенмен, жекелеген ертегі кейіпкерлерін бір-бірімен композициялық байланыссыз бейнелеген жұмыстар орындаулары мүмкін.

3-4 сыныптарда оқушылар жазықтық бетінде бейнелеген тақырыптың суреттерінде образдық кейіпкерлерінің арасында қарапайым композициялық байланысты көрсете алу дағдысын меңгереді. Бірақ ол образдардың көркемдік, пластикалық тақырыпқа эмоционалдық қатынасы болуы мүмкін.

Сөйтіп оқушылардың осындай материалды меңгерудегі мүмкіндікиерін алдын ала ьолжау мұғалімнің сабақ барысын жоспарлауда түсініктілік және сәйкестік принцрипін сақтауына мүмкіндік жасайды. Ал бұл дидактикалық принципті сақтау оқушылардың жаңа материалды қабылдауына нәтижелі етеді.

Қабылдау – психологтардың айтуынша дамның көз алдындағы бейне адам санасына айна тәрізді шағылысу емес, қабылдау әрқашан өткен тәрбиемен байланысты. 1-2 сынып оқушыларының көріп қабылдау тәжіриибесі 4 сынып оқушыларына қарағанда әрине өте аз. Баланың көріп қабылдауын байыту арқылы біз оның елестету қабілетін де байытамыз. Ал елестету қабілетін дамыту арқылы біз оның қиялының да дамуына себепші бола аламыз.

Бұл психологиялық қабілеттер тек көркемдік іс-әрекетбарысында дамиды. Соның ішінде бейнелеу өнері де кенже орында қалмайды. Дегенмен оқыту барысында түсініктілік және сәйкестілік принципіне байланысты мәселені реттеу, ұйымдастыруда мұғалім оқушылар мүмкіндігін мүлдем төмендетіп алмауын да қарастыру қажет. Оқушыларды белгілі қиындықты жеңуге бағыттап, белсенді жұмысқа жұмылдырып отыруы керек, сонла ғана оқушылар біліктілік және іскерлік дағдыларын меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар, өз күшімен жеңген қиындық пен шығармашылық жұмыстан қуанышьы көңілге бөленеді.

Мысалы, бастауыш сыныптарда сәндік суретжәне көркем құрастыру сабақтарында берілген үлгі сызба бойынша қағаздан бүктеп (оригами) көлемді бейне жасайды, бүктеудің бірнеше үлгілерін көрсетеді. Содан соң мұғалім оқушыларға үлгі сызбасыз түрлі-түсті қағаздардан бейнелер бүктеп шығарудытапсырады. Бұл оқушылардң жеке ынтасын оятып, жұмысқа шығармашылық тұрғыдан қарауына ұйытқы болады.

Кейбір педагогтар бірінші және екінші сынып оқушылары тек үлгі арқылы жұмыс істеуі керек деген пікірді ұсынатыны белгілі. Жалпы өнерді шығармашылық сырымен көркем де мәңгі деп бағалайтын болсақ, онда үлгіден көшіру, тек үлгі арқылы жұмыс істеу ешқашанда сырлы да көркем шығармашылық дүние тудырмайды. Оқушының тек үлгіге сеніп жұмыс істеуі оның өз бетімен шығармашылық жұмыс істеу қабілетін дамытпайды, яғни өз бетімен ойлауы тежеледі.

Бұл жерде түсініктілік және сәйкестілік принципін оқу барысында іске асыруда мұғалім әр баланың жеке ммүмкіндігін, қабілетін де ескеруі қажет, өйткені сынып оқушыларының қабілеттері бірдей болуы мүмкін емес, кейбіреуі жаңа білімді тез арада меңгерсе, кейбіреуі үлкен қиындықпен меңгереді, кейбіреуі жұмыс әдісін тез игерсе, енді біреулері сол әдісті ұзақ уақыт игере алмай, жұмыс уақытын созып алады. Сондықтан да мұғалім жаңа білімді игерудегі міндетті деңгей мен мүмкіндік деңгей арасын айқын көрсетіп жұмысқа бағыттанғаны дұрыс.

Оқытудың дидактикалық принциптері жөніндегі ойымызды қорыта келіп айтатын сөз – осы көрсетілген принциптер бір-бірімен өте тығыз байланыста бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да оқыту мен тәрбиенің нәтижелі болуы осы жүйенің бұзылмауына байланысты демекпіз.
Бақылау сұрақтары.

1. 
   Бір сабақты талда
   
2. 
   Оқыту принциптері
   

1. 
   Педагогикалық тәсіл
   

туралы жалпы түсінік

Бейнелеу өнерін оқыту әдістерін сөз етпес бұрын жалпы педагогика ғылымындағы әдіс, тәсіл ұғымдарына тоқталып өтейік.

Яғни, оқыту әдістері мұғалім мен оқушылардың арасындағы оқу-тәрбие жұмыстарын нәтижелі етіп ұйымдастыру іс-әрекетінің тәсілдері. Дәлірек айтқанда әдіс-белгілі бір мақсатқа жету іс-әрекетін нақты жүйеге келтіретін тәсілдердің жиынтығы. Ол оқу-тәрбие жұмысындағы әдістерді педагогикалық дидактика негіздерін бетке ұатй отырып оқушылардың танымдық қабілеттерінің дамуына мүмкіндік туғызуы тиіс, яғни оқушылардың ойын, қиялын дамытуға, өз бетімен ізденіп жаңа білім меңгеруге ықпал жасауы тиіс.

Оқыту әдісі белгілі бір мақсатқа жетудің сапалы түрде қолданылатын тәсілдері, ал мақсатқа жету мұғалімнің сол тәсілдерді тиімді тыңдап алып, шебер пайдалан отырып оқыту барысын ұйымдастыруына, оқушылардың қабылдауға даярлық дәрежесіне, мұғалім мен оқушылардың белсенді педагогикалық ынтымақтастығына байланысты.

Жалпы әдіс пен тәсілді ажыратып жіктеп көрсету пікірталас туғызады, өйткені оқыту барысында екеуі бір-бірімен ауыспалы болып келуі мүмкін.

Мысалы:

1. 
   Мұғалім сабақта ауызша баяндау барысында кейбір суретшілердің шығармаларынк көрнекі көрсетсе, онда көрнекі әдіс әдістемелік тәсілге айналады.
   
2. 
   Өнер туралы әңғіме сабағында оқушылар белгілі бір көрнекіліктер арқылы суретші шығармаларын зерттеп, талдап нақты білім алса, онда осы сабақта қолданған жетектеме ауызша баяндау тәсілге айналады да, көрнекі көрсету әдіс болып табылады.
   

Бейнелеу өнерін оқытуда пайдаланылатын негізгі мынадай әдіс-тәсілдерге тоқталып өтейік.

Ауызша әдіс- сабақтың қандай кезеңінде болса да, сұрақ-жауап, әңгімелесу, пікірлесу, нұсқау беру сабақ кезеңінде басым орын алады.

Мұғалім ауызша баяндайтын материалын адын ала дидактикалық талаптарға сай дайындайтьын, ол мәтіннің анық оқушыларға түсінікті болуы көзделеді. Егер де мәтінде оқушыларға жаңа терминдік сөздер ұсынылса, онда оның мән-мағынасы ашылып түсіндірілуі керек. Оқушылардың тақтаға жазылып көрсетілген жаңа терминдік сөзді жұмыс дәптерлеріне түсіріп алғаны жөн. Мұғалімнің әңгімесіндегі мәліметтер белгілі деректермен, ғылыми дәлелдермен бекітілуі керек.

Сабақтың ауызша әдісіне бөлінетін уақыт сабақтың тақырыбына байланысты атқарылатын іс-шара мазмұнына немесе сабақтың бейнелеу өнері түрі бойынша қаралуына байланысты.

Мысалы, 1-2 сыныптардағы заттан қарап бейнелеу сабақтарында жаңа сабақты баяндауға 8-10 минут уақыт бөлінсе, ал 2-3 сыныптарда 10-13 минут уатық бөлінуі мүмкін. Ал өнер туралы әңгіме сабақтарында сабақтың көптеген уатыты (30-35 минут) ауызша әдіске беріледі. Әрине бұл сабақтарда ауызша әдістен басқа әдіс-тәсілдер пайдаланбай деген сөз емес, ауызша әдіс көбінесе көрнекілік әдіспен жетеленіп отырады.

Ауызша әдісте сұрақ-жауап, пікірлесу, әңгімелесу сабақтары қызықты өте түседі, оқушылар тек тыңдаушы болып қана қалмай, өзін сол мәселеге қатысушы, араласушы ретінде сезінеді. Оларды басты және өте маңызды мәселелердің мазсұнын, өзара байланысын анықтауға талпындырады. Оқушыларды шығармашылық жұмысқа шабыттандырып өздеріне сенімін молайтады, мәселе туралы жеке пікірлерін құрау дағдыларын қалыптастырады. Ауызша әдісте оқушылардың болашақ машықтық жұмысына шығармашылық көзқарасын, қиялын, шабытын ояту үшін тақырып мазмұнына байланысты поэтикалық шығармаларды мәнерлеп оқып, оны қысқаша талдау үлкен нәтиже береді.

Дыбыстық тәсілдерде сабақ барысында оқушылардың жаңа материалды меңгеруіне, қиялдануына, шығармашылық образды елестетуіне мүмкіндік жасайды. Бұл тәсіл грампластинкалар, магниттік таспалар, әртүрлі музыка аспаптары арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, “Ертегілер кейіпкерлерін бейнелейік” тақырыбындағы сабақта белгілі бір ертегіні толық немесе үзіндісін грам пластинка, магниттік таспа арқылы тыңдатып, оқиға желісін, мазмұнын оқушыларға талдатуға болады. “Табиғат көрініс бейнелейік” деген тақырыпта өткізілетін сабақта өзен-көлдердегі құстардың, терек жапырақтардың шулы немесе музыкалық шығармалар пайдаланып оқушылардың қиялына, елестеуіне көмектссуге болады.

Сонымен көрнекілік әдіс-тәсілдер педагогикалық процестің барлық кезеңінде қолданылады. Олар жан-жақты образды қабылдауға және ойлануға негізгі тірек болады.

Практик алық әдіс теориялық білімді белгілі бір іс-әрекетте жүзеге асару, меңгеру үшін қолданылады. Ол жаттығулар, нобайлар, эскиздер және сабан тақырыбы бойынша суреттер орындау, көркем жобалау (дизайн) жұмыстары болып табылады.

Бейнелеу өнері пәнінде практикалық әдіс басты әдістердің бірі болып саналады, өйткені онда көру, сезініп қабылдаудан басқа барлық дерлік сабақта машықтың іс-әрекет арқылы икемділік, іскерлік дағдыларын қалыптастыру орын алады.

Жаттығу ол қарындашпен штрих түсіру (тік, көлбеу, доға), қылқаламмен бояу (құрғақ қағаздарды бояу, сулы қағаздарды бояу) жұмыстарына машықтану арқылы сапалы іскерлік дағдыларын қалыптастыру мақсатында жүргізіледі.

Нобайлар, эскиздер орындау заттан арап немесе тақырыптық бейнелеу алдында орындалады, ол болашақ салынатын бейненің композициялық шешімін, тақырыптың мазмұнын, перспективалық көрінісін дұрыс табу мақсатында орындалады.

Машықтық әдіс барысында мұғалім оқушылардың жаңа материалды қалай қабылдағаны және оған байланысты іскерлік дағдыларды қалай меңгергенін де бақылап байқауына болады.

Машықтық әдісті сабан барысында екі түрлі негізде жүргізуге болады, ол жаңа сабақ материалы,жұмыс ережелері түсіндіріліп болған соң оқушылар толық өз бетімен жұмыс істейді, мұғалім бақылаушы,қажет болған жағдайда бейнелеу іс-әрекетінің әрбір кезеңдерін жеке-жеке түсіндіріп,бейнелетіп, мұғалім оқушыларды машықты жұмыс барысында жетелеп отырады.Оқушыларды сабақ барысындағы машықтық іс-әрекеттерді жоспарлы,жүйелі, саналы жүргізуге дағдыландыру керек. Ол оқушыларды кез келген жұмыс барысын жүйелі, ұқыпты ұйымдастыруға тәрбиелейді.

Ол белгілі бір берілген білімді немесе мұғалімнің тапсырмасы бойынша іс-әрекеттің тәсілін қайталау, еске түсіру болып табылады. Мұғалім бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың алдына ұсынылған жаңа білім, жаңа іс-әрекеттерді өткен сабақтардағы біліммен іс-әрекеттерді бірнеше рет еске түсіру арқылы оқытуды ұйымдастырады.

Репродуктивтік әдіс өткен білімді, іс- әрекетті үнемі қайталап еске түсіре отырып жаңа білімді, іс-әрекетті жүйелі бірізділікпен қабылдауды көздейді.

Мысалы,1-сыныптағы “Ұлттық киімдерді әшекейлік” тақырыбындағы сабақта өткен сабақтардағы танысқан ою-өрнектер түрлерін және жолақ ішін безендіру әдістерін сұрақтар қою арқылы еске түсіріп, сол ою-өрнектерді безендіру әдісін қайталап,осы сабақтағы безендіу жұмысына тірек етіп алуға болатындығын айтуға болады.

Репродуктивтік арқылы мұғалім оқушылардың білімдік қорының деңгейін тексеріп, бақылап отыруына қол жеткізеді және оқушылардың өздері меңгерген іс-әрекеттер мен білімдердің өзара тығыз байланысты екендігін танула мүмкіндік жасайды.

Бұл әдісті әр оқу тоқсанның немесе оқу жылы аяғындағы сабақтарда кеңінен қолдану нәтижелі болады.

Пробемалық әдіс-оқу тәрбие барысында оқушылардың алдына тақырыпқа байланысты дүниетанымдық, іс-әрекет проблемалық жағдайлар туғызу. Ол сабан мазмұнына байланысты белгілі бір проблемалық сұрақтар, тапсырмалар, оқушылар сол проблеманы ғылыми, шығармашылық тұрғыдан ізденістер жасап, зерттеп, салыстырып, ойланып шешуге талаптанады.

Проблемалық тапсырмалар жеке оқушыларға немесе ұжымдық, топтық шешу мақсатында беріледі. Ұжымға немесе топтарға қойылған проблемаларды шешу барысында оқушылар бір-бірімен ақылдасып, пікірлесіп, ойланып шешуге әркет жасайды. Ол әрекет оқушыларды ұжымдыққа, ынтымақтастыққа тәрбиелейді. Сонымен қатар ол әдіс оқушының логикалық ой-өрісін, қиялын, дүниетанымын молайтып, сабаққа ынтасын арттырып, өз ой-пікірлерін дәлелдей білуге үйретеді.

Зерттеу әдісі оқушылардың шығармашылық танымдық жұмыстарын ғылыми деңгейге жақындатуды көздейді. Оның негізгі жаңа проблемаларды шешу жолында оқушылардың ізденушілік, шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін ұйымдастыру болып табылады.

Зерттеу обьектісін мұғалім өзі көрсетіп практикалық тапсырма береді. Ол практикалық зерттеу тапсырмалары сабақ барысында қысқа мерзімдік немесе сыныптан тыс ұзақ уақыт мерзімде орындауға берілуі мүмкін.

Мысалы, “Қазақстан бейнелеу өнеріндегі реалізм және сюреализм бағыттарында орындалған шығармаларды жіктеп көрсет” деген немес Қанапия Телжановтың “Көкпар” шығармасының композициялық құрылымын зерттеу секілді тапсырмалар беріледі.

Осындай зерттеуге берілген тапсырмалар оқушылардың өнерді қабылдауын, өнер зерттеушілік деңгейге жақындатады және өздерінің шығармашылық жұмыстарында зерттеу нәтижесінде жтнақталған тәжірибелерін пайдаланады. Зерттеу барысында жұмысты жоспарлау, материалдар жинақтау, талап зерттеу, болжам пікір айту, нәтижені қорытындылау іс-әрекет дағдыларын қалыптастырады.

Жоғарыда көрсетілген оқытудың негізгі әдіс-тәсілдерінен басқа педагогика ғылымында тағыда оқу танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру әдісі, оқу-танымдық іс-әрекетінің ынталандыру әдістері, оқутыдағы бақылау әдістері де зерттеліп көрсетілген.

2.Түсілтануға оқыту Түсіндіру-жаңа білімді, ереже –заңдылықтарды, бейнелеу құралдары, материалдармен жұмыс істеу ережелерін ауызша айтып көрсету немесе бейнелеу өнеріне байланысты жаңа бейтаныс сөздердің (терминдерді) мағынасын ашып айту болып табылады.

Мысалы, заттан қарап бейнелеу сабағындағы натюрморт жанры туралы әңніме барысында “натюрморт” француз сөзінен алынған “өлі табиғат” деген ұғымды білдіретіндігін түсіндіреді.

Түсіндіру, әсіресе жаңа сабақ мазмұнын ауызша әңгімелеу барысында жиі қолданылады, бірақ бұл түсіндірулер ауызша әңгімелеу жүйесін бұзбай кезеңімен қолданылғаны жөн. Сонымен қатар түсіндіру сабақтың машықтық кезеңінде де орын алады.

Түсіндіру мынадай талаптарға сай болуы керек:

• 
  жүйелі түсіндіру;
  
• 
  дәлелдер келтіру;
  
• 
  өлшемдік, түстік салыстыру, мысалдар келтіру;
  
• 
  сұрақтарды нақты тұжырымдау.
  

Әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың білімдік қорын тексеріп байқауына болады.

Әңгімелесу арқылы оқушылардың ой-өрісі, өзіндік жеке пікір құрастырып, оны жариялау, комуникативтік қабілеттері дамиды, яғни сөйлесу, пікірлесу мәдениеті қалыптасады.

Әңгімелесу нәтижесі көбінесе қойылатын сұрақтардың мазмұнына байланысты. Мұғалім оқушылардың әңгімелесу барысында жауаптары толық, аяқталған болуын қадағалауы тиіс.

Әңгімелесу бейнелеу өнері пәнінің заттан арап бейнелеу сабағында заттардың көлемін, құрылысын, түстік ерекшелігін талдауда, жекелеген өнер туындыларын, композициялық, мазмұндық құрылымына талдау жасауда, оқушылардың аяқталған практикалық жұмыстарын талдауда кеңінен өткізіледі.

Оқу-тәрбие барысында дидактикалық талаптарға сай жоспарланған әңгімелесудің мынадай мүмкіндіктері бар:

• 
  ой-өрісті, тілі дамыту;
  
• 
  оқушылардың білімін тексеру;
  
• 
  оқуғы ынтасын арттыру;
  
• 
  сөйлеу, сөйлесу мәдениетін дамыту;
  
• 
  тәрбие беру;
  
• 
  оқытуды ізгілендіру.
  

Демонстрациялау-ол заттың сыртқы пішінін, ішкі құрылысын зерттеу, қатар тұрған нәрселердің пропорциялық қатынасын, кеңістікте орналасуын көрсету, табиғат көрінісін, көңіл-күйін көрсету. Демонстрациялау кезіндегі бақылау, талдау, зерттеуді жүйелі жүргізу керек. Ол заттардың немесе табиғаттың жалпы бейнесін жекелеген ерекшеліктеріне көшу.

Оқушылардың демонстрациялаған көрініс немесе заттар туралы өздері әңгімелеуі өте маңызды. Ол оқушылардың қоршаған орта туралы өз пікірін, көзқарастарын қалыптастырады, коммуникативтік қабілеттерін арттырады. Демонстрациялау кезінде мұғалім әңгімесі басты рол атқармай жетекші рол атқаруы қажет.

Иллюстрациялау-ол заттың, құбылыстың көріністің суреттік бейнелері, яғни бейнелеу ережелері, суретшілер шығармаларының репродукциялары, фото суреттер, кестелер, технологиялық карталарды көрсетужәне сабақ барысындағы мұғалімнің тақтаға орындаған түсіндірме суреттері болып табылады. Бұл тәсіл бейнелеу өнері сабақтарының барлығында дерлік қолданылады. Иллюстрациялау тәсілі мен демонстрациялау тәсілдері бір-бірімен өте тығыз байланысты болып келеді. Мысалы, сабақта перспектива заңдылықтарын әңгіме еткенде оны алғашында шынайы кеңістікте демонстрациялап көрсетсек, содан соң оны жазықтық бетінде бейнелеу ережелерін ілме көрнекіліктерден немесе тақтада иллюстрациялап көрсетеміз. Иллюстрациялау тәсілінің нәтижелі болуы ол, мұғалімнің көрсету әдістемелік шеберлігіне баланысты. Ол үшін мұғалім көрсетілетін көрнекіліктің сабақ барысындағы дидактикалық маңызын, танымдық ролін анықтап білуі қажет. Тәжірибеден белгілі болғандай сабан барысында шамадан тыс көрнекіліктер оқушылардың көңілін негізгі мәселеден ауытқуы мүмкін. Сондықтан да мұғалім Алдан Ала дайындаған көрнекіліктерді әңгіме болатын мәселе кезінде ғана бастап көрсеткені дұрыс.

Экранды бейнелік тәсілі мәселені, көріністерді, репродукцияларды, т.б. мәліметтерді кодоскоп, эпипроектор, киноаппараттар, бейнемагнитафон, теледидар, компьютер арқылы көрсету болып табылады. Бұл тәсіл оқушылардың сабаққа ерекше қызығушылығын артырады, танымдық деңгейін көтереді, мәлімет алудағы техникалық құралдардың орнын көрсетеді. Осы техникалық құралдарды, оларға салынатын мәліметтерді мұғалім алдын ала әзірлеп, диафильм, кинофильмдердегі жетекші мәтіндер мазмұнымен танысады. Бұл тәсіл көбінесе суретшілер шығармашылығымн, бейнелеу өнерінің түрлерімен танысу сабақтарында кеңінен қолданылады. Экранды бейнелік тәсіл тек жаңа мәлімет беру ғана емес, сонымен қатар тексеру, бекіту, қорытындылау, яғни дидактикалық іс-әрекеттердің барлығында пайдаланылады.

Бұл тәсілдің тағы да бір ерекшлігі қоршаған ортадағы немесе жұмыс барысындағы ұзақ мерзімді процесті тездетіп көруге болады.

Мысалы, жазғы табиғат көрінісінің күзге айналуын, соған байланысты аспан, жердің өсімдіктердің түстерінің өзгеруі барысын немесе қас-қағымды тез орындалатын жұмыс барысын баяу көтсетуге болады.

Дыбыстық тәсілдерде сабақ барысында оқушылардың жаңа материалды меңгеруіне, қиялдануына, шығармашылық образды елестетуіне мүмкіндік жасайды. Бұл тәсіл грампластинкалар, магниттік таспалар, әртүрлі музыка аспаптары арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, “Ертегілер кейіпкерлерін бейнелейік” тақырыбындағы сабақта белгілі бір ертегіні толық немесе үзіндісін грам пластинка, магниттік таспа арқылы тыңдатып, оқиға желісін, мазмұнын оқушыларға талдатуға болады. “Табиғат көрініс бейнелейік” деген тақырыпта өткізілетін сабақта өзен-көлдердегі құстардың, терек жапырақтардың шулы немесе музыкалық шығармалар пайдаланып оқушылардың қиялына, елестеуіне көмектссуге болады.

Сонымен көрнекілік әдіс-тәсілдер педагогикалық процестің барлық кезеңінде қолданылады. Олар жан-жақты образды қабылдауға және ойлануға негізгі тірек болады.

Практик алық әдіс теориялық білімді белгілі бір іс-әрекетте жүзеге асару, меңгеру үшін қолданылады. Ол жаттығулар, нобайлар, эскиздер және сабан тақырыбы бойынша суреттер орындау, көркем жобалау (дизайн) жұмыстары болып табылады.

Бейнелеу өнері пәнінде практикалық әдіс басты әдістердің бірі болып саналады, өйткені онда көру, сезініп қабылдаудан басқа барлық дерлік сабақта машықтың іс-әрекет арқылы икемділік, іскерлік дағдыларын қалыптастыру орын алады.

Жаттығу ол қарындашпен штрих түсіру (тік, көлбеу, доға), қылқаламмен бояу (құрғақ қағаздарды бояу, сулы қағаздарды бояу) жұмыстарына машықтану арқылы сапалы іскерлік дағдыларын қалыптастыру мақсатында жүргізіледі.

Нобайлар, эскиздер орындау заттан арап немесе тақырыптық бейнелеу алдында орындалады, ол болашақ салынатын бейненің композициялық шешімін, тақырыптың мазмұнын, перспективалық көрінісін дұрыс табу мақсатында орындалады.

Машықтық әдіс барысында мұғалім оқушылардың жаңа материалды қалай қабылдағаны және оған байланысты іскерлік дағдыларды қалай меңгергенін де бақылап байқауына болады.

Машықтық әдісті сабан барысында екі түрлі негізде жүргізуге болады, ол жаңа сабақ материалы,жұмыс ережелері түсіндіріліп болған соң оқушылар толық өз бетімен жұмыс істейді, мұғалім бақылаушы,қажет болған жағдайда бейнелеу іс-әрекетінің әрбір кезеңдерін жеке-жеке түсіндіріп,бейнелетіп, мұғалім оқушыларды машықты жұмыс барысында жетелеп отырады.Оқушыларды сабақ барысындағы машықтық іс-әрекеттерді жоспарлы,жүйелі, саналы жүргізуге дағдыландыру керек. Ол оқушыларды кез келген жұмыс барысын жүйелі, ұқыпты ұйымдастыруға тәрбиелейді.

Ол белгілі бір берілген білімді немесе мұғалімнің тапсырмасы бойынша іс-әрекеттің тәсілін қайталау, еске түсіру болып табылады. Мұғалім бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың алдына ұсынылған жаңа білім, жаңа іс-әрекеттерді өткен сабақтардағы біліммен іс-әрекеттерді бірнеше рет еске түсіру арқылы оқытуды ұйымдастырады.

Репродуктивтік әдіс өткен білімді, іс- әрекетті үнемі қайталап еске түсіре отырып жаңа білімді, іс-әрекетті жүйелі бірізділікпен қабылдауды көздейді.

Мысалы,1-сыныптағы “Ұлттық киімдерді әшекейлік” тақырыбындағы сабақта өткен сабақтардағы танысқан ою-өрнектер түрлерін және жолақ ішін безендіру әдістерін сұрақтар қою арқылы еске түсіріп, сол ою-өрнектерді безендіру әдісін қайталап,осы сабақтағы безендіу жұмысына тірек етіп алуға болатындығын айтуға болады.

Репродуктивтік арқылы мұғалім оқушылардың білімдік қорының деңгейін тексеріп, бақылап отыруына қол жеткізеді және оқушылардың өздері меңгерген іс-әрекеттер мен білімдердің өзара тығыз байланысты екендігін танула мүмкіндік жасайды.

Бұл әдісті әр оқу тоқсанның немесе оқу жылы аяғындағы сабақтарда кеңінен қолдану нәтижелі болады.

Пробемалық әдіс-оқу тәрбие барысында оқушылардың алдына тақырыпқа байланысты дүниетанымдық, іс-әрекет проблемалық жағдайлар туғызу. Ол сабан мазмұнына байланысты белгілі бір проблемалық сұрақтар, тапсырмалар, оқушылар сол проблеманы ғылыми, шығармашылық тұрғыдан ізденістер жасап, зерттеп, салыстырып, ойланып шешуге талаптанады.

Проблемалық тапсырмалар жеке оқушыларға немесе ұжымдық, топтық шешу мақсатында беріледі. Ұжымға немесе топтарға қойылған проблемаларды шешу барысында оқушылар бір-бірімен ақылдасып, пікірлесіп, ойланып шешуге әркет жасайды. Ол әрекет оқушыларды ұжымдыққа, ынтымақтастыққа тәрбиелейді. Сонымен қатар ол әдіс оқушының логикалық ой-өрісін, қиялын, дүниетанымын молайтып, сабаққа ынтасын арттырып, өз ой-пікірлерін дәлелдей білуге үйретеді.

Мысалы, 2-сыныпта “Көктем келді” тақырыбына табиғат көрінісін бейнелеу сабағында оқушыларға мынадай проблемалық сұрақ қоюға болады. Табиғат көрінісіндегі шөптердің, ағаш жапырақтардың жасыл түсі алыстап көкжиекке барған сайын неге көгілдік түске айнала береді?

Көктемгі жылғалардан аққан суға, қағаздан жасап жіберген қайығымыз неге батып кетпейді?

4-сыныптағы “Затқа қарап сурет салу” тақырыбындағы сабақта көк құмыраға түскен сары алманың сәулесі қандай түс болады? Немесе К.Муллашев “Жер және уақыт” шығармасында көкжиек сызығын неге төмен алған? Деген секілді проблемалық сұрақтар қоюға болады. Проблемалық әдіс оқушыларды тек сол қойылған проблема төңірегінде ғана емес, сонымен қатар соған ұқсас проблемаларды да еске түсіріп ойлануға, болжамдар айтуға, дәлелдер келтіруге, шешім қабылдауға үйретеді.

Бұл әдіс оқу-тәрбие процесінде оқушылардың алдына қойылған проблемаларды бірте-бірте өз беттерімен шешу үшін алдан ала зерттеу жолдарын ұйымдастыруды үйретеді. Мұғалім оқушылар алдына қойылған проблеманы шешу жолдарын өздерімен бірігіп жоспарлайды. Мысалы, жоғарыда айтылған К.Муллашевтың “Жер және уақыт” шығармасында көкжиек сызығын неге төмен алған? деген проблемалық жағдайды шешу үшін керектігін, екіншіден оған өз бетімен болжам айту керектігін, үшіншіден ол өз болжамын деректермен қорытындылап дәлелдеу керектігін, төртіншіден оны тексеру жолдарын құрыстыру керектігін айтады. Мұғалім осындай жүйе бойынша проблеманы шешуге әкелетін сұрақтар қояды және іздену кезеңдеріне оқушылардың тегіс қатысуын қадағалап ұйымдастырады. Оқушылар осыған дейін алған білімдерін пайдаланып ізденеді.

1. 
   Ауызша және көрнекілік әдістер
   
2. 
   Практикалық және репродуктивтік әдістер
   

3. 
   Лекция маќсаты: Ауызша және көрнекілік әдістерге , практикалық және репродуктивтік әдістерге тұсінік беру
   

Мұғалім ауызша баяндайтын материалын алдын ала дидактикалық талаптарға сай дайындайды, ол мәтіннің анық оқушыларға түсінікті болуы көзделеді. Егер де мәтінде оқушыларға жаңа терминдік сөздер ұсынылса, онда лның мән-мағынасы ашылып түсіндірілуі керек. Оқушылардың тақтаға жазылып көрсетілген жаңа терминдік сөзді жұмыс дәптерлеріне түсіріп алғаны жөн. Мұғалімнің әңгімесіндегі мәліметтер белгілі деректермен, ғылыми дәлелдермен бекітілуі керек.

• 
  Сабақтың ауызша әдісіне бөлінетін уақыт сабақтың тақырыбына байланыстыатқаратын іс-шара мазмұнына немесе сабақтың бейнелеу өнері түрі бойынша қаралуына байланысты.
  

Ауызша әдісте сұрақ-жауап, пікірлесу, әңгімелесу сабақты қызықты ете түседі, оқушылар тек тыңдаушы ғана болып қалмай, өзін сол мәселеге қатысушы, араласушы ретінде сезінеді. Оларды басты және өте маңызды мәселелердің мазмұнын, өзара байланысын анықтауға талпындырады. Оқушыларды шығармашылық жұмысқа шабыттандырып өздеріне сенімін молайтады, мәселе туралы жеке пікірлерін құрау дағдыларын қалыптастырады. Ауызша әдісте оқушылардың болашақ машықтық жұмысына шығармашылық көзқарасын, қиялын, шабытын ояту үшін тақырып мазмұнына байланысты поэтикалық шығармаларды мәнерлеп оқып, оны қысқаша талдату үлкен нәтиже береді.

Түсіндіру – жаңа білімді, ереже-заңдылықтарды, бейнелеу құлдары, материалдарымен жұмыс істеу ережелерін ауызша айтып көрсету немесе бейнелеу өнеріне байланысты жаңа бейтаныс сөздердің (терминдерді) мағынасын ашып айту болып табылады.

Мысалы, заттан қарап бейнелеу сабағындағы натюрморт жанры туралы әңгіме барысында «натюрморт» француз сөзінен алынған «өлі табиғат» деген ұғымды білдіретіндігін түсіндіреді.

Түсіндіру, әсіресе жаңа сабақ мазмұнын ауызша әңгімелеу барысында жиі қолданылады, бірақ бұл түсіндірулер ауызша әңгімелеу жүйесін бұзбай кезеңімен қолданылғаны жөн. Сонымен қатар түсіндіру сабақтың машықтық кезеңінде де орын алады.

Түсіндіру мынадай талаптарға сай болуы керек:

• 
  Жүйелі түсіндірлу;
  
• 
  Дәлелдер келтіру;
  
• 
  өлшемдік, түстік салыстыру, мысалдар келтіру;
  
• 
  сұрақтарды нақты тұжырымдау.
  

Әңгімелесу – ол оқытудың диалогтық әдісі, мұғалім тақырыпқа байланысты әңгіме туындатады сұрақтарды мұқият ойластырып дайындайды. Әңгімелесу жаңа білімді, іс-әрекет ережелерін жеңіл меңгеруге жол ашады. Проблеманы түсінуде, шешуде мұғалім мен оқушының іс-әрекетін ынтымақтастықта ұйымдастыруға мүмкіндік туады.

Әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың білімдік қорын тексеріп байқауына болады.

Әңгімелесу арқылы оқушылардың ой-өрісі, өзіндік жеке пікір құрастырып, оны жариялау, коммуникативтік қабілеттері дамиды, яғгни сөйлесу, пікірлесу мәдениеті қалыптасады.

Әңгімелесу нәтижесі көбінесе қойылатын сұрақтардың мазмұнына байланысты. Мұғалім оқушылардың әңгімелесу барысында жауаптары толық, аяқталған болуын қадағалауы тиіс. Әңгімелесу бейнелеу өнері пәнінің заттан қарап бейнелеу сабағында заттардың көлемін, құрылысын, түстік ерекшелігін талдауда, жекелеген өнер туындыларының кңомпозициялық, мазмұндық құрылымына талдау жасауда, оқушылардың аяқталған практикалық жұмыстарын талдауда кеңінен өткізіледі.

Оқу-тәрбие барысында дидактикалық талаптарға сай жоспарланған әңгімелесудің мынадай мүмкіндіктері бар:

• 
  ой-өрісті, тілді дамыту;
  
• 
  оқушылардың білімін тексеру;
  
• 
  оқуға ынтасын арттыру;
  
• 
  сөйлеу, сөйлесу мәдениетін дамыту;
  
• 
  тәрбие беру;
  
• 
  оқытуды ізгілендіру.
  

Бейнелеу өнері сабағындағы көрнекілік әдісі демонстрациялау, иллюстрациялау, экрандық бейнелеу, дыбыстық тәсілдер арқылы жүзеге асырылады.

Оқушылардың демонстрацияланңан көрініс немесе заттар туралы өздері әңгімелеуі өте маңызды. Ол оқушылардың қоршаған орта туралы өз пікірлерін, көзқарастарын қалыптастырады, коммуникативтік қабілеттерін арттырады. Демонстрациялау кезінде мұғалім әңгімесі басты рөл атқармай жетекші рөл атқаруы қажет.

Бұл тәсілдің тағы бір ерекшеліігі қоршаған ортадағы немесе жұмыс барысындағы ұзақ мерзімді процесті тездетіп көруге болады.

Мысалы, жазғы табиғат көрінісінің күзге айналуын, соған байланысты аспан, жердің, өсімдіктердің түстерінің өзгеру барысын немес қас-қағымда тез орындалатын жұмыс барысын баяу көрсету болады.

Дыбыстық тәсілдерде сабақ барысында оқушылардың жаңа материалды меңгеру, қиялдауына, шығармашылық образды елестетуіне мүмкіндік жасайды. Бұл тәсіл грампластинкалар, магниттік таспалар, әр түрлі музыка аспаптары арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, «Ертегілер кейіпкерлерін бейнелейік» тақырыбындағы сабақта белгілі бір ертегіні толық немесе үзіндісін грмпластинка, магниттік таспа арқылы тыңдатып, оқиға желісін, мазмұнын оқушыларға талдатуға болады. «Табиғат көрінісн бейнелейік» деген тақырыпта өткізілетін сабақта өзен-көлдердегі құстардың, терек жапырақтардың шуылы немесе музыкалық шығармалар пайдаланып оқушылардың қиялына, елестетуіне көмектесуге болады.

Сонымен көрнекілік әдіс-тәсілдер педагогикалық процестің барлық кезеңінде қолданылады. Олар жан-жақты образдық қабылдауға және ойлануға негізгі тірек болады.

Бейнелеу өнері пәнінде практикалық әдіс басты әдістердің бірі болып саналады, өйткені онда көру сезініп қабылдаудан басқа барлық дерлік сабақта машықтың іс-әрекет арқылы икемділік, іскерлік дағдыларын қалыптастыру орын алады.

Жаттығу ол қарындашпен штрих түсіру (тік, көлбеу, доға), қылқаламмен бояу (құрғақ қағазды бояу, сулы қағазды бояу)жұмыстарына мащықтану арқылы сапалы іскерлік дағдыларын қалыптастыру мақсатында жүргізіледі.

Нобайлар, эскиздер орындау заттан қарап немесе тақырыптық бейнелеу алдында орындалады, ол болашақ салынатын бейненің композициялық шешімін, тақырыптың мазмұнын, перспективалық көрінісін дұрыс табу мақсатында орындалады.

Машықтық әдіс барысында мұғалім оқушылардың жаңа материалды қалай қабылдағаны және оған байланысты іскерлік дағдыларды қалай меңгергенін де бақылап байқауына болады.

Машықтық әдісті сабақ барысында екі түрлі негізде жүргізуге болады, ол жаңа сабақ материалы, жұмыс ережелері түсіндіріліп болған соң оқушылар толық өз бетімен жұмыс істейді, мұғалім бақылаушы, қажет болған жағдайда нұсқау беруші ретінде болады. Ал келесі жағдайда бейнелеу іс-әрекетінің әрбір кезеңдерін жеке-жеке түсіндіріп, бейнелетіп, мұғалім оқушыларды машықты жұмыс барысында жетелеп отырады. Оқушыларды сабақ барысындағы машықтың іс-әрекеттерді жоспарлы, жүйелі, саналы жүргізуге дағдыландыру керек. Ол оқушыларды кез келген жұмыс барысын бжүйелі, ұқыпты ұйымдастыруға тәрбиелейді.

1. 
   Ауызша және көрнекілік әдістер
   
2. 
   Практикалық және репродуктивтік әдістер
   

1. 
   Мектепте бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің негізгі дидактикалық принциптері
   
2. 
   Бейнелеу заңдылықтары
   

Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің мазмұны педагогика ғылымына негізделіп құрылады. Соның ішінде бейнелеу өнерін оқытуда педагогика ғылымы зерттеп, көрсетіп берген дидактиткалық принциптерді басшылыққа ала отырып, жұмысты ұйымдастыру үлкен нәтиже береді, оқыту мен тәрбие беру процесін ғылыми тұрғыда жүйелендіреді. Алдымен дидактикалық принцип тер жөнінде айтпас бұрын педагогика ғылымындағы дидактика туралы әңгіме етейік.

Дидактика- бұл ежелгі грек сөзі, яғни “didaktikos”- үйретуші, “didaktikos”- мұғалім деген ұғымды білдіреді. Дидактика-білім беру мен теориялық және әдістемелік негіздерін зерттейтін педагогика ғылымының саласы.

Дидактика жалпы немесе жекеленген пәндерді оқыту ерекшеліктерін зерттеп, білім беру мен оқытудың мазмұнын, оқыту принциптерін, оқытуды ұйымдастыру әдістерін және формаларын қарастырады.

Педагогика ғылымының даму тарихында дидактиканың негізін салушы чех педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670ж.ж.) өзінің “Великая дидактика” кітабында оқытудың мақсаты, әдістері мен принциптері және сынып сабан жүйесі туралы баяндаған. ХҮІІ ғасырда швейцария педагогы Иоганн Генрих Песталоци (1746-1827 ж.ж.) дамытып оқыту принциптерінің жэүйесін дәлелдеді, бастауыш білім беру әдістері жүйесінің негізін жасады.

ХІХ ғасыр неміс педагогы Фридрих Вільгельм Адольф Дистервег (1790-1866 ж.ж.) дамытып оқыту дидактикасын баяндады. Оқыту процес інде әр түрлі ережелерді қолдана білуді атап көрсетті: көрнекілік, еліктегіштік, жергілік, оқытушылардың дербес ерекшеліктерін, ескеру, жақыннан қашықтыққа, оңайдан күрделіге көшу т.б.

Ресейде орыс дидактикасының дамуына үлес қосқан педагог ғалым К.Д.Ушинський, ал Кеңес үкіметі кезінде осы педагогика саласының ілгерілеуіне алкен әсерін тигізген Н.К. Крупская, П.П. Болонский, С.Т. Шамкий еңбектері болды.

Педагогика ғылымының “Дидактика” саласына белгілі қазақ педагог-ғалымджары, азарту ісінің қайраткерлері Ыбырай Алтынсарин, Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Мәржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Шарапи Әлжанов т.б. шығармашылықпен еңбектеніп, өз үлестерін қосты.

Соның ішінде қазақтың ұлттық педагогы Ыбырай Алтынсарин (1841-1889 ж.ж.) қазақ балаларын оқыту, оларға білім беру жайлы оқыту әдістері мен тәсілдерін зерттеді. Оның ғылыми-әдістемелік анықтамасы бойынша оқыту әдістері-бұл балалардың сабаққа, ғылымға, өздігімен білім алуға ынталарын арттыратын, сезімін оятатын жол.

Оқыту және тәрбие беру барысында осындай дидактикалық озық тәжірибелерді зерттеп, жинақтап, оларды педагогикалық өз іс-тәжірибесінде орынды пайдалана білу педагогикалық жетістіктің негізі, жетекшісі болатындығы сөзсіз.

Ал енді оқыту мен тәрбие берудегі дидактикалық принциптерге келетін болсақ, ол оқытуға қойылатын талаптардың белгілі жүйесі. Оқыту жүйесінің заңдылықтары оның принциптерінде бейнеленеді. Принцип-латын сөзі “негізгі”, “бастапқы”деген ұғымды білдіреді.

Сонымен, мұғалім өзінің педагогикалық тәжірибесінде мынадай дидактикалық принциптерді ұстанады.

Оқу барысында игерілетін әр тақырып, әр мәселе ғылыми дәлелдерге негізделіп берілуі керек, ол оқушылардың қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар туралы шынайы көзқарасының, дүниетанымдық және адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына әсер етеді. Сондықтанда оқыту әдістемесінің негізінде ғылымилық принцип орын алуы тиіс.

Бейнелеу өнері мұғалімінің міндеті-бейнеленуші табиғат көрінісінің немесе құрылысының заңдылықтарын және оларды жазықтық бетінде бейнелеу заңдылықтарын түсіндіріп көрсету арқылы оқушылардың сурет салу барысында ойлау дағдысын қалыптастыру. Ол оқушылардың бейнелеу өнері пәнін басқа да математика, дүниетану сияқты адамның жан-жақты дамуына әсер ететін ғылыми танымдық пән ретінде тануына мүмкіндік жасайды. Мектептегі бейнелеу өнері оқушылардың Алдана бірнеше оқу міндеттерін қою қажет, ол оқушылардың қоршаған ортаны зерттеу арқылы танымдық көзқарасын, білімін тереңдетіп дамытады, өз бетімен ізденіске тәрбиелейді. Бұл міндеттер бейнелеу өнеріне оқытудың негіді болып табылып, ол оқушылар Алдана белгілі бір жүйемен, бірізділікпен қойылады.

Бейнелеудің ғылыми негіздері перспектива, түстану, жарық-көлеңке, анатомия және т.б. ұғымдарға бағытталады.

Суретті тұрғызудағы перспектива заңдылықтарын әңгімелей отырып, оқушылардың жұмыс барысында сызықтық, кеңістіктік перспективалардың сақталуын қадағалап, талап етеді. Заттардың құрылысына талдау жасап, оқушылардың оны бейнелеуде пайдалана білуі қадағаланады. Оқушылардың сурет салу мақамы әртүрлі болуы мүмкін, бірақ бей нені қағаз беті не орныластыру, кеңістікті, көлемді көрсету, пропорцияны сақтау талаптары сақталуы тиіс, өйткені ол сурет салудың ғылыми дәлелденген негіздері болып табылады. Қоршаған орта шынайлылығын көркем қабылдау барысын ғылыми негізсіз ұйымдастыру мүмкін емес. Осыған орай П.П. Чистияков “Жоғарыда, шынайы живопись өнері ғылымсыз күнелтуі мүмкін емес, ғылымның ең биік көрсеткіші өнерге айналады”,-деп жазған болатын. Белгілі суретшілердің өз іс-тәжірибесінде ғылымды кеңінен пайдаланғандығын тарихтан білеміз, оған Леонардо да Винчи, Дюрер т.б. әйгілі суретшілердің перспектива, пропорция, анатомия жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарын атап атйға болады. Олардың бейнелеу өнерінде ашқан кейбір ғылыми жетістіктері қазіргі кездегі оқыту әдістемелерде кеңінен пайдаланып келеді.

Танымдық ғылыми мәліметтер, әсіресе, тақырыптық бейнелеу, сәндік сурет және көркем құрастыру сабақтарында оқушылардың композиція жасауда шығармашылық жұмыстарын ғылыми дәлелдерге сүйене отырып, ойланып бейнеленуіне мүмкіндік жасайды.

Оқушылардың тақырыпқа қызығушылығын оятып, тек оны бейнелеп қана қоймай, сонымен қатар сол мәселе жөнінде қосымша ізденіп білуге талаптандырады.

Мысалы, “Ғарышқа саяхат” тақырыбында сурет салу сабағында ғарыш әлемі, ғарыш денелерінің атаулары, олардың орналасуы жөнінде ғылыми дәлелді әңгімелер айталады. Ғарыш кемелері, олардың құрылысы жөнінде мәліметтер біріледі. Бұл мәліметтер оқушыларға танымдық білім беріп, өзденрінің тақырыптық композицияларын ойластырудағы ғылыми негіздерді пайдалануға көмектеседі.

Графикалық суреттер салуға қарағанда кескіндемелік жұмыстарға оқыту үлкен қиындықтар туғызатындығы бейнелеу әдістемесінен белгілі.

Мысалы, көк құмыра мен сары алмадан тұратын оқу натюрмортын бейнелеу сабағында оқушы гуашь бояуымен көк құмыраға сары алмадан түскен қызғылт-сары рефлекс түсіріп жалпы үйлесімді әдемі жұмыс шығаруы мүмкін. Мұғалім жұмысты қарап алғашқы пікір бойынша “өте жақсы” деген бағаға бағалауы да мүмкін. Бірақ ол жұмысты ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талап қарайтын болсақ, оқушы жұмысынан кемшіліктер табуна болады, өйткені ол жұмысты түстанудың береже-заңдылықтарын дұрыс сақтамай орындаған.

Түстану заңдылығы бойынша көк құмыраға сары алмадан түскен “шағылыс жарағы” (рефлекс) қызғылт сары емес,, жасыл түс болуы тиіс. Оқушы көк құмыраға қазғылт сары шағылыс жарығын тек көк гуашь бояуының өзіндік қасиетіне байланысты түсіру арқылы қол жеткізген, егер жұмыс акварель бояуымен орындалса, онда көк түстің үстіне жағылған қызғылт сары бояу кір түс шығарар еді.

Бұл жағдайда мұғалім оқушыларға түстану және қосымша түстану заңдылықтарын түсіндірмеген. Оқытудың ғылыми принциптілігін сақтай отырып, мұғалім оқушыларға бояулардың негізгі қасиеттерін, қосмымша түстер заңдылықтарын көрнекі кестелер арқылы көрсетіп түсіндіруі керек еді.

Өкінішке орай, кейбір жағдайда өнердегі ғылыми негізсіз, білімсіз яғни санасыз іс-әрекеттер қоршаған ортаны, заттарды шығармашылық тұрғыдан бейнелеу деп танылып бағаланады. Әрине оқушыларды соның ішінде бастауыш мектеп оқушыларын тек заңдылықтарға ғана жүгіндіріп, олардың сезімдік әсерін шектеуге де болмайды.

Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінде оқушының сезімдік әсерімен ғылыми дәлелдерінің жігін үздіксіз ұштастыра білу мұғалімнен үлкен әдістемелік шеберлікті талап етеді.

Бейнелеудегі ғылыми дәлелсіз, ғылыми мәліметтерсіз тек сезімдік әсерге сүйену оқушылардың қоршаған орта жөніндегі жалған көзқарастарын қалыптастыруы мүмкін.

Осыған орай П.П. Ростовцев: “Заттар сезімінің арқасында пайда болмайды, сезім заттар арқылы пайда болады” деген болатын.

Бейнелеу өнерін ғылыми негізсіз оқыту оның басқа пәндермен қатынасын, байланысын ажырата түседі, яғни мектептегі оқыту мен тәрбие процесінің бірізділігін жояды.

Өнер туралы әңгіме сабағында белгілі классикалық бейнелеу өнерінің композициялық шешімін, түстік үйлесімін, тақырыптық мазмұнын өнертану ғылымының заңдылықтары бойынша талдау жүйесін түсіндіріп көрсетеді. Сонымен қатар бейнелеу өнерінің әр кезіңіндегі кубизм, сюреализм, абстрактизм секілді ағымдар туралы түсінік беріліп, осы ағымдарда орындалған шығармашылық жұмыстардың философиялық мағынасын оқып қабылдауды үйретеді.

Ол оқушылырдың бейнелеу өнері туындыларын қандай ағымда орындалмасын оларды тек қызықтаушы ролінде емес, үлкен ғылыми қағидаларға негізделген көзқараспен арап қабылдауға тәрбиелейді, эстетикалық талғамдарын арттырады, философиялық дүниетанымын қалыптастырады.

Өнер тарихында белгілі орын алған П.Пикассо, С.Дали т.б. дәстүрлі емес бейнелеу өнері нақыштары мен әлемге әйгілі шығармалар қалдырған суретшілердің тақырыпты ашудағы компзициялық шешімі мен бейнелеу нақышын таңдап алудағы әсер етуші сыртқы (қоғамдық сана, идеологоия, тарих) және ішкі (суретшінің философиялық дүниетанымы, шығармашылық шеберлігі, таланты т.б.) күштер жөнінде ғылыми зерттелурді әңгіме етуге болады.

Осы секілді Қазақстан бейнелеу өнеріндегі “қазақ сюрреализмін” дүниеге әкелушілердің бірі Е. Төлепбаевтың шығармалырындағы ұлттық психология және философиялық көріністерін ашып көрсетіп өнертану негіздерін меңгертеді.

Заттан қарап сурет салу сабақтарында оқушылар затты байқап, танып жазықтық беті не сыртқы бейнесін бейнелеп қана қоймай, оның қаңқасының құрылысын да зерттеп таниды. Мысалы, текшенің (куб) бейнесін жазықтық беті не бейнелеместен бұрын оқушы бір інші оның көлемін анық байқап, оның негізгі қырларын және сол қырлар құрап тұрған жазықтық беттердің кеңістікте орна ласу бағытын дұрыс арап жалпы текшенің сызықтық құрылысын елестетіп, тек содан кейін ғана жазықтық беті не көмекші сызықтар арқылы бейнелей бастайды.

Мұғалім осылай тек шені сыныпқа көрсетіп, оның құрылысымен танысып, зерттеге мүмкіндік жасаған соң оны бейнелеуді тапсырса, онда оқушылар өз мүмкіндігінше жазыықтық бетінде текшенің көлемін көрсетіп бейнелеп шығады.

Ал егер оқушыларға ешқашан көрмеген нәрсені бейнелеу тапсырылса, онда оқушылардың көпшілігі зат бейнесін жазықтық бетінде дұрыс көрсете алмайды. Өйткені олардың санасында көрмеген затқа байланысты образдық елесті құрастыру қиынға түседі. Кез келген зат бейнесін жазықтық беті не дұрыс түсіру үшін, алдымен бейнелеуші сол заттың құрылысы, көлемі, қоршаған ортадағы орны, дүниетанымдық мәні жөнінде білікті болуы қажет екендігін айтуға болады. Бейнеленуші зат жөніндегі біліктілік оқушының сол затты жазықтық беті не бейнелеуді саналы түрде ойланып, заттың сыртқы бейнесін ғана емес, сонымен қатар ішкі құрылысын да елестете сезінуіне мүмкіндік жасайды. Осыған орай Микеланджело “Суретші қолмен емес, бас пен салады” деген болатын

Сонымен, адам баласы бейнелеу арқылы қоршаған әлемді таниды және оны зерттейді. Қоршаған орта шындығын тану, қабылдау ғылымға және өнерге негізделуі қажет.

Бейнелеуге мектепке дейінгі және төменгі сыныптар оқушылары үнемі үлкен құлшыныспен, ынтамен танысып, ал сынып сатысы жоғарылаған сайын бейнелеуге ынталы балалардың қатары біртіндеп азая бастайтындығы белгілі. Бұл жағдайдың себебі сабақта оқушылардың алдына сыныптар сатысы жоғарылаған сайын ұсыналатын оқу материалдарының ғылыми дүниетанымдық негізсіз берілуі.

2. Бейнелеу заңдылықтары (композиция, перспектива, түстану, пропорція т.б.) байланысты, жалпы дүниетанымдық мәселелерге байланысты материалдардың ғылыми деректерсіз берілуі оқушылардың бейнелеу өнеріне қызығушылығын төмендетеді. Сондықтан оқушылардың сынып сатысы жоғарылаған сайын берілетін білім қоры мен оның сапасы оқушылардың рухани сұранысын, қанағаттандыратын, қызығушылықтарын оятатын ғылыми жаңалықтарға негізделген мәліметтер болу тиіс. Мысалы, сәндік суреткөркем құрастыру сабақтарында бастауыш сынып оқушыларды ою-өрнектердің атауларымен танысып, олардың қарапайым түрлерінен композиция құрастырумен шектелсе, жоғары сыныптарда ою-өрнектердің этнографиялық зерттеулер нәтижесінде анықталған ғылыми деректермен танысады. Әр өрнектік атауы, нышандық белгісі халықтың ғасырлай бойы қалыптасқан тұрмыс-тіршілігіне, философиялық дүниетанымына, салт-дәстүріне байланысты пайда болғандығы жөнінде мәлімет алады. Ою-өрнектердің географиялық аймақтарға байланысты өзіндік ерекшеліктері болатындығы тцралы, олардың композициялық жүйесінен белгілі бір хабарды, әлеуметтік жағдайды тануына болатындығы жөнінде мәліметтер беріледі.

Ұлттық ою-өрнектердің мән-мағынасы туралы білім оқушылардың композициялық сәндік суреттерін саналы түрде ойластырып құрастыруына және ұлттық сәндік қолөнер шығармаларын оқып талдай білуіне мүмкіндік жасайды.

Көркем құрастыру сабақтарында әртүрлі материалдарды өңдеу кезін, сол материалдардың физикалық қасиеттері мен өндірілуі немесе васалу жолдары туралы мәлімет оқушылардың материалтану білімдерін қалыптастырады және ол мәліметтер материалдарды құрастыру, көркемдеу, өңдеу жұмыстарында қолданылады. Материалдардың қасиетін ғылыми негізде білу сол материалдармен жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін, құрал-саймандарды таңдап алуға және материалдардың көркем жасауға мүмкіндігін анықтауға жағдай жасайды. Осындай жұмыстар барысында оқушылардың алдына белгілі бір мәселе қойып, сол мәселені зерттеп, тәжірибе жасау арқылы шешу тапсырылады. Зерттеу, тәжірибе жасау барысында оқушылар алдыңғы сабақтарда материалдардың қасиеттері жөнінде алған ғылыми негіздерге оралады.

Сөйтіп педагогика ғымында көрсеткендей ғылыми білім беру-жеке адамның дүниетанымын қалыптастырып, дамытудың тегі. Міне, осыныңі нәтижесінде әр адамның көзқарасына, сеніміне айналады.

Бұл оқу тәрбие жұмысындағы ең көп қолданылатын және ең көне дәкірден келе жатқан принциптердің бірі болып саналады. Ол адамның қоршаған ортада болып жатқан іс-қимылды, заттарды көру арқылы сезініп, ой елегінен өткізіп, белгілі бір қорытынды жасау қасиетіне негізделеді.

Педагогика ғылымында көрнекілік принципін алған болып зерттеп, осы салака қомақты үлес қосқан педагог ғалымдар Я.А.Коменский, К.Д.Ушинскийлерді атауға болады. К.Д.Ушинський көрнекілік принципі жайындағы ілімді жетілдіре келіп, “көрнекілік-балалардың психологиялық ерекшіліктеріне жауап береді, балалар заттың піші ні, дыбысы, бояуы арқылы ойлайды”,-дейді.

Көрнекілік принципінің оқу материалдарын, соның ішінде теориялық береже, заңдылықтарды терең түсінуіне, берік есте сақтауда алатын орны ерекше.

Тақырыпқа байланысты әртүрлі көрнекіліктер пайдаланудың нәтижесінде сабақ оқушыларға әрі түсінікті, әрі қызықты болып өтеді. Көрнекілік дерексіз (абстрактылы) ұғымды шынапйы қабылдап игеруге әсер етеді. Мысалы, перспектива заңдылықтарын кесте сызбалары арқылы және оны суретшілер шығармаларынан көрсету арқылы түсіндіру жақсы нәтиже береді.

Бейнелеу өнеріндегі заттан арап бейнелеу көрнекілік оқытудың бір түрі болып табылады. Заттан қарап бейнелеу барысында оқушылар бейнелеуші заттарды, құбылыстарды тікелей көрнекі байқап эмоциональды қабылдап сезінеунен басталады. Сондықтан да бейнелеуге қойылған заттардың көлемі, түсі, орналасуы оқушылардың көңілін аударатындай болуы керек.

Бейнелеуге қойылатын заттардың көлемі, түсі, орналасуы тартымды болумен қатар олардың бір-бірімен мазмұндық үйлесімдігі де болуы маңызды. Мұғалім сыныпта бейнеленетін заттарды оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты таңдап алады және оны қай жерге (көз деңгейінен жоғарны немесе төмен) орналастыратындығын, қандай жарық көзін (жасанды, табиғи) пайдаланатындығын терең ойластырады, өйткені бейнелеуге қойылатын заттардың орна ласу деңгейі, жарықтану жағдайы сабақтың мақсатына байланысты болады.

Көрнекілік болмысы (натура) байқау мен зерттеуге тығыз байланысты, өйткені ол заттар және құбылыстары жөніндегі дұрыс пікірдің қалыптасуына ықпал жасайды, яғни ол бей нені жазықтың беті не сапалы орналастыруға әсер етеді. Негізінен көрнекілікті оқытудың алғашқы сатысында пайдаланудың маңызы зор. Мысалы, оқушыларға перспектива заңдылықтарын алғаш таныстырғанда мұғалім бір інші көкжиек сызығы бейнелеушінің көз деңгейінің тұсында болатындығын және көздеңгейінің жоғары немесе төмен өзгеруіне байланысты көкжиек сызығы да өзгеретіндігі жөнінде ауызша баяндаған соң оны көрнекі көрсеткен жөн. Мысалы, оқушылар терезеге арап түрегеліп, содан соң байта отырады, сонда олар терезе ойығының арғы жағындағы көріністең өздерімен бірге жоғарылап немесе төмендеп қозғалатындығын байқайды. Оқушылар көкжиек сызығы туралы түсінік алған соң, кеңістіктегі заттар сол көкжиек сызығы бойынан белгіленетін түйіндесу нүктесіне қарай барған сайын кішірейіп кететіндігін көшенің немесе электр бағаналары жағалай орнатылған темір жол желісі бейнеленген иллюстрациядан көрсетіледі. Осында сонфмен қатар шаршының, шеңбердің кеңістікте оналасуына байланысты перспективалық өзгерістерге түсетіндігін көрнекі көрсетеді.

Перспектива заңдылықтарын көрнекіліктен көрсеткенде алдымен оған оқушылардың көңілін жалпылама аударып ондағы кеңістіктің, заттардың шынайы болып көрініп тұрғандығы айтылады. Содан соң осы кеңістік шынайлылығын беріп тұрған перспективаның негізгі заңдылықтарымен жеке-жеке таныстыра бастайды.

2. 
   Нәрселердің өлшемі бейнелеушінң көзінен қашықтаған сайын, біртіндеп кішірейе береді. Оқушылардың көңілін көрнекіліктегі теректер, электр бағаналары, жол, үйлердің бейнелеушіне жақын орналасқан бейнелеріне қарағанда қашық орналасқан бейнелердің кіші болатындығына аударады.
   
3. 
   Суреттегі бейнеленген нәрселердің барлығы көкжиек бойындағы бір нүктеге қарай бағытталып кішірейеді. (оқушылардың көңілін көрнекіліктегі жол бейнесіне аудару). Ол бейнелердің сызықтары бір нүктеде түйіседі, сондықтан да оны перспектива заңдылығында “түйіндесу нүктесі” деп. атайды. Түйіндесу нүктесі сурет салушының алдындағы көру бағытында болады, сондықтан да ол үнемі көкжиек сызығының бойында оналасқан.
   
4. 
   осындай бейнелеуде перспективалық заңдылықтарды дұрыс пайдалану жұмыста шынайлық кеңістікті көрсетуге мүмкіндік жасайтындығын жалпы көрнекіліктегі бейнеден көрсетеді.
   
5. 
   сонымен көрнекілікті пайдалануда алдымен оны жалпылама, содан соң жекелеп көрсетіп, соңында қайтадан жалпылама көрсеткен жөн. Көрнекілікті осындай жүйемен пайдалану мұғалім мен оқушының арасындағы жұмыстың мәнісін ашады, жүйелендіреді, онда:
   

• 
  Мәселені меңгерудің қандай жолдары бар?
  
• 
  Мәселені меңгеру нәтижесі не береді? – деген сұрақтар жүйесін қарауға болады.
  

Заттан қарап бейнелеу сабағында геометриялық денелердің бейнесін жазықтың беті не дұрыс орналастыру үшін, олардың кеңістіктегі көлемінің құрылысын жақсы білу қажет. Ол геометриялық денелердің құрылысын танып талдауды жеңілдету үшін бейнелеу өнері әдістемесінің даму тарихынан белгілі француз суретші-педагогтары ағайынды Александр мен Фердинанд Дюприлердің сым темірден үлгілер жасау әдісін қолдануға болады. Геометриялық денелердің сым темірден жасалған үлгілері арқылы олардың бейнелеушіге көрінбейтін жақтарын, қырларын көтсетіп, құрылысы жөнінде толық мәлімет беруге болады.

Сонымен, бейнелеу өнері пәнінде қолданылатын көрнекілік түрлерін мынадай топтарға бөліп көрсетуге болады:

1. 
   Табиғи көрнекіліктерге келтірілген түрлі өсімдіктер, хайуанаттар мен құстардың тұрлыбы т.б. жатады.
   
2. 
   Заттар және бейнелеу көрнекіліктері: муляж, гипстен немесе қағаздан жасалған геометриялық денелер, үлгілер (макет), педагогикалық суреттер, бейнелеу кезеңдері көрсетілген иллюстрациялар, Мусін түрлерінің үлгілері т.б.
   
3. 
   Символикалық көрнекіліктер: сызбалар, технологиялық картала, диаграммалар, мысалы түстануға бацланысты кестелер т.б.
   
4. 
   Экранды жылжымалы көрнекіліктер: диапозитивтер, диафильмдер, эпипр
   
5. 
   Проекциялар, оқу киносы, оқу бейнетаспалар, компьютерлер.
   
6. 
   Дыбыстық көрнекіліктер: грампластинкалар, магниттік таспалар, әртүрлі музыкалық аспаптар, радио қабылдағыштар.
   

Кейбір жағдайда мұғалім сабақтың әр кезінде пайдаланытын көрнекіліктің барлығын бірден сабақтың басында іліп қояды. Әрине бұл да әдістемелік үлкен кемшілік болып табылады, өйткені оқушгылар сабақтың әлі жетпеген кезеңіне байланысты көрнекіліктерді қызықтап ойлары бөлініп алаңдауы мүмкін. Көрнекілікті сабақтың өз кезеңінде оқушылар назарына ұсыну, олардың жейінін сабаққа жүйелі түрде аударуға мүмкіндік жасайды.

Мұғалім баланың елгезектік сезімін білім беру құралы ретінде үнемі пайдаланғаны жөн, өйткені балалар соның ішіндегі төменгі сыныптар сатысындағы балалар жаңалықты естіп тыңдаумен қатар көріп, Остап сезінуге құштар болары сөзсіз. Сондықтан да осыған орай Я.А.Коменский көрнекілік принципін “дидактиканың алтын ережесі” деп. көрсеткен болатын.

Түстану сабақтарында бояулардың реңі (тон) жөнінде тек ауызша түсінік беру өте қиын, сондықтанда ұзынша қағазды бірдей бөліктерге бөліп, қабаттап бүктер пайда болған иректің (ширма) әр бөлігін бірдей түспен бояп, оған белгілі бір бұрыш жасап, бір жағынан жарық түсіреді. Осы тәжірибе нәтижесінде бір түстің жарық көзінен алыстаған сайын реңін өзгертетіндігін байқауға болады. Тағы да зат түсінің реңі оның қандай фонда орналасқандығына байланысты да өзгеретіндігін көрсетуге болады, ол үшін затты бір інші қараңғы фонға, екінші ашық фонға қойып, заттың бояу реңінің өзгеріске түсетінгінін көрсетіп әңгімелейді.

Қазіргі кезде мектеб оқу базасы көмекші көрнекіліктермен, соның ішінде бейнелеу өнер пәнін оқыту үшін ауадай қажет болып отырған гипстен жасалған, геометриялық денелер, құмыралар, бедерлі (рельефтік) тақталар, оқу әдістемелік жинақтармен қамтамасыз етіле бермейтіні құпия емес, сондықтан көп жағдайда мектеб мұғалімдері көрнекіліктерді өз күштерімен дайындайды, немесе кей жағдайда тіпті көрнекіліксіз сабан өткізеді. Әрине сабақты көрнкекіліксіз өткізу сабақтың сапасын төмендетіп, оқушылардың сабаққа қызығушылығын азайтады.

Кейбір мұғалімдер көрнекілік дайындауда үлкен ізденімпаздық, тапқырлық танытады, ал кейбір мұғалімдердің дайындаған көрнекіліктері талапқа сай болмай жатады. Сондықтан сабақта пайдаланалатын әдістемелік көрнекілік даярлауда мұғалім мыналарды ескеруді қажет:

• 
  көрнекілік сабақтың тақырыбына, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болуы керек;
  
• 
  оқушыға берілетін тапсырманың міндетті мөлшері анық көрсетілуі керек;
  
• 
  кестедегі әр кезеңнің бірізділігі (жалпыдан жекеге) сақталуы керек; (кей жағдайда әр кезеңнің тұсына анықтама жазылады);
  
• 
  кестедегі сызықтар анық әрі таза болуы керек;
  
• 
  кестенің жоғарғы бөлігінде бейнеленген береже, заңдылықтың атауы жазылуы керек (жазу сәндік ирек әріптермен емес, қарапайым түсінікті әріптермен анық жазылады).
  
• 
  Көрнекілік оқытудың ерекше әсерлі бір тәсілі, ол сабан барысында мұғалімнің орындайтын педагогикалық суреттері. Мұғалім тақтада бейненің тұрғызу кезеңдерін көрсеткенде оқушылар оқу материалдармен танысып қана қоймай, сонымен қатар суретті орындау техникасын да меңгереді.
  
• 
  Оқушылардың көз алдынма мұғалім графика немесе кескіндеме тәсілімен жазықтық беті не зат бейнесін тұрғызу, зат көлемін штрих немесе бояп шығару ерекше әсерлі болады, оқушыларды қызықтарыды. Бірақ бұл жұмыс тек мұғалімнің өз шеберлігін көрсету ғана болып қалмауы керек, ол жаңа материалды әңгімелеп түсіндірумен жекеленіп орындалуы тиіс. Яғни мұғалімнің әңгімесінен педагогикалық сурет қосымша толықтыру ретінде орындалады. Педагогикалық суретке мұғалімнің тақтаға бармен орындаған суреттері, тақтаға ілінген қағаз беті не әртүрлі бояулармен орындалған суреттері, оқушы жұмысының шетіне үлгі ретінде орындалған суреттері жатады.
  

• 
  жаңа сабақты түсірдіру барысындағы ауызша түсіндірулердің жекеленген кезеңдерін илюстрациялау;
  
• 
  бейненің жазықтық беті не тұрғызудың әдістемелік ретін көрсету;
  
• 
  бейнелеу кезеңінің бір сатысын қайталау ретінде көрсету;
  
• 
  бейнелейтін нәрселердің конструкти втік құрылымын көрсету;
  
• 
  бейненің композициялық шешімін табу жолдарын көрсету;
  
• 
  жұмыстың техникалық әдіс-тәсілдерін көрсету;
  
• 
  бейнелеу және көркем құрастыруда қолданылатын материалдардың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін көрсету;
  
• 
  сабақ тақырыбына байланысты бейнеленген жұмыстардағы жіберілген қателіктерді көрнекі талдап, бейнелеп көрсету;
  
• 
  нақты бір тақырып бойынша бейнелеу ерекшеліктерін көрсету.
  

Педагогикалық суретті орындауға бор (түрлі түсті, сангина, соз постел және түрлі түсті бояулар, сонымен қатар қысқа мерзімді суреттер (наброскілер) орындау үшін қылқалам, туш, акварель, гуаш, пламастер пайдалануға болады. Педагогикалық суреттің ерекшелігі мейлінше қысқа, қарапайым және анық болуында. Қысқа мерзімді әрі қарапйым педагогикалық сурет оқушыларға түсіндірме әңгіме мазмұнын жақсы меңгеріп қорытынды жасауына мүмкіндік туғызады. Тақтаға орындалған педагогикалық сурет қосымша немесе жанама мәселелерді емес, дәл басты мәселені көрсететіндей болуы қажет. Тақтада орындалатын педагогикалық сурет сабақтың көп уақытын алып кет пес үшін, оған бөлінетін уақыт 1-2 минуттан аспағаны жөн. Педагогикалық суреттің мәнісін түсініп, онымен жұмыс Істру үшін, педагогикалық маман алушы студент тер көп жаттығулар жасау тиіс. Соның ішінде жоғарыда көрсетілген бейнелеу құралдарының әрқайсысының қасиетін, ерекшеліктерін білу үшін жекеленген жаттығу жұмыстарын жасаған дұрыс. Келесі педагогикалық суреттің бірі оқушұы жұмысының шетіне үлгі ретінде орындалатын сурет. Бұл педагогикалық суреттің түрін сабақтың машықтық кезеңіндегі жұмыс орындау барысында қателік жіберіп отырған 1-2 оқушы байқалады, барлық сыныпта алаңдатпас үшін пайдаланады. Ол қетелік жіберіп отырған оқушының жұмыс альбомының бір бұрышынан қателіктің себебін және оны болдырмау үлгісін бейнелеп түсіндіреді. Түсіндірме сурет жүйелі, дәл, таза, оқушыны адастыратын артық сызықтарсыз орындауын ескеру ін қажет. Қандай жағдайда да мұғалімнің педагогикалық суреті тек өз шеберлігін, өзіндік шығармашылық нақышын көрсетуші емес, оқушыларға жұмыс ережелерін, тәсілдерін нұсқаушы ретінде болуы тиіс. Педагогикалық сурет арқылы көрсетілген жұмыс заттың көлемі мен графика немесе кескіндеме арқылы көрсету оқушыға түсінікті болуы керек, ол үшін мұғалім Алдан Ала оқушылардың жас ерекшеліктерін, мүмкіндіктерін жақсы білу қажет. Жалпы білім берітін мектептерде оқушылар қабілеттеріне қарай бөлінбей бірге оқытылатындықтан да сыныптарда бейнелеу өнеріне қабілеттері әртүрлі балалар кездеседі. Сондықтан да мұғалім оқушылармен жұмыс барысында әр оқушының өзіндік мүмкіндігін ескере отырып, жұмысын жоспарлауы тиіс.

Сабақ барысында белгілі суретшілердің шығармалырының репродукцияларын көрнекілік етіп пайдаланудың жалпы білімдік және тәрбиелік мәні зор. Оқушылар белгілі суретшілер шығармаларының қарапайым қарындашты, тушты пайдаланып ақ тамаша заттар бейнесін, табиғат көріністерін бейнелеуге болатындығын көреді. Шығармада көңіл-күйді, мезгілді көрсетудегі майлы бояудың, акварельдің, гуаштың, көркемдік мүмкіндігін таниды. Белгілі бір тақырып мазмұнын ашуга суретшінің пайдаланған композициялық шешіміне талдау жасап, танысып, оны шығармашылық жұмысында басшылыққа алады.

Суретшілер, мүсіншілер, кескіндемиешілер шығармаларын көрнекті пайдалану көбінесе өнер туралы әңгіме сабақтарында кеңінен пайдаланылады. Бұл сабан барысында шығармалар, диафильмдер, диапозитивтер, эпирорректорлар арқылы көрсетілсе сабан нәтижелі болады.

Көрнекілік оқыту әдістемесінде кеңінен пайдалану мүмкіндігі бар экранды жылжымалы көрнекілік түрі-ол бейне таспаға жазылған оқу киносы. Оқу киносын бейнелеу өнерін оқыту кеңінен пайдалануға болады, онда бей нені жазықтық бетінде тұрғызудың әдістеменлік кезеңдерін, қарандашпен, қылқаламмен жұмыс Істру тәсілдерін, бейнеге штрих түсіру барысындағы әрбір іс-қимылды көріп бақылайды. Оқу киносының басқа көрнекіліктерге қарағанда тамаша ерекшелігі ол әрбір ережені, бейнелеу техникасын тікелей іс-қимыл үстінде көріп бақылай алады. Бейнеге штрих түсірудегі қолдың шапшаң қимылын, қылқаламмен жұмыс істеу барысын киноның жайлатылған екпінімен мұқияат бақылап қарауға ал керіснше ұзақ мерзімді бинелеу барысын шапшандатылған екпінімен қысқартып қарауға болады

Қазіргі кездегі білім беруі жүйесіндегі реформалау нәтижесінде мектептер компьютерлер мен компьютерлік әдістемелік технологияармен жабықталыу барысында екенін белгілі Сондықтан да бейнелеу өнері оқытуда электрондық әдістемелік жүйені, әр түрлі педагогикалық технологияларды пайдалануға мүмкіндік зор. Компьютерлік технологияны түстануды, композицияны түстануды, композицияны оқытуда, перспектива заңдылықтарын, дизайн сабақтарын оқытуда кеңінен пайдалануға болады.

Тақырыптық суреттер салу барысында оқушылардың образдарды елестетулеріне дыбыстық көрнекіліктердің, соның ішінде музыкалық әуендердің, таспаға жазылған аңыз-әңгімелердің, поэзиялық шығармалардың әсері зор. Жоғарыда аталған көрнекіліктермен сабақ барысындағы жұмыста оқушылардың тек көрермен ретінде қалып қоймауын қадағалап, мұғалім олардың көрнекілікпен жұмысқа эмоционалдық қатынасын ұйымдастырып отыруы керек. Көрнекіліктегі көрсетілген кейбір мәселелерді бірігіп талдау, сұрақ-жауаптар арқылы пікірлерін тыңдау оқушылардың көрнекіліктер көмегімен жаңа білімді мегеру белсенділігін арттырады.

Педагогикада саналылық пен белсенділік дегеніміз білімді саналылықпен белсене қабылдап, оның өмірмен, тәжірибемен байланысын тереңдету, оқылатын деректер мен құбылыстардың мәніне түсіну болып табылады. Бұл принцип те оқыту жүйесіндегі ең маңызды принциптің бірі болып саналады, өйткені жаңа білімді оқушы саналы түрде өз бетімен терең ойланып, ой елегінен өткізуі керек. Білімді саналы түрде қабылдап меңгеру, оны өмірде, машықтық жұмыста өз бетімен пайдалану белсенділігін арттырады. Саналылық пен беелсенділік екеуі мүлдем екі бөлек ұғымды білдіргенімен оқыту барысында екеуін бір-бірінен ажыратын қарауға болмайды, өйткені олар үнемі бірін-бірі толықтырып тұрады. Оқушының белсенділігінсіз саналы білім меңгерілуі мүмкін емес, ал саналы белсенділік құр айкай-шу болып саналады. Саналылықпен, белсенділікпен алған білім қашанда оқушының алдына қойған оқу міндеттерін шешіп және ол білімді санасына мықты бекітіп сақтауына мүмкіндік жасайды. Сонымен қатар саналылық пен белсенділік жаңа алынған білімді тереңдетіп молайтуға, шығармашылық ізденіске, машықтық жұмысқа қызығушылықты арттырады. Оқушы әр жаңа білімнің өз дүниетанымын қалыптастыратын, қоршаған ортамен байланыс іс-әрекет мүмкіндігін молайтатындығын сезініп түсінеді.

Мұғалім сабақ барысының әр кезеңінде де оқушылардың саналы белсенділігін қадағалап ұйымдастырып отыруы қажет. Тәжірибеден белгілі болғандай оқушы мұғалімнің жаңа сабақты түсіндіріп, әңгімесін салғырт тыңдап қабылдаған болса, онда берілген жаңа білім меңгерілмейді, яғни оқушы сабақтың кейінгі басқа кезеңдерінде жақсы нәтижеге жетпейді деген сөз. Кей жағдайда оқушы сабақтың жаңа біліммен танысу кезінде сылғырттық танытып, ал кейінгі өздік жұмыс кезінде белсенділік танытып жұмысқа кіріседі. Бұл жағдайда да оқушы жұмысы нәтижелі болмайды.

Сондықтан да мұғалім сабақтың әр кезінде де оқушылардың саналы белсенділігін ояту үшін оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін шебер пайдалана білуі керек.

Жаңа сабақты түсіндіру кезінде жанама сұрақтар қою, немесе жаңа мәселе туралы оқушылардың пікірін тыңдау, сұрақ-жауап т.б. әдіс-тәсілдер арқылы оқушылардың саналылығын, белсенділігін арттыруға болады.

Мысалы, мұғалім ұлттық қолөнермен таныстыру сабағында қолөнер түрлерін әңгімелеп, оған байланысты түрлі-түсті әсем репредукциялар т.б. көрнекіліктер көрсетіп, оқушылардың сабаққа саналы белсенділігін ояту мақсатында сұрақтар қояды: “Қолөнер бұйымдары не сімен тартымды?” Бұл сұраққа оқушылыр бұйым бейнелерін жай қарамай саналы зерттей, талдай арап жауап іздейді. Ал “бұл бұйымдар қандай өрнек түрлерімен безендірілген” деген сұраққа оқушвлар өткен сабақтарда алған білімдерін еске түсіре отырып жауап береді. Немесе осы көрсетілген бұйымдардың тұрмыста қолданылуы, материалы, безендірілуі жөнінде оқушылардың пікірін тыңдау арқылы олардың жаңа білімді меңгеруге саналы белсенділігін ұйымдастыруға болады. Бұл оқушылардың жаңа білімді саналылықпен белсенді меңгеріп әрі бірден бекітуіне мүмкіндік жасайды. Сабақтың машықтық кезеңінде оқушыларға ою-өрнектерден жолақтың немесе шаршының ішіне композиция жасау тапсырылды. Сабаққа оқушылардың саналы белсенділігін арттыру мақсатында тапсырманы белгілі бір бұйымды безендіру үлгісі ретінде орындауға болатындығы ұсынылады. Жұмысқа үйде орындаған эскиздер немесе өткен сабақтарда танысып бейнеленген ою-өрнек элементтерін басшылыққа алу ұсынылады. Оқушылар жұмыс барысында өздігінен ізденіп, өткен білім мен жаңа білімді ұштастыра отырып, белсенді жұмыс істейді.

Мұғалім үнемі оқушыларды сыныпта немесе үйде өз бетімен жұмыс істеуге үйретуі керек.Өз бетімен жұмыс жаңа білімді,іскерлік дағдыны бекітіп,дамытып қана қоймай, сонымен қатар шығармашылық ізденіске, саналы белсенділікке тәрбиелейді.

Өз бетімен жұмыс тапсырмалары мән мағынасына қарай әр түрлі болуы тиіс:заттан қарап бейнелеу немесе сәндік сурет және көркем құрастыру. Ол оқушыға жан-жақты іздену аясын кеңейтіп әр түрлі материалдармен жұмыс істей білу дағдысын қалыптастырады.Өздік жұмыс нәтижесінен оқушының білім деңгейін, іскерлік қабілетін байқап, ол оқушымен жұмыс істеуді жоспарлау мәселесін айқындауға болады. Сонымен саналылық және белсенділік принципін іске асыруда мұғалім мен шәкірттің бірлесіп істейтін шығармашылық жұмыстарының игі әсері мол.

Оқушылардың саналылық және белсенділік қабілеттерін дамытуда әр баланың жеке бас ерекшеліктеріне де аса көңіл бөлінуі керек. Баланың психологиялық ерекшеліктеріне баййланысты мадақтау, өз мүмкіндігіне сенім молайту, ар – намысына тимей байыпты сынау. Мұғалімнің жекелеген оқушымен жұмыс кезі ол көбіне сабақтың машықтану кезінде өтеді. Оқушы жұмысындағы кемшіліктерге байланысты нұсқау беру, түсіндіру, қайталау, ескертулер, түзетулер енгізу. Бұл жұмыста мпұғалім оқушы жұмысының кемшілігін түзетуші ролінде емес, керісінше оқушымен ынтымақтастық бірлестікте, кемшіліктің жіберілу сабептерін анықтап оны бірігіп түзету міселесін ұйымдастырушы болғаны жөн.

Оқушының мұғаліммен бірлестікте жұмыс істеуі оның сенімін молайтып, белсенділігін арттырады.

Мысалы, заттан қарап бейнелеу сабағында оқушының құмыраны бейнелеген жұмысынан кемшілікті байқаған мұғалім оқушының жанына келіп “Мұқият қарашы, құмырамыз дұрыс тұр ма, бір жағына қарай қисайып юбара жатқан жоқ па? Қане тексеріп көріңдерші” деуі қажет. Ол үшін құмыра аузының ортасынан қағазымыздың жанынан табанына қарай паралель көмекші сызық түсіреміз. Оқушы құмыраның аузы мен табаны сәйкес келмей тұрғанын анықтап жұмысты өз бетімен түзетуге кіріседі.

Негізінен мұғалім өз тәжірибесінде әр түрлі сабақ түрлеріне арналған оқушылардың өз машықтық жұмыс барысын, жаңа материалды игеруін өздері тексеріп отыру әдістерінің жүйесін жасап, сбақ барысында пайдалануға ұсынған жөн. Ол оқушылардың өз жұмысын үнемі тексеріп отыруға дағдыландрады.

Саналылық және белсенділік принципінің жүзеге асуы мынадай қағидаларға негізделеді:

• 
  оқушыға алдағы жаңа білімнің және оған байланысты жұмыстардың мақсат, міндеттерін және оның болашақта пайдалылығын айқын түсіндіру;
  
• 
  оқыту барысында танымдық материалдарды ұтымды пайдалану, топтық зерттеу жне жеке зерттеуге мүмкіндік жасау;
  
• 
  бейнелеу жұмысында жаңа бейнелеу материалдар мен құралдарын меңгерту, жаңа бейнелеу терминдерін ұсыну және пәнаралық байланысты пайдалану;
  
• 
  мектептегі бейнелеу өнерін оқытуда мұғалімнің басты міндеті суретші емес, бірінші жеке тұлға тәрбиелеу керектігін ескерту;
  
• 
  бейнелеу өнерінің және оған байланысты білім мен іскерлік дағдының және адам тұрғысында, қоғамда, қоршаған ортада алатын орнын ашып көрсету;
  
• 
  сабақты ұйымдастыруда жаңа педагогикалық технологияларды, озық іс-тәжірибелерді пайдалану.
  

Педагогика ғылымы әрбір жаңа білімнің, дағды немесе жаңа тапсырманың бұрынғы өткен білімге және іскерліке дағдыға негізделіп берілуін талап етеді. Жаңа білім мен дағдыны меңгеру келешекте өтетін сабақ пен өткен сабақтың байланысын анықтайды. Жаңа сабақтың материалын өткен сабақпен тығыз байланыстырып, бірізділікпен оқыту оқушының білімін тереңдетеді. Жаңа оқу материалы оқушының есіндегі бұрынғы білімді тексереді және оны толықтырады. Оқыту процесіндегі ең басты болып саналатын осы жүйелілік пен бірізділік принципі қаншалықты үздіксіз байланыста жүрсе, соғұрлым жұмыста нәтижелі болады. Осыған орай Я.А.Коменский: “бүгінгі мен кешегін бекітіп, ертеңгіге созыла жол салуы үшін барлығы үздіксіз бірізділікпен жүргізілуі тиіс” деп айтқан болатын.

Бейнелеу өнеріне оқытуда жүйелілік принципі бейнелеу жүйелілігінің ережелерін қатал сақтауды талап етеді. Ол-өткен сабақтағы материалдарды меңгермей, оны бекітпей жаңа сабақ материалдарына көшпеу. Оқушы бейнелеудің әрбір кезеңдерін бірізділікпен жеке-жеке меңгеруі, бекітуі қажет, өйткені әрбір келесі кезең өткен кезеңнің құрамдас кезеңінен туындайды.

Мектептегі бейнелеу кабинетінің заттық (натуралдық) қорының кедейлігінен кейде мұғалім әртүрлі натюрморттық қойылымға бір затты пайдаланады. Ол оқушылардың сабаққа қызығушылығын азайтады және оқытудың жиілілігі мен бірізділігн бұзады. Заттан қарап бейнелеу сабақтарында қолданылатын заттар кездейсоқты болмауы тиіс.

Әрбір жаңа сабаққа қойылатын зат пішіні біртіндеп күрделенеді, әр сабақта оқушылар алдына жаңа міндеттер қойылады.

Сабақ барысында педагог әр сабақты бейнелеу өнері пәнінің толық тарауларындағы міндеттерді бір – бірімен саналы әрі жүйелі байланыстырғанда ғана жұмыс жемісті болмақ. Сондықтан да мұғалім әр сабақ немесе әр сабақты кейбір кезеңдерін жеке – дара қарастырмай, толық пән міндеттерімен байланыстыра қарастыруы тиіс.

Бейнелеу өнері пәнінің мазмұнындағы жазықтықта бейнелеу, сәндік қолданбалы өнер, мүсін, сәулет өнері тарауларына байланысты сабақтар көбінесе, мектепте жеке - дара қарастырылып оқытылатын жағдайлар кездеседі. Осыдан бейнелеу өнерін оқытудың жиілігігі мен бірізділігі бұзылады.

Бақылау сұрақтары.

1.Дидактика дегеніміз не

2. Көрнекілік принципі

3. Бейнелеу заңдылықтарын ата

1.Алехин.А.Ю.Когда начинается художник.М.Прос.1993ж.

2.Арнхеим.Искусство и визуалъное восприятие.М.Наука.1974ж.

3.Бабанскии.Ю.К.Оптимизация учебно воспит.процесса.М.1972ж.

4.Барщ.А.Рисунок в средней художественной школе.М.Искусство.1957ж.

5.Байжігітов.Б.Бейнелеу өнеріндегі философиялық проблемалар.

6.Ө. Жәнібеков «Қазақ қол өнерінің мәдениеті. » А., «Өнер» 1982 ж.

7.Н.Н.РРостовцев «Методика преподавания изоб. Искусства в школе.» М. «Просв.» 1980 ж.

8.Т.Мусалинов, М.Самылтыров «Бейнелеу өнерінің негіздері.» А.»Рауан» 1996

9.Ростовцев Н.Н. Иотория методов обучения рисования. Зарубежная школа рисунка. Учебное пособие для студентов педагогических институтов. М., 1981г.

10.Беда Г.В. «Бейнелеу өнерінің негіздері»

11Кузин.В.С.Основы обучения изобразителъного искусства в школе.М.1970ж.

12.Б.Байжігітов «Өнер тарихы мен теориясы». А. 1981 ж.

13.Е. Каменова «Кемпірқосақтың түсі қандай.» А., 1981 ж.

14.Қ. Ералин, Қ. Тастемиров «Бейнелеу өнерін сабақтарында оқушылардың кеңістік туралы түсінігін қалыптастыру.» А., Мектеп 1987 ж.