М а 3 м ұ н ы қазақ тілі леқсикологиясына кіріспе қазақ лексикологиясының мақсаты мен зерттеу объекгісі лексика

Тіл қоғмдық қүбылыс болғандықтан, ондағы болып жататын неше алуан өзгерісгср сездік қүрамның дамуына да түр түрлі әсср етіп отырады Көп жағдайда тілдін лексикасы жаңа сөздердің есебінен кемеліеніп, үнемі толығып отырса,_ енді бір ретте кейбір сөздердің тозығы жетпі көнеруіне әкеп соғады Қөнеру процесі кенет бірден бола қалатын қүбылыс емес, әуелі, қолдану жиілігін бәсеңдетіп, пассив сөзге ауысады да, соңынан жаңа ұрпақтың біреине жсткенмен, кейінгілерге еркін жете алмай, түсініксіз болып ұмтыла басгайды. Бара-бара қолданудан біржола ығысып, кейбіреулері тілден жоғалып та кетуі мүмкіп. Көнеру сипаты мен тілдегі қолдану ерекшеліктеріне карай көисріен сөздср архаизмдер жоне историзмдер болып екі сала бөлінеді. Архаизмдерге әр халықтың күн көріс тіршілігіне салт сана тұрмысына, әдет-ғұрпына, дүние танымына қарай әр дәуір де өзгеріп басқаша сөздермен ауысып отырған немесе ескіріп біржола қалып қойған сөздер жатады. Қазақ тілінде архаизм- дердің мынадай түрлері бар:

1. Мата-кездеме атауларымен байланысты архаизмдер: тор- қа, мақпал, шайы, пайы, мауыты, биқасап, борлат, лостек, ақсақ, репес, манат, дүрия, патсайы, берен, тұқаба т. б.

2. Салт-сана, әдет-ғұрыпқа қатысты архаизмдер: сауьш , ас бсру, ұрын бару, құда түсу, кит кню, жылу,тілеу азық, мертік ас, жарыс қазан, тоқым кагар, отқа салар. бесік кұда, бсл құда, жсңгетай. беташар, тасаттык, бастаңғы, қол кесер, шашу, барымта, көрімдік, қалың мал, байғазы, өлітірі, қырықжеті.

3 Киім-ксшск, ыдыс-аяк, аіауларына қагысты архаизмді: шидем, шскпен, күпі, кебіс, сәукеле, жаргак, аба, кісе, жаулық, қоқы, жағлан, күлапара, қол жаулық, кебеже, шара аяқ, көбіс, сапты аяқ, түтқыш, казан қап, көнек, асадал, талыс, шөншік . керсеп ~ астау, кебсне, т. б.

4 Діни ұғымға қатысты архаизмдер: қиямет кайым, мүңкір-нәңкір, қазірет, біродар, зікір, жаназа, мүпти, підия, ақирет, ка-жы, калпе, зексг, құшыр, сәлде, жарапазан, әзірейіл, періште, сәресі, айг, ішірткі, ораза, иігір, бойтұмар, әллие, әнбие, жар болу, аян беру, кітап ашу, құран шығарту, бата оқыр, дем салу, үшкірту, аптау, ұшықтау, пірге кол тлпсыру, шаригат, ақтық байлау, жапнамаз, дұғалық, жыртыс т. б.

5. Ай аттарына қатысты архаизмдер: наурыз—март, көкек--апрель, мамыр—май, маусым— июнь, шілде—июль, тамыз—ав-густ, қыркүйск—сснтябрь, казан— октябрь, қараша—ноябрь желгоқсан—декабрь, қаңтар—январь, ақпан—февраль.

6. Үй тұрмысына, мал атауларына қатысты архаизмдер: ла-

,шІык, итарқа, жаппа, шошала, жолым үй, ергенек, иткірмес, да-ғара, қақыра, аран, шопан ата (қой), қамбар ата (жылқы), ойсыл қара (түйе), зеңгі баба (сиыр), шекшек ата (ешкі) т. б.

7. Әр түрлі ұғымга қатысты архаизмдер: аламан, алапа, ал-бан алаш, аластау, ақсарбас, дат, ақсақалдық, ақшом, ақшомшы, керуен, ақ сүйек, ақтаяқ, сүндеттеу, ақыретшіл, жаушы, жоралғы, мор, бұзачшық, тоганақ, томыртқа, т. б.

8. Жалпы турік тілдеріне тән архаизмдер: будун, ұлық, ұлыс, жұрт, тәнрі, толағай, адақ, дарқан, бек, мешін, т. б.

Көнергсн сөздердің кәнеру дәрежесі үш түрлі болады:

1. Әбден үмытылып, қолданыстан біржола шыққан көнерген сөздер. Бұл тәрізді архаизмдердің мән-мағынасын белгілі де-ректерге суйенш, сұрап білу арқылы болмаса, қазіргі кезде мүл-дем түсініксіз болады да, ешқандай туынды сөз жасауға қатыс-пайды. Мысалы, Керекейді атпа, қонжығы жетім қалады (Ма-кал). Асабасы жоқ асқа жарымас (мақал). Бірдің кесірі мыңға, Мыңның кесірі түменге (мақал). Осындағы керекей — аюдың ұрғашысы, қонжық — аюдың күшігі, асаба — дастарқан ағасы, тамада, түмен — он мың деген ұгымды білдірсе керек. Бұл сөз-дердің мағыналары іздестіріп. сүрап білу арқылы ғана анықта-лып отыр

2. Түбір қалпында жеке айтылмайтын, бірақ белгілі бір ту-ынды сөздердің түбірінде сақталган, конерген сөздер- бүлдір-шіндей (бүлдіршші, баланадай (бадана), сүйріктей (сүйрік), алпамсадай (алпамыс), еңгезердей (еңгезер), бырдай (быр), дардай (дар), тыгыршықтай (тығыршык), абажадай (абажа), добалдай (добал), қаршадай (қарша), зәредей (зәре), шырадай (шыра), т. б.

1. 
   Жеке сөз ретінде қолданыстан шығып қалғанымен, мақал-мәтел мен фразеологиялық тіркестердің құрамында әлі де қол-даныла беретін көнерген сөздер: торқа—жібек, жарак,—қару, күсу—жеру, қунау—сергу, қырым—алыс, сауға—араша, кент— қала, жарлық—бұйрық, азар—өкпе, зейнет—рақат, түлен түртті — сор. Архаизмдер жеке сөз түрінде де сонымсн бірге сөздің көнерген бір мағынасы ретінде дс кездсседі. Мәселсн, Таныған жерде бой сыйлы.'Танымаған жерде тон сыйлы (мақал) дегендегі тон деген сөз ертеде киім мағынасында жұмсалған болса, казіргі кезде бұл сөз бұл мағынада мүлдем колданылмайды. Сол сняқты тышқан, сиыр, барыс, қоян, ұлу. жылан, жылқы, қой, мешін, тауық, ит, доңыз тәрізді жан-жануарлардың аттары өздерінің заттык лексикалық магынасының үстіне революцияға ^дейін белгілі бір жылдың (әрбір 12 жылда бір рет қайталанатын) атауы реіінде де жұмсалып келген болса, бүгінгі күнде бұл сияқты қолданыстар (мағыналар) тілімізден шығып қалды деп семантикалық архаизмге айналып кетті. Сондай-ак,_ күн бір жауса, терек екі жауады (макал) дегендегі терек сөзі қазіргі әдеби тілдегі ағаштың бір түрі ретінде емес (тополь), жалпы ағаш деген үғымды білдіріп тұр. Демек, терек деген сөздің дс 87
   

. Дәуірі өтіп. сол ескі заманнын езімен қоса жоғалған сөздер историзмдер деп аталады.Историзмдердің көнруі тарихи атаулардың кұрып бітумен. біржола. жоғалуымеп байланысты болады. Историзмдерді де бірнешс топқа бөлуге болады

1. Әкімшілік басқарумен байланысты туған историзмдер; хан, ханша, ханым, ханзада, так, таж, уәзір, бек, бекзада, датка, патша аға сұлтан, ауылнан, болыс , старшын, би, казы, атшабар шабарман нөкер, құл,күн, орда малай, бикеш,, бәйбіше,тоқал, дуан,елубас, г б.

2. Әскери атақ пен қару-жараққа қатысты историзмдер; Садак, жак, жебе, қорамсак, оқшантай, сауыт, қалкан, айбалта, найза, жасақ, қосын, шеру, сарбаз, дулыға, байрақ, адырна, қозы жауырын, ақберен, шарайна, наркескен, кіреуке, аламан, білтелі мылтык, шиті' мылтык, алдаспан т. б.

3. Совет тұсында пайда болған историзмдер: нарком, губком, совдеп, рабфак, алшылар комитеті, кедейлер комитеті, партия ұясы, қызыл эскер, қызыл отау, нәп, нәпман, косшы, өзара салық, БК(б)п, ұя қатшы, сауатсыздықты жою (саужай). старба, қара айғыр, төраға т. б.

Көнерген сөздер, әсірссе, историзмдер ауыспалы мағынада қодданылып ^г- неше алуан экспрессивті мән тудырады. Мысалы Б Бакт көлніде патша, Балық суында патша.жігіІт еліндс патша (мақал). Ынтымақ — оқ өтсе сауыт. Татулық — тамаша саулық (мақал) Ер азамат бслгісі. Түзде мырза, үй де құл (мақал). Ка-раша үйден ханша шығар (макал). Жалгыздың жағы жоғалса да да табылмас. Көптін оғы жоғалса да табылар (мақал) Шықсан үзак сапарға, Арымас ат — от арба (мақал). Историзмдердің кейбірлеулерінің тура лексикалық магыпалары көнергенімен ауыспалы мағыналары сол күйніде тілдс сакталады.

Историзмдер көнергсн бетпіде ескіріп кетсс, қайтып тілге

оралмайды.Ал архаизмдердің кейбірулері жаңа мағынаны алып сөздік құрамдағы актив сөздердің үйіріне қайтадан қосылуы мүмкін. Мәселен, жасақ, деген архаизмді қяйтадан тіріліш жа- сақшы деп жана сөз жасап алдық. Төре дсгсннен төреші (арбитр) деген неологизм туып қалыптасты Бүған қараған көнергсн сөздер де тарихи өзгертіп отыратын лекснкалық семантикалык құбылыс екендігш кәреміз.

§ 8. НЕОЛОГИЗМДЕ”

Ғылым мен техниканың, өндіріс пен ауыл шаруашылығының, мәдениет пен тұрмыстын канат жайып, кснінсн дамыған шағында жаңа ұғымдарды білдіретін жаңа сөздер тілге топтап енеді. Осындай жаңа сөздер есік ашып, өміргс алғаш енген кезінде неологизмдер деп аталады. Неологизмдер тілге сіңісіп, жалпы халықтың, сипат ала қоймаған жаңа сөздер дсген ұғымды біл-діреді. Халыққа әбден танылып болмаған беліілі бір саладағы тар көлемде колданылып жүрген жаңа сөздердің бәрі де нсоло-гизмдердіц тобына кіреді. Бір заманда діни окуды қоғамнаи шст-тетіп, жаңа оқуды өмірге ендірген кезінде осы күнгі мұғалім, мектеп, класс, тақта, парта, оқушы, карта, глсбус, компаст деген ең танымал сөздсрдің өзі казақ үшін неологизмдер болып сана-ғандығына ешбір күмән келтіруге болмайды. Онан бергі кезең-дерде тілімізге қаптап енген колхоз, совхоз, электр, трактор, ра-дио, артист, сахна сиякты сөздер де неологизмдер тобын көбейт-кен еді. Қазіргі таңда аталған сөздердін барлығы да жалпы ха-лықтык сипат алып, тілге әбден сіңісті де неологизмдердіц қата-рынан шығып калды. Осы кезде қазақ тілінің лексикасы жыл санап емес, ай сайын дерлік толығып отырады. Бүгінгі неологизм деп таныған сөзіміз 5—10 жыл өтісімен-ақ, неологизмдердін тізімінен шығып ец актив сөздердің қатарына барып косылып жатады. Мысалы: телевизор, атомоход, атомник, спутник, кос-мос, космодром, космонавт, космогония, космонавтика, ракето-дром, нейлон, капрон, лавсан, кибернетнка, абстракционизм, культиватор т. б. Осы терминдердің өзі соңғы кезде ғана пайда болғандыгына қарамастан, кейбіреулері (телевпзор, космос, спутник, космонавт) қазірдің өзінде неологизмдер тобынан актив- сөздердің қатарына қарай өтіп кетті деуге болады. Сонда неологизмдерге шек қойып ажыратудың өзі өте қиын екендігін аңғарамыз. Мұндагы ұстайтын негізгі принцип жаңа сөздің жеке басы бір тілде сөйлеушілерге қаншалықты түсініктілігімен ғана өлшенбек.

Неологизмдер лексикалық және семантикалық болып екі түрде кездеседі. Лексикалық неологизмдерге жаңа үгымдардың тууымен бірге шыққан жаңа терминдер жатса, семантикалык нсологизмдерге калька тәсілімен сөзбе-сөз аудару арқылы төл сөзге қосылған жеке магынаны айтуға болады. Мысалы: жүйе система), қор (фонд), талдау (анализ), шарт (договор), кесте (таблица), үзіліс (перемена), қорғау (охрана), сынау (проба), сыбаға (удел), желі (жйла), шөгінді (осадки), т. б. Қазақ тіліндегі лексикалық неөлогизмдер орыс тіліндегі терминдерді сол қалпында еш өзгеріссіз⁷ алу арқылы немесе ана тілінің төл сөзі-мен беру,жолымен де жасалады. Неологизмдер төл сөздермен аударылганда негізгі сөздік қордьщ негізінде сөз тудырудың 'барлық тәсілдсрі арқылы жасалады. Мысалы: аялдама, балмұз-дақ. оқулық, өміршен, үйірме, баспасөз, жемшөп, еңбеккүн, күн-дслік, омарташы, шикізат, өзіндік құн, сыбағалы,_ салмак, өнер-кэсіп, тьщайтқыш, қаламақы, шаршы-ұялы әдіс, _қырғи қабақ соғыс, т. б. Неологизмдер екі түрлі жолмен келіп шығады. Біріншісінде жаңа сөздер бұрынды-соңды тілде өмір-баки болып көрмеген жаңа ұғымдардың пайда болуымен байланысгы жасапады. Мысалы: революция, колхоз, совхоз, кино, теагр, телевизор спутник, ракетчнк, коммунист, комсомол, пионер, т. б Екіншісініе бұрыннан тілде бар атауларды жаңартып, ескіні жаңғыртып, жаңаша мән беріп, түрлендірш қолдану негізінде пайда ботады Революция жеңіп, Совет өкіметі орнаганнан кейін бүрынгы көптеген пассив сөздер актавтеніп, революциялық жаңа сипат, ерекше мән алды. Қазақ слін бостандық нен еркіндікке жетектеген коммуиистік партиянын сенімді де адал жыршысы Сәкен Сейфуллиннің шығармалары Совет дәуірінде пайда болған неологизмдерге толы еді. Мысальг әділдік, тендік, билік, адамдық, халықтық, жолдас, ұран, өзгсріс, мүшс, өндіріс, ұйым-, гап, ұлт, отан, жоспар, енбекші, жазушы, бас билік, үлы өткел, үлы өзгеріс т. б.

Сәкен қызыл деген сөзге айырықша мән беріп, түрлі сөздср-мсн тірксстіріп колдану арқылы бірнеше тіркесті жада сөздер жасаган. Мысалы қызыл ту, қызыл әскер, кызыл жұлдыз, қызыл әлсм, кызыл ерлер, қызыл сарай, кызыл батыр, кызыл маман, қызыл қосын, қызыл сұңқар, қызыл күн, қызыл Октябрь, қызыл ат, қызыл отау, қызыл шашақ, қызыл гүл, қызыл сым т б,

Сәкен советтік қоғаммен бірге ере келген қыруар терминдер мен жада сөздерді қалың жұртшылыққа кеңінен насихаттап, оларды ана тілімізге сіңістіріп, қалыптасуына күш салды, өзінің туындыларында орнын тауып, кәдеге жарата білді. Советизмдер мен бұрышы неологизмдердід көпшілігін қазақ елінде тұңғыш рет Сәкен қолданған. С. Сейфуллин қазақ совет әдебиетіне соны тұр, жаңа стиль, тың жанр әкеп, оның негізін (іргетасын) қалап қана қойған жоқ, сонымен бірге ол ана тіліміздің сөздік құрамын жаңа сөздермен кемелдендіріп байытуг. айырықша күш жұмсады Қазақ әдеби тілін жан жақты жетілдіріп, озық мәдсниет псн саясагтыц, гылым мен тсхннканың оңн өткір құралыпа айналдыруға үлкен үлсс қосты. ^Іі

§ 9. КІТАБИ ЛЕКСИКА

Ертедегі жазба мүралардың тілін, соларга тән жазу сшльдері кітаби тіл дсп, ал сол көне нұсқаларда колданылған бүкіл түрлі тілдсріне ортак сөздер кітаби лексика дсп аталады. Қазақ тілі түрік системалы тілдердің негізгі бір бүтагы болгандықта” өткен дәуірліердс жазылған түркі тілдерінід еекерткіштерінің біл де (қазқтар) ортақпыз Көне дәуір ескерткіштсрінің тілі казіргі қазақ тілінсн мүлдсм алшақ жатқан түсінбейтін, үқсаспайтын жат дүние деп қарауға болмайды Қайта грамматикалық құрылым жагынан болсын,--сездік коры жашнан да бір-біріпе үқсас жалпы түрік халыктарына еншілес мұра екендім анғады. Зерттеушілср түркі тілдерінін жазба ескерткіштері өте сргс кездсн басталған- дығын айтады¹. V—XI гасырлар ара-

¹ Ғайдаров.Ә.Құрамжанов.М.Томанов.Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі,1971,Т.Р.Қорбанбаев. Тарихи синтаксис мәселері,1964, М Батқаев.Г.Сыздықов,Р,Е.. Жанпешсов Қазақ әдеби тілшщ тарихы 1968

лығында орхон-енисей жазу ескерткіштері жазылған Бүл ес-керткіштер “Көне түркі дәуіріне” қатысты. Мұнан басқа Орта ғасыр ескерткіштері, Орта Азия түріктерінін тілінде жазылган сскерткіштер, көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер, мамлюк қыпшақтарының тілінде жазылған ескерткіштер. Ша-гатай тілінде жазылган ескерткіштер деп аталатын толып жат-к,ан жазба ескерткіштер бар. Бүлар XI—XVIII ғасырларды қам-тиды.

Түркі халықтарының жазба ескерткіштерінде ксздесетін кі-таби лексика минадай формала үшырасады. Мысальг қаған (хан), беглер (бектер), йоқ (жоқ), оғлы (ұлы), күнтіз (күн-Ііз), үчүн (үшін), теңрі (тәңрі), будун (халық), йол (жол), йүз (жүз), иеті (жеті), іл (ел), йер (жер), токуз (тоғыз), тағ (тау), и\рт (жүрт), кіші (кісі), туруқ (тұрак), сарығ (сары), улу (үлы, үлкен), еліг (елу), мың (мың), кача (қанша), бары бәрі), йүгүр (жүгір), йоқары (жоғары), йеме (және), алқыс (а І-Іыс), йарым (жарты), тамға (таңба), екін (егін), йыл (жыл), ілчі (елші), үлеш (үлес), йонт (жылқы), орду (орда), көр (көз), йашыл (жасыл), күмүш (күміс), йадаг (жаяу), башла (баста), сөзле (сөйле), йел (жел), бүкүн (бүгін), йізне (жезде), оғлақ (лақ), отачы (оташы), мүгүз (мүйіз), хатун (ханша), олтлр (отыр), көк (аспан), үгү (үкі), інчке (жіңішке), ачытаил (аш\-Іас), күн тоғушы (күн шығыс), бітік тілі (жазу тілі), тутғун (тұтқын), сусун (сусын), өркен (жіп, арқан), йаратқан (жаратқан, солағай (солакай), йырынчы (жырынды). алтымыш (ал-пыс), бурун (бұрын), т. б.

Кітаби тілдің жазу стиліне тән басты және негізгі ерекшслік-сөздердіц көне тұлгаларын, барлық түркі тілдеріне ортак, фор-малары мен байырш мағыналарын мейлінше түгел сақтап жа-зуында еді. Совет дәуірінде біздің елдегі түркі халыктары кі-

таби тілдегі көне үлгілердің қажеттілерін өздеріне мұра етіп қалдырды да, онша үйлеспейтіндерін әр халық өз мүлдесіне қарай жаңашалап, жаңыртып пайдаланлы Сөйтіп әр ет өздерінің төл жаңа жазба әдеби тілін қалыптастырды. Мәселсн, кітби тілдегі раст, дост, дүрыст деп жазьпған сөздср жаңа жазба әдеби тілімізге соңғы т әрпін түсіріп, рас, дос, дұрыс күйінде сәл өзгертіп алдык Араб-парсы тілдерінен ауыскан зат есімнен қатыстык сын есім тудыратын -и қосымшалы сөздер ең әуелі (Махмұд Қашкари заманынан бері карай) түркі халыктарынын жазба ескерткіштерінің тіліие енді де, солар арқылы келіп, қа-'зақтын қазіргі әдеби тілініқ бел ортасынан ойып орын алып отыр¹. Мысалы: әдеби, мәдени, ресми, гылыми, рухани, діни, әскери, кәсіби, кітаби, табиғи, тарихи, іліми т. б. Демек,

О.Исаев.Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы,1973,100-118-бет ,

91

¹

осылардың барлығында кітаби тілдің озық дәетүрінің игі әсрі деп түсінуіміз керек.

Әр дәстүрдің озығымен қатар тозығы да болатындығы белгілі. “Кітаби тілде” жазган қазақ ақындарыныц тілімізге пайдасымсн қатар зияны да болды. Дінді ту қылып көтерген кертартапа ақындар араб-парсы сөздерін жөн-жосықсыз қолданып, оны қазақша, татарша, шагатайша элеменпермен қойыртпақтап, тілді ала-қүла стіп, шұбарлаушылық пайда болды. Ислам дінінің “құдай бір, құран шын, пайғамбар хак” дейтін соқыр сеніміне бой үрган акындар алдымен дінді (құдайды) уағыздап, шығар- мадағы негізгі оқиғаны көленкеде қалдырып қоятын дәстүрі болды. Сөйтіп көне кітабн тілдің қалыптасқан үйреншікті дәс- түрін халық тілінен алыстатып, оқырман қауымды көнс әдеби тілден бездіре бастады. Соның салдарынан “кітаби тіл”, “ша- гатай тілі” деген сөздерді құбыжық көріп, оған үрке, шошына жирене қарахшылық багыты қалыптасты. “Қазақ тіл біліміндегі “кітаби гіл” дегсніміз өткен ғасырдың екіиші жартысынд ислам дінінің ықпалымен пайда болғаи діни әдебиеттін. тілі”¹,-деуге дейін бардық. Бізше, кітаби тіл түркі халықтарыныи дәтүрлі жазба нұсқаларының тілі деп түсіну керек те, дінн бағыта шұбар тілмсн жазылган азъш-аулақ" шығармасымақтарды көне тұркі әдеби тілімен шатыстырмау керек.

§ 10. ТҮРМЫСТЫҚ СӨЗДЕР

Бүл топқа ауызскі сөйлеу тіліндегі күнделікті қарым-қаты настағы сөздср жатады. Ауызекі сөйлсу тіліндс әдсби (жазба тілмен салыстырганда сркіндікке көп жол беріледі. Біреу мен бір- реу қысылыспай емін-еркін сөйлеседі. Дос-жар бірге жүріп, бірге түрған кұрбы-құрдас адамдардың арасында, күдандалы-жеке-жат, нағашылы-жиенді кісілер бір-бірімен көріскенде тұрмыстық сөздср көбірек пайдаланылады. Түрмыстык лексикалар көркем шығармада кейіпкерлердіц сөзінде болмаса, әдеби тілдің өзге жанрының бірде-бірсуінде атымен кездеспейді деуге болады. Сөилеу тілінде айтіллатын сөздердің көпшілігі әдеби тілде колданылмайды. Сондықтан да сөйлеу тілі әдеби тілге қарағанда синонимге бай келеді. Тұрмыстық лексикада көбіне-көп экспрессивті-эмоционалды сөздер жиі ұшырасад. Мысалы: Құдуанда, осы күнгі қалага барған қулар аузы-басын шие жегендей қып-қызыл қып, карақшыдай төбе шашы°қалқиып келеді де тұрады. (“Лен. жас”). Қатынга орамал тарту еткенде 'жеңгетай болған жігітке ең кемі шапан лайық (Ғ. Сыланов.—Ит-ау, не дсп едің Жүкеңе? Қсл, аяғына жыгыл К.Оразалин.Не күпәм, не жазығым бар сді? Қартайғанда қақсатып қалдыр-мысын, мен сорды? Жасаган! Жасаған' 'Уа_а құдай Кәрі! Мыстан құдай! Жалмауыз құдай Қу шұнақ құдай! Мен тағы да қандай аласың бар еді?! (Г.Сыланов.

М.Балақаев,Р.Сыздықов,Е.Жанпиейісов,Қазақ әдеби тілінің тарихи ,1968,83-бет.

92

Аузы ораза болрандықтан, Шалматай қажы жатқан пәтер ауыз ашарға кіші бесіиен-ақ күтінген еді (I. Жансүгіров).

§ 11. ҚАРАПАЙЫМ СӨЗДЕР

Қарапайым сөздер де ауызекі сөйлеу тіліндегі лексиконнық бір саласы. Бұлардық екі түрлі ерекшелігі бар: а) стильдік мәні бір нәрсенің бағасын кемітіп, қүнын түсіріп төмендету бағыты болады; ә) диалектизмдер сияқты территориялық жагынан шек-телген емес, жалпы халыкқа бірдей таныс сөздер. Сонымен қа-тар әдеби тілде қолдануға ыцғайсыз экспрессивті мәні болады. Тұрмыстық сөздер мен қарапайым сөздер бір-біріне өте-мөте ұқ-сас, бұлардын арасына шек қойып ажыратудын, өзі кейде тым қиынга соғады. Мысады: Бензиннің литрі үш тиын болганда кө-шеде сатылатын көгэлә судьщ стаканы үш тиын болатын не жөні бар (Ғ. Мүсірепов). Әйтеуір бала-шағага нәпақа іздеп жүрміз гой (Ғ. Мұстафин). Ұры, жас жетім шпаналармен бірге оқып, оалаларымыз үйіміздегі нанды үрлайтын болды (С. Адамбеков). Жетісудан болсаң, тоңғанныц экесін сонда көрер едің (I. Жансү-гіров). Медетов жайлы өсек сөз, домалақ арыз бес жылдан бері жазылып келді (“Лен. жас”). Еркек сары жаттанды сөздсріп үшп-төгіп” айтып келді де, “ток, етерін” шорт кесті (С. Талжанов). Мен шақырады да, қазақтың ырым-жырымын, уяг-сиятын хойсын (М. Әуезов). Осындагы курсивпен көрсетілгеи сөздердіц бәрі бірдей сөйлеу тіліне жатады. Бұл тәріздес сөздсрді әдеби Іілдс қолдану қолайсыздау. Алайда қайсысы түрмыстық сөздер, қайсысы қарапайым сөздер екендігін ажырату онпіа оцай шаруа емес сияқты. Бізше, көгэлэ су, нәпақа, ырым-жырым, үят-сият дегендерде бір затқа менсінбей қараушылык, кемітушілік мәні болгандыктан, карапайым сөздер деп, тоңганнық әкесі, домалақ арыз, тоқ етері дегендерді тұрмыстық сөздсрге жатқызган жөн. Сөйлеу тілінде ер адамды бутында шалбары бар, бөрік киген, әйелді басында жаулыгы бар деп келеді. Көлік дегеннін орнына бұт артар немесе аяқ артар, киімніц орнына қабық немесе жабу, етпейтін пышақты қыргыш, кір киімді түтқыш, арақ дегеннің ор-нына ақмагамбет, тентек су, көк су, жынды су, қолынан ештеңе келмейтін адамды қарақшы, бойы аласа адамды мыртық, қортық ергежейлі, ыдыршагы айналып арыған атты тулақ, әбден жүдегсн адамды тірі аруақ, жас балапы шикі өкпе, жас айелді шуйкс бас, толіен етеі:, үзын етек деудің борі де қазақ тіліндеі карапайым сөздердің нұсқалары. Бұлардын бірде-біреуі әдеби' тілді- қолдапылмайды. Қарапайым сәздср мен турмыстық сөз дердің әлдеиеше түрлері фразалык тіркесте дс баршылык. Мы-салы: ауьп шайымга келмеді, сіңбіруге колы тимеді, түкке тұр- гысыз, бетініц кірі бес елі, түк емес, бетінің арын бес төкті, со- қырга таяқ ұстатқандай, ит мініп, ирек қамшылағандай болды болар бола боғынаи, кісі өлгендей болды, жау шауып кетксндей жилан жалагандай т. б. Әдеби тілде бұлардың _орнына неғұрлым жагымды да сыпайы неғұрлым стильдік мәні жағьшан бейтарап деген синонимдер жұмсалады.

§ 12. ДИАЛЕКТИЗМДЕР

Қазақ халқьшың жалпыға ортақ біртұтас әдеби тілінің бо- луымен қатар белгілі тсрриториялық аймақта ғана ауызекі тілде шектеліп айтылатын жсргілікті диалектілік ерекшеліктері де ксздеседі. Осындай беліілі өлкеде гана таралу шсгі бар жалпы халықтық сөз байлыгыпа енбейтін сөз айырмашылығын диалеі ті-лік лексика деп атаймыз. Дналектілік.сөздср жергілікті халық-тың сөйлеу тілінде гана ұшырасады да, әдеби тілде мүлдем қолданылмайды. Бүлардың әдеби тілде белгілі синошші болады. Мысалы: азын-шогын — азды — көпті, біраз; ақша жілік –кәрі жілік; ақыр—оттык.; алдарқату/— алдаусырату, жұбату; әйеш— әдемі, әйбет; бейсеубет — бет алды, бейсауат, ретсіз; дәйіс — үятсыз, арсыз; дәліз — ауыз үй, сенек; елпек — елгезек, тіл алғыш; бойлай — үнемі, ылги; жақат — өнім, табыс; жам-барласу ~ жарамсақтану, жағымпаздану; кәри — соқыр, көр, әз; көдек — икемсіз, ебдейсіз; қот-қоттау'— құтырту, елірту; ла-майлау — бытыстыру, миластыру, т. б.'Қейде әдеби тілдегі бір сөздіц жергілікті халық тілінде көптеген синонимі кездеседі. Мә-селен, әдеби тілдегі сіріқке деген сөздіқ оттық—кукірт—кеуірт— шырпы—ши~шақпақ—шағар тәрізді жергілікті диалектілік си-ношшдері бар. Сонымен бірге қазақ тілінде күні бүгінге дейін әдеби нұсқасы анықталмаған синонимдер де табылады Мысалы. насыбай келі — насыбай шелек — насыбай тостаған — сап-тыаяқ - үккші; кекіл темір — ілгск темір — 'баспа темір; жар-ма- моиынтұрық - мойын ағаш - өгіз қамыт; күмәжнек -әмиян, су ағаш — иін ағаш — мойын агаш — әкпіш — күйенте — кұрамыс; доғабас — айылбас, т. б.

Осы сөздердің әрқайсысы республикамыздың әр жерінде ба-сым болып айтылып, әдеби сыңары әлі күнге айқындалмай жүр. Бұл сияқты ерекшіліктер жеке сөздердің мағыналарынан да

байқалады.Мәселен,там деген сөз бір жерде мағынасында айтылса,енді бір жерде мола сөзінің синонимі ретінде жұмсалады.Әдеби тілде бала ден кәмлетке толмаған ұл мен қызды айтсақ.Алматы облысында бала деп тек ер баланы ұлды ғана ұғынады.Әдеби тілде балдыз деп әйелінің кіші сіңілісін ғана айтса, кей жс-рде әйслдін өзінен кіші інісін де атай бсреді. Көрім деген сөз әдсби тілде жагымды мәнде қолданылса (көп* көрім жігіт, көрім болды), енді бір жерлердс тек жағымсыз ма-ғынада жұмсалады. Тэте бір жерде өзінен үлкен әпкесі, бір жер-де әкесі, енді бір жерде аға мәнінде де қолданылады. Диалекті-дік сөздердіц тілдегі атқаратын қызметі мен қолдану шеңбері бэрі бірдей емес. Қейбір жергілікті сөздер белгілі бір облыста немесе бірді-екілі аудан көлемінде ғана жүмсалса, енді біреулері белгілі бір аймақты — Батысты немесе Оңтүстікті, я болма-са Терістік-ІІІыгыс пен Орталық Қазақстанның бүкіл территориясын қамтитын сөздер болып кездеседі. Сонда жергілікті ерекшеік-тердін ішінде әдеби тілге ең жақыны, өте-мөте алысы, сонымен қатар бейтанысы мен көмескілеуі дс кездесе беретіндігін аңгарамыз. Мәселен, леген, тапа, жуалдыз, жейде, пул, елек, шекер, салма, бийпак,, арқалық, белағаш сияқты сөздер әдеби тілге бір табан жакыи жүргендердің қатарыпа енеді. Бұларды әдеби тілде колдаабағанмен, ауызекі тілде айтыла қалса, ешбір қосымша түсіпік керек етпейтін танымал сөздер болып еептеледі. Қазақ тіліндегі дналектизмдер негізін енертедегі рутайна тілдерінен қалган саркыншақтар мен жұқаналар, солардың тілдегі ұмтылмай жүрген сілемдері. Екіншіден — өзге тілдерден, эсіресе көрші халықтармен (өзбек, түрікмен, татар, қалмақ, қырғыз, орыс, т. б.) қоян-қолтық күнбе-күн араласуы арқылы енген кірме сөздер.

Қазіргі қазақ тілінде диалектизмдерді қолданудың негізінен үш түрлі жолы бар:

1. Күнделікті түрмыста әрбір жергілікті территориялық ай-мактың өзінде ауызекі тілде актив болып жұмсалады. 2. Қогам-дық көпшілік жерде біреумен біреу ауызба-ауыз сөйлескеиде ауызша қарым-қатынаста байқалады. 3. Белгілі бір жазушыпың белгілі бір шығармасындағы кейіпкерлердің тілінде қолдапы-лады.