§ 2. ҚАЗАҚ СӨЗДЕРІНІҢ ЛЕҚСИКАЛЫҚ МАҒЫНАЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ

Сөз өзімізді қоршаған кең дүниедегі зат пен кұбылыстың атауы болғандықтан, оларға тән телінді дербес өзіндік мағына-сы болады. Бұл мағына зат пен құбылысты тікелей байлаиыстырмағанымен, сол ұғымды білдіретін баршаға танымал ортақ белгі (танба) ретінде жұмсалады. Мәсслен, нан, сүт, ет, су дегег сөздсрді алсақ,,осылардың әрқайсысьның әрі нақтылы, әрі жалпылық \ғымы блр. Су деп ыдысқа құйып, ішкелі тұрган немес“ арықтагы ағып жаткан бақша-бау суаратын суды да, сонымен катар дуние жүзіпдегі мұхит, теңіз, көл, езен, бүлақ, құдық біткеннің суын да атай беруімізге болады. Сондықтан да сөз қандай күрделі болса, оның мағынасы да сондай күрделі деп есеп теледі. Тілдегі сөздердің білдіретін мағынасы мен сөйлемдегі атқаратын қызметіне қарай әлденеше топқа сала-сала болып бөлінеді. Қазақ тіліндегі барлық сөздер семантикалық белгілеріне қарай атауыш сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер болып^: ең алдымси үш топқа бөлінсе, бұл топтың әрбіреуі іштей лексикалық-грамматикалық белгілеріне қарай тағы да жіктеледі. Мәселен, атауыш сөздердің өздері өзара есімдер жәнс етістіктер болып бөлінсе, есімдердің өзі атауыш есімдер және үстеуші есім дер боп екі салаға топталады. Ал. атауыш есімдср зат есім, сын, есім, есіміік болып ажыратылса, үстеуші сөздердің өзі іштей' үстеу сөздер және еліктеу сөздер больш сараланады¹.

Қазақ тіліндегі атауыш сөздер әр алуан зат есім, сын есім, етістік, үстеу заттар мен кұбылыстардың, қимыл-қозғалыс пен іс-әрекеттің, сапа мен белгінің аттары болгандықтан, әрқайсы-сында толық лсксикалық магына және белгілі логикалық мағна және белгілі логикалық ұғымы болады. Бұл топтағы сөздер өзінің дербестігін сөйлем ішінде де, сөйлемнсн тыс тұрып та сақтай алады. Тіліміздегі бірқыдыру сөздердіц өзіне тән дербес лекснкалық мағынасы мен белгілі логикалық ұгымы болмайды да, сөз бен сөздің, сөнлем мен сөйлемнің арасындагы қатынасты білдіру \шін нсмесе сөзге қосымша мағына үстеу үшін жұмсалып, грамматикалық амал ретінде қызмет атқарады. Сөздердің бұл тобы өзініц дербестігін сақтай алмайды, тек сөйлем ішінде абстрактылы грамматикалық мағынаға ие болады. Мұндай сөздерге септеуліктер, жалғаулықтар, демеуліктер (шылаулар) жатады. Осындай мағыналық ерекшеліктері ескеріліп, тілдегі негізгі сөздерден бөлініп шылаулар көмекші сөздер деп аталады.

Тіліміздегі сан есім, есімдік, одағайларга жататып сөздер өздершің магынасы мен қызметіне қараганда атауыш сөздер мен көмекші сөздердің аралыгында түрған сөздер. Бүлардың білдіретін мағынасы сөйлемнен тыс тұрғанда нақтылығы оншалықты айқын емес, атауыш сөздердіц біреуінің көлеңкесінде не жетегінде жүрш айқыпдалады. Мысалы: Қазақстан өткен жылы Отан қоймасына бір миллиард пұттан астам астық кұйды. Осындағы миллиард деген сандық ұғымдағы сөздің нақтылы мағынасы заттық ұғымдағы сөздермеи тіркесіп келгендіктен гана ай-қындалып тұр. Сөйлемнен тыс тұрғалда миллиард деген сөз тек жалпы ұғымды ган? білдіре алады. “-Мендағы көп есіттім жастың налын” (Абай). Осындагы мен деген жіктеу есімдігі заттың атауы емес, атаудың орынбасары ретіндс жұмсалып тұр.

Одагайлар адамның көңіл күйін, сан алуан эмоциялық сёзімін білдіреді, Бұларға үғым да, дербес лекснкалық мағына да болмайды. Мысалы: Япырау, әттегсн-ай, атын сұрамаппын ғой М: Әуезов). Қап, мұгалім қазір тақтага мені шақырар ма екен Б:Соқпақбаев). Ах, аптса, айтқандай Ш:Хұсайынов). Ах,Ержан гой, даусы қапдай ащы (Т. Ахтанов). Осындағы япырау, егсн-ай, қап, ах, аһ дегсн одағайлар айырықша интонациямен 'айтылып, адамның сан қилы күйініш-сүнініш сезімін білдіріп,сөйлемде эмоционалды-экспрессивті қызмет атқарып тұр.

Тіліміздегі атауыш сөздермен қатар көмекші сөздер мен одағайлар да мағына жағынан ала-қүлалыгына қарамастан, лсксикалық единица ретінде танылады. Тілдің лексикология бөлімі бұларды нсгізгі мәселе ретілде қарамағанымен, қосымша түрде-объекті етіп зерттсйді. Қөмекші сөздер мен одагайлардың негізгі қызметін көбінссе тіл білімініц грамматика саласы теренірск қарастырады. Сөздік құрамымыздагы сан мөлшері жағынан басым көпшілігі -- атауыш сөздер. Бұлар ана тіліміздің негізгі-\ұйтқысы, жаңа сөздсрдің қаулап өсуіие бірден-бір тірек болып табылады. Қазак, тілінің синонимдік байлыгын жан-жақты зерттсп қараганымызда, бұларды (синонимдерді) сөз табына қатыстыгына қарай таптастырғанда да сан жагынан ең көбі•ауыш сездер екендііін анықтадық. Әсірссе етістіктер, онан соң зат есімдер, үшіиші орынды сын есімдер алатьшдыгы айқындал-. Осы меже тек синонимдерге гана емес, жалпы қазақ тіліндегі-: сөз байлығының сан мөлшерін айқындауга да жорамал бола ма деп ойлаймыз. Демек, мұнан былайғы лексико-логияға объекті етілетін зерттеулер негізінеп атауыш-сөздср болмақ,Айтылмақ тсориялық қорытындылар мен заңдылықтар да атауыш сөздсрдің бойынан шыққан ерекшеліктер деп түсіну қажет.

Сөздің негізгі мағынасы. Сөздің лексикалық мағынасы заттың, құбылыстың лақ сөзі болмағанымен, ұгым арқылы түсірілген солардың бейнесі деп есептеледі. Сондықтан сөздің магыналарын саралағанда ең алдымен оның ең алғашкы негізіі магынасын табуға тырысады. Сөздің негізгі мағынасы айтушы мен тыцдаушыга ортақ нақты заттық ұғымды білдірсді. Нақты заттык ұгым сөз арқылы сөйлемде өзге сөздермен ешбір қарым-қатынасқа түспей-ақ статнкалық күйде ұгынылады. Бұлар шын-дьіқ өмірдіқ көрінісі ретінде белгіленеді. Сөздің нақ осындай мағынасы әдстте лексикалық магына деп аталады. Сөздіц лексикалық магынасы, негізіі магынасы, тура мағынасы деген сөздер өзара синоним ретінде жұмсалады. Мәсслен, аспан, тоғай, өзен, қызыл, сары, қозгалу, көру, былтыр, таңертең, жаздай дегсн сөздер өзініц тура магынасында осы түрган қалпында айгушыға , да, тыңдаушыга да бірдсй түсінікті. Өйткені бұлар айналамыздагы бәрімізге танымал затпсп кұбылыстық атауы, күнделікті көріп жүргеп_ шыпдық өмірдің көрінісі. Бүл көріністер баршаға ортақ белгілі дыбыстық комплекстер арқылы таңбаланып, бір тілде сөйлеуші коллсктивтің белгілеуімен жүзеге асқан үйреншікті сөз мағыналары арқылы түсінікті болып тұр. Сөздіц нақтылығынан гөрі жалпылык қасисті басым. Сондыктан ең алдымен адамның есіне сөздің жалпы мағнасына түседі , Мәселен адам дсгсііде ойлау және сөйлсу қабілеті бар, өмірге қажет өндіріс кұралдарын өндіре алатыи жәнс сол кұралды қоғадық еңбек процссіне пайдалана алатын жалпы жан исін еске аламыз. Бүкіл адамзат біткенді айтамыз. Аң дегенде жабай,тагы айуандардың жалпы жиынтығын түсінеміз. Мал дегеннен етін, сүтін, тсрісін, жүнін, күшін адам игілігіне пайдалануға болатыи төрт түлік үй жануарлары деп білеміз. Сиыр дсгеннен сүт пеп май беретін аша түяқты ірі кара, төрт түлік малдың бірін:ұгынамыз. ,

Сөздің жалпы мағынасымен қоса, нактылы мағынасы болды. Сөздіц нактылы мағынасы белгілі контексте айқын көрінеді Мұндай мағынаны сөздің қосымша мағынасы немесе туынды мағынасы деп те атауға болады. Сөздің туынды мағынасы оның нсгізгі номииативті магынасы арқылы, соның негізінде түсініледі. Мәселен, адам деген сөзді иегізгі лексикалық магынасынан туган қосымша туынды мағыналарын белгілі контексте алып көрсетейік. Мысалы: Естіп, көріп, ұстап, татып көрсе, дүниеде жақсы-жаманды таниды дагы сондайдан білгені, көргені көп болган адам білімді болады (Абай). Атаның ұлы болма, адамның ұлы бол дейді жақсылық (М. Әуезов). Баласы Қожагұлды Біржан салмын, Адамға зияным жок жүрген жанмын. Қасыңа мені сендер неге алмайсың, өзім сері, өзім ақын кімге зормын (Біржан).

Осындагы бірінші сөйлем мен үшінші сөйлемдегі адаг деге сөз бүкіл адамзат ұғымында емес, әйтеуір бір адам, белгілі бір кісі деген мағанада бүтінің бөлшегі ретінде жұмсалса,екінші сөйлемдегі адам белгілі бір кісі емес, бүкіл адамзат та емес ссолардың аралындағы көпшілік,қауым,халық деген мағынада қолданылып отыр:

Ұғым мен мағынаны бірдей тепе-тең деп түсінуге болмайды: Сөз мағнасы ұғымы барлық қасиетімен түп-түгел қамтып көрсете бермейді: Ұғымның бір үзігін,ұшқынын ғана көрсетеді :Сөздік ең негізгі лексикалық номинативті мағнасының өзі ұғыммен пара-пар емес:Сондықтан сөз мағнасы қашанда ұғымнан кем түседі:Бірақ сол ұғыммен белгілі дәрежеде байланыс жасауға толық өкілдік ете аладй:Белгілі мөлшерде сол объективті шындықтың нақ өзін ұғындырады :Алайда мағына кем соққанымен ұғымға тән алуан-алуан қосымша қасиеттерді,сыр-сипатты сипаттап,мәнерл көрсетуге келгенде мағына ұғымнан асып кетті: Белгілі ұғымнан оншама байқалмаған бірақ соған тән ерекше сипаттарға сөз мағыналары арқылы көз жеткізуге болады:Әсіресе сөздің эмоциялық стильдік мәндерін сөз мағыналары арқылы танып білеміз:,Мәселен,өлмелі кемпір,қаусаған шал дегендегі өлмелі,қаусаған деген сөздер бірін шіден,әбден қартайып жасы жеткендіктен білдірсе,еніншіден,қолынан и ештеңе келмейтін дәрменсіз деп кемісіту, қорлау магынасы бар Тіл ойды ғана білдірмейді, сөздер арқылы ерік пен сезімді бнлеу үшіп де маңызды қызмет атқаратын ролін ұғым емес мағыналары жеткізеді. Ой адамга түсінікті болып қоюы жеткіліксіз, оның үстіне нақтылы ой әсерлі де тартымды, әрі көрікті де –мәнерлі болуы қажет. Сөздің мәнерлілік қасиеті сөз мағы-наларының белгілі контексте түрленіп қолданылуы арқылы болады:

Сөздің нақтылы магынасының өзі бірде ұлғайып, бірде кішірейіп отыратын шартты ұғым. Сондықтан да бұлар белгілі контекске бағынышты, тәуелді болып тұрады. Қосымша немесе туынды магына негізгі лексикалық мағынаның бөлініп-жарылып қолданылуы, соның ұшқындап таралуы. Бұлар да заман өткен сайын тұрақталып бекиді, орнығып әбден қалыптасады. Сөйтіп, нсгізгі лексикалық магынамен парапар болып, терезесі теңеліп,, бслгілі контекске т\спей-ак, қалай айтылса түсінікті болып тұра береді. Мәселен, сиыр су ішсе, бузау мүз жалайды (мақал) дегсндегі сиыр төрт түлік малдың бірі, аша тұяқты ірі қара ұғымында емес, осы түліктің бұзаулайтын, сүт беретін аналығы деген мағынада айтылып тұр. Демек, бұл сәздің де жннақты жал-ұғымымен қатар нақтылы кішірейіп айтылатын қосымша мағынасы да барлығын көреміз.

Қазақ лексикологиясының каз тұрып өмірге келгеніне онша көп уақыт болган жоқ. Ол даму, зерттелу, жүйелену үстінде. Сол тәрізді лексикалық магынаның түрлері мен оның даму, қалыптасу зандылыгы жалгыз біздің тілімізде ғана емес, дүние жүзіндегі ең озық жан-жақты дамыған деген тілдердің өзінде де түбегейлі зерттеліп бір жүйеге түскен деп айту әзірге қиын: Бұл ғылым әлі де зерттелу, даму үстінде деп үғамыз .

Советтік тіл білімінде академик В. В. Виноградов жасаған сөздік лексикалық классифнкациясы негіз етіліп басшылыққа альшып жүр. Ол кісі сөз мағынасын: а) тура мағына, ә) фразеологиялық- байлаулы мағына, б) синтаксистік шартты мағына деп үш топқа бөлінеді:АкадемикВ.В:Винградовтың теориялық идеясын қазақ тілінің фактісімен түсіндіргенде мынадай болмақ.

. Сөздің тура магынасы. Сөздің зат пен құбылысқа тікелей байланысыи тура мағына деп түсіндіреді. Бұл лексикалық мағына дегснмен дәлме-дәл келеді. Тура мағьша заттар мен құбылысқа жанама түрде емес, тура бағытталады. Тура магынадағы айтылган сөздің өзге сөздермен қарым-қатынасы заттық- логикалық тұрғыдан айқындалып белгіленеді. Сондықтан тура мағьшада айтылган сөз азын-аулақ белгілі сөздермсн рана смес,алуан-алуан сөздермен кең түрде байланыс жасап, емін-еркін

Синтаксистік шартты мағына

. Сәз бен оныц білдіретін ұғымыныц арасында ешқандай табиғи байланыс болмагандықтан, ір сөз бірнеше затқа, құбылысқа ортақ атау болып ауысып қолдана береді. Сөздер белгілі контексте қолданылу жүйесі е қарай әдетгегіден тыс басқадай ерекше үстеме мағына жаман алуы ықтимал. Осындай жол-жөнекей синтаксистік қызмет атқару үстінде пайда болған лексикалық мағына сөздің синтаксистік шартты мағынасы делінеді. Мысалы: Жәрмеңке жастық ақыт уақыт өтіп кетіп, Бұл күндс тоқталып тұр сол базарым (Ақан сері). Айтып-айтпай немене Исатайды өлтіріп, Серкесінен айрылып, Сергслдең болған біздің ел (Махамбет). Егер осы кісінің іріктеген тұқымымен ауданды қамтамасыз етсек, зор табыстың кілті қолга түскен болар еді (Ғ. Мұстафин).

Осындагы жәрмеңке, базар деген сөз өзінің тура мағынасыда емес, белгілі кон-тсксте колданылып, қызык, думан мағынасында айтылып тұр. Серке тартырылған еркек ешкі мағынасында емес, қолбасшы, жетекші, басшы деген мағынада жұмсалған.

Ал кілт құлыпты ашатын ашкыш емсс, бір нәрсенің тетігі, тұтқасы ұғымында бей-неленіп айтылып, әр түрлі экспрсссивті-эмоиялық мән тудырып отыр. Бұл сияқты ауыспалы тиянақсыз.мағыналар белгілі контексте сөйлем ішінде көрінетін болғандықтан, сннтаксистік шартты мағына деп аталынған. Қазақ тіліндегі

сөздер бұл тәрізді ауыс мағынаға өте-мөте бай. Олар жағымды мағынада да, жағымсыз мағынада да екі жақты қолданыла бееді. Мәселен, сөйлеу тілінде киім дегеннің орнына үстімде лыпам жоқ, үстіңнен жабуың бір түспейді деп, белгілі сөздерден әр түрлі жағымсыз мән тудырып айта береді. Ауызекі тілде

Сөйлеу тілінде артында қоңырауы бар дегсшісн әрдайым бір нәрсені бүлдіріп алып, әңгімеге ілігіп жүретін орашолақ, тиянақсыз адамды тусінеміз. Құдық дегеи сөздің контекстегі шартты мағынасынан жалмауыз, мешкей дсгенді ұгынуга ,болады. Шымылдық дегеллел жасырып сыр, бүкпе дегеиді түсінеміз. Тілдегі кейбір сездердіц әрі тура мағынасы, әрі фразеологиялық байлаулы магынасы, әрі синтаксистік шартты магынасы да бола беруі мүмкін. Мәсслен, ауыз дегсп сөздің тура ма- ғынасы “жан-жануардың тамақтану мүшесі” болса, контекстік шартты магынасы — кісі, адам дегсн ұғымды (көп ауыз біріксе, бір ауыз жоқ болады) білдіреді. Ал ауыз үй, ауыз омыртқа де- гендегі ауыз алдыңғы, бірінпі деген мағынаны бір ауыз сөз дегендегі ауыз сөйлеу деген магынаны білдіріп, фразеологиялық байлаулы мағынада жұмсалып тұр. Сөздің ауыс мағынасы затқа тікелей бағытталмайды, басқадай заттар арқылы соған салыстырма ретінде қолданылады. Бір адамньң надандығын ақымақтығын айтқымыз келсе, мал, есек дейміз: момындығын жуастығын айтқымыз келсс - өгіз не қой аузынан шөп алмайтын дейміз: бассыздыгын айтқымыз келсе — айуап (хайуан дейміз: қасақылығын атқымыз кслсе, сйыр дейміз: өткірлі айтқымыз келсе қасқыр дейміз: оңбағандығын айтқымыз келсе — ит дейміз: айлакерлігі мен қулыгын айткымыз келсе — түлеі дейміз: әзәзілдігін айтқымыз келсе — шайтан дейміз, суға жүзгіштігін айтқымыз келсе — балық дейміз; мейірілісізді. қатыгездігін айтқымыз келсс — тас дейміз; қахарлылығын айтқымыз келсе — айдахар не жылан дейміз; икемсіздігін айтқымыз келсе—аю не түйе дейміз: көлгірлігі мен қисықтығын айтқымыз келсс — маймыл дейміз, жеңілдіктігін айтқымыз келсс көбелек не ешкі дейміз, төзімділігіл алтқымыз келсе ~ - тағамыс дейміз: әншілігін айтқымыз келсе — бұлбұл дейміз, көрегендігін айтқымыз келсе — қыран, көріпкел дейміз.

Адам баласы жан-жануарлардыд эрқайсысыльщ өзіне жағымды-жағымсыз қылықтарыл бір-бірінс ауыстырып айту ар- қылы сап қилы.экспрессивті-эмоциялы мән тудыргал. Бара-бара сол магыналар әбден қалыпгасып, сөздің контекстік мағыналар- рына айналған.

Сөздіц лексикалық магыналарының бәрі де сөздіктен белгілі| дәрежеде орын алады, Әуелі сөздің тура (еркш) мағынасы, онан соң оның туынды (косымша) магыналары келеді. Соңынан сөз- дің контекстік шартты мағынасы меп фразеологаялық байлаулы магыналары орлаласады. Сөздіц фразеологлялық байлаулы 'ма- ғыналары сөздікте көбінесе фразеслогиялык тіркестердің ішін де барлық мағыналардан соң беріледі. Мәселен, қысыр сөз, құлқын сэрі, қасқа жол, қасқа бүлақ, бала жігіт, бала бүркіт, судай жорга, ата қоныс, ата дәулет, аталы сөз, ауыз үй, ауыз омыртқа. дегел түракты тіркестердід көпшілігі “Қазақ тілілің түсілді сөздігінде” фразеологиялық тіркестердің ішінде (1959 жәле 1 жылғы сөздікте алфавитке түсірілмсй, аралас-құралас беріл олан кейілгі сөздікте алфавит тәртібімен) келген.

Өмірдегі зат пен құбылыстын сыртқы не ішкі белгілі бір ұқ-| састық белгілеріне қарай сөздің бірнеше мағынада ауысып қол- данылуын метафора дсйміз. Тіл білімінде бұл заңдылыкты кей- де үқсату заңы деп те атайды. Метафора тілдеігі қолдану сипа-| тына қарай: а) тілдік (сөздік) метафора, ә) тұракты метафор б) жекс қолданыстағы (индивидуальная) метафора болып үш бөлінеді.

Сөз біткеннің бәрі мегафоралық тәсіл аркылы ауыс магына жасай алмайды, тілдегі затар мен құбылыстардың атын, іс-әре кетін, сапа мен белгілерін білдіретін сөздер ғана жасайды,. Бұлар сөзге нақтылы мағына қосып, семантикалық аясын үнемі кенейтумен болады. Мүше дегсн сөздіц ец алғашкы магынасы жан-жануарлардың анатомиялық денелерініц жеке-жеке атаула- рын білдіру болған. Дәулет кұсын бауыздап, аспазшы қатынның қолына берді де: бір мүшесін қалдырмай ас деді (И. Байзаков). Мұнан соң мүше сөзі сый ретінде біреуге берілетін белгіл үлес, сыбаға мағынасын білдірген. Батырдан сауға, мергеннен мүшс деген (Мақал). Революциядан кейінгі кезеңде белгілі ұй-

ымға кірген адамш мүше деп айтатын болдық. Мысалы: Абыл-қан колхозға мүше болып кірді. Әуезқан партияның мүшелігіне. өтті, Хамит Жогарғы Советтің мүшесі болып сайланды. Соны-мен біргс казақ тілі білімінде сөйлем мүшесі, үйірлі мүше, тұр лаулы мүше, түрлаусыз мүше деген толып жаткан терминдік мағыналар пайда болды. Жұгу деген сөздің лексикалық тура мағынасы бір заттың екінші затка тиюі арқылы бір-біріне жабы-суы деп (үстіме күйе жұқты, киімге шаң жұқты, қолыма май жұқты) түсінсек, онан кейін аурудың біреуден біреуге тарауын, ауысуын (сынықтан басканың бәрі жұғады) білдірген. Мұнан соң біреудің жаксылы-жаманды мінез-құлқы, өнері, қылығы өзге бір адамнан да ұксасьш табылуын айтқан. “Тұқьшынан дуана көп шығып еді, жүққан екен (Р. Мүстафин).

1Қалық деген сөздің жуан, толық деген мағынаны білдіруі. Қалың денелі әйслде түрақты сезім сирек кездеседі (М. Әуезов). 2 2Калың дегең сөздің көп, мол деген мағынада жұмсалуы. Қалың жұрттын алдында сөйлеп көрген пенде емес едім (М. Иманжанов). 3. Қалың дегсн сөздіц жиі, тығыз, бітік дсгсн мағынада қолданылуы. Екеуі бір таса жерге, қалың шөптің арасына барып,жатты (Ы. Алтынсарин).

Сөзге косылган үстеме (туынды) магына загтың құбылыстың бойында бар саи алуан ерскше белгілердін негізінде ауыстырып қолдану арқылы жасалады. Сондықтан бір сөзден тараған қосымша мағыналар бір сөз табына да, ксйде әр сөз табына да қатысты болыи келді. Мәселен, балапан деген зат есім (құстын баласы дсген ұғымда), осы сөздің метафоралык ауыспалы мағынасы сындык магынала жұмсалады. Тасада өскен балапан қарағайлар мен шоғыр бұталар да анык көрінсді (Т. Ахтанов). Шыны деген зат есімнін (әйнек ұгымында) де метафора тәсілі арқылы жасалған ауыс мағынасы сындық ұғымды білдіреді. Мәселен, шыны май. шыны қар. шыны көз т. б.

Сол тәрізді сын есімге қатысты сөздепдің метафоралық ауыс мағыналары да кейде заттық ұғым тудыра береді. Мәселен, суық, шала, сынық тәрізді сын есімдер белгілі контексте заттык "мағынада колданылады. Мысалы- Құрт езген, я сүзбе қатқан ыс- тық сорпа кісіні суққа тоңдырмады (М. Ермеков). Жанып таусылуға айналган шалардың басы күлге көмілді (С._Мұканов). Қайыр кисайған казан, кираған кесе сынықтарын -көрді С,Адамбеков). Аталған сөздердің метафоралық ауыспалы ма-налары белігілі бір контсксте бірде зат ссім (балапан, шыны) , сындык мағынада, бірде сын есім (суьщ шала, сынық) заттык * мағынада жұмсалып тұрғанымсн, бұларды әр сөз табына жат- қызып, омоним ретінде карауға бслмайды. Бүл тәрізді сөздердің ең алғашқы лексикалық тура магынасы қай сөз табына қатысты болса, содан өрбіген туынды (қосымша) магыналарды да сол| сөз табына жатқызу жөн болады. Бұл идея олардың мағыналардьп шығу тегі бір екенін бір негізден (тура мағынадан) та- ралғандығын айқындап көрсстіп түрады. Метафораның негізінде туған келтірінді мағына сездің сөздіктсгі магынасьша еніп оның туынды мағыналарының қатарында каралады.Мәселен| астар деп әдетте киімнің ішкі жұқа кабатын түсінеміз. Сонымен қатар сөздің астары бар деп те айтамыз. Бұл жерде астар деген сөз басқаиш мэн, өзгеше сыр дсгенді білдірсді, Соңғы мағына алғашқы тура мағыаадан шыққан косымша туынды мағына есептеледі де, сөздікте астар сөзінің тұрақтанған, үйрснікті лексикалық магыналарының бірі рстінле көрсстіледі.

Ақындар айтыс өнсрінде өткір тілді — сын семсерге, түйені- шөл кемеге, комбайнды — жер кемеге балау аркылы өз ойын тыцдаушыға әрі түсінікті-.эрі соншама әсерлі етіп жегкізіп бере алған. Осындай бейнелі, теиеу сөз ауыздан-ауызға тарлып ұмытылмастай бірден-біргс жатталады. Акырында жалпы^хал- лықтық сипат алып, тілге әбдсн етене болып сеңісіп, халықтың мүлікке айналады. Сөйтіп тілдегі сөздік құрамнын бір бұры- шында (поэзияда) жоғалмастай больш, мәңгі-бақи сақталады

Бір кезде мақтаны ак, алтынга, көмірді қара алтынға, ас тық- ты сары алтынға балап, жай қолданган болсақ, бүгінгі таңда осы метафоралык тсңеулер әдеби тілімізге әбден сіңісті болып, біржола орнығып алды. Жекелік қолданыстан гөрі, казір жалпы халықтық қолданыска актив болып ауысты. Міне, осындайі өз шеңберін кеңейтіп, жұртшылыктың қажетіне жараған мета- фораларды түрақты метафора дейміз. Тұрақты метафора барлық жанрда жалпылама ксздесе бермейді, көбінесе белгі бір жанрға телінді болады. Әсіресе поэзияда жиі кездеседі. Сондыктан тұрпакты метафораны кейде поэтикалык, метафсра деп атайды. Мәселен, халық ақындары қылыш, семсер дегендердің{ орньша поэзняда алмас, болат дегендерді жиі пайдаланады, Мысалы.

Беріспейсін бермейсін,

Жауға алмас сермейсің,

Қызыл әскер балаіарым (Н. Байғанин).

Астына мініп ақ атты,

Қолына алды болатты (Жамбыл).

Тұрақты метафора сөздін келтірінді мағынасы ретінде сөздік мақаланың мазмүнына енеді.

Жеке қолданыстағы (индивидуальная) метафора мен тұрак-ты метафора өзара тыгыз байланысты. Алғашқысы соңғысының үлгісімен жасалады да белгілі бір ақынның я жазушынын, белгілі бір туындысында өмір сүреді. Бұлар сөздікте сөздік мақаланың мазмүнына ене алмайды. Белгілі контексте ғана үшырасатын сөздің келтіріпді мағынасы қашанда әр автордың өзіндігін көрсетеді. Сондықтан да келтірінді мағына әрдайым кұбылмалы болады.

Мысалы:

Адам ойы түрлсчііп ауіап шакта (Абай).

Еркін барып жайлаймыз,

Асқар таудың ар жағын.

Көріп келе жатырмыз

Коммунизм вокзалын (Қ. Аманжолов).

Бұл күйдің мұндай суретін

Айту, тіпті, қиынырақ (I. Жансүгіров).

Сен меніц сезімімді лапылдаттыц,

Лапылдатып жүректің отын жақтың.

Мен сонда келешектің нұр келбетін

Арманның дүрбісімен жақындаттым

(Т. Медетбеков).

Осындағы көңіл құсы, коммунизм вокзалы, ой құрықгап, тіл тапты, арманньщ дүрбісі деген метафоралық колданыстар әр ақыннын өзіндік қол таңбасын танытады. Сондықтан да бүл тә-різді метафоралар жалпы халыктық емес, жеке қолданыстағы (индивидуальная) метафора деп аталады.

і Метонимия. Іргелес не шектес екі заттың немесе құбылыс|тың бір атауға телініп бірінің орнына бірі алмасып қолданылуын метонимия дейміз. Мысалы: Бір Абай емес, биылғы жылы отыр-ған бар ағайын, көп ауыл тегіс қаралы (М. Әуезов) дегендеауыл — ел, халық орнына; Көпей жеңгемнің қолын сағынып

[жүрмін (Ғ. Мүсірепов) дегенде қол — дәм, ас орнына; Қазан піскенше бәрі машина көруге кетті (Ғ. Мұстафин) дегенде казан —^тамақ, ет орнына, Ділдә шырақ жағып, шымылдықты түріп қойып, конақтарга көрпе салды (М. Әуезов) дегенде шырақ

~- шам орнына ауысып айтылып тұр. Мұндағы алмасып айтылып тұрған сөздер мағыналык жақындыгына қарай емес,екі заттын орын бірлегтігінс, іргелес-шектестігіне қарай бірінш ор- нына екіншігі жүмсалып отыр. Метонимия метафора тәрізді полисемня құбылысын тудыратын тілдегі негізгі тәсілдің бірі.Екі немесе одан да көп ұгым орын, кызмет бірлігіне карай әрдайым бір атауга ортақтасып жүреді дг, көп мағыналык сипат алады Мәсслсн, мектеп деп бастауыш, орталау және орта дәрсжелі бі- лім берстін оқу орнын айтсак, сонымен бірге сол оқу орны орна- ласқан үйді де айтамыз. Штаб қыстак шегіндсгі бұзылган метепке орналаскан еді (Б. Момышұлы).

Құндыз деп суда жүретін тышкан түкымдас жәндікті ұксақ сонымсн катар осы жәндіктіц бағалы терісін де айтамыз. Құлан кырда, құндыз суда (Макал). Басында көнетоз құндыз бөрік үстінде жалаң шекпен (Т. Ахтанов). Жорға деп аяң, бүлкіл, же- ліс, шабыс тәрізді жүрістің бір түрін түсінеміз. Жолға салсаң жорга, жонға салсаң — жүйрік (макал). Соиымен қоса төрт аяғын тең басып, ырғалып, шайкалып жүретін жылқы малын да айтамыз. Кешс бердім кос жорга, Берейін бүгін үш жорға, Бесеу болсын мін деді (“Қыз Жібек”).

Қазак тіліидегі бояу, егеу, сайлау, жайлау, жабу, ою деген тәрізді сөздер әрі қимыл атауы, зат атаулары болып екі жақты кызмет аткарады. Бұлардың іс-әрекеттін атауы болып колданылуы ең алғаш шыққан да, заттык үғымы солардың корытындысы ретінде кейін пайда болған. Мысалы: Өз үйінде ою оя алмаған адам кісі үйіндс кесте тігеді (мақал) дегендегі ою дегсн заттық ұғым іс-әрексттің нәтижесінде туғандыгы сөзсіз. Сол сияқты түйеге қыста жабу жабу керек дсгсндегі алгашқы жабу,деген сөз соңғы етістіктен кейін жасалган. Метонимия тәсілі аркылы тілімізде бір сөзден бірнеше ауыс мағына тараған. Мәселен, тіл дегсн сәздің ең алғашкы мағынасы жан-жануарлардың дәм сезіну және адамның сөйлеу мүшесін білдірсе, екіншіде, ойлаған ойды сөйлеп жеткізудің (Баска пәле тілден дегендсгі) жүйесін ұқтырған, үшіншіде бір нәрсенің амал-әдісі. тетігі (Техннканың тілін біл) дегенді көрсеткен. Ец соңында бұл сөз жаудан қолға түскен тұтқын дегенді де (Жаудан тіл алып келдік). Сол сияқты кызыл деген сын ссімнін негізгі тура мағынасы қан сияқты түсті білдіруі. Екінші магынасы – шикі ет (Қызыл көрген қарғадай). Үшінші магынасы — аяз, суық (Қызыл согып түр). Төртінші мағынасы — арудың аты (Кызылша\дегеннің синонимі). Бесінші мағынасы — совет тұсындағы револгоция жағьшда болған адамдар (Ақ кашып, қызыл куған күндер

дегендегі).

Бұл сөздер бірінің орнына бірін алмастырып, ауыстырып айтудан көп мағынаға ие болған.

Казақ тілінде кейбір кісі аттары мен жер-су атаулары жалпы есімге айналып, белгілі сөздердің контекстік синонимі ретінде жұмсалады. Мәселен, Қарабай, Шығайбай, Қарынбайлар са-рандықтың бейиесінде айтылады. Асан қайғы — сары уайымға •' сальшушылықты білдіреді. Қозы Қөрпеш пен Баян сұлу, Қыз Жібек пен Төлегендср — шынайы сүйіспеншіліктің бейнелінде қолданылады. Белгілі контсксте Алдар көсе —- айлакер,де- геннің, Кожансыр -- аңқау, аңғырт дегеннің синонимі ретінде жұмсалады. Сондай-ақ, Жер үйық, Жиделі Байсын, Мысыр ша- хары тәрізді жер-су атаулары да белгілі контексте жайлы коныс, құтты мекен үғымын білдіреді. Жалқы есімдердің жалпы есімге ауысып, келтірінді мағындағы сөз ретінде қолданылуы метони-миялық тәсілдін бір түріне жатады.

Синекдоха. Сөздерді ауыстырып қолдану аркылы көп мағыналы сөздер тудырудың бір тәсілі — синекдоха. Зат пен құбылыстың, іргелес, шектес келіп, бір атауға ортақтасып ауысыпі қол-- данылуы жағынан синекдоха метонимияға бір табан жақын—тұ- рады. Мұндағы басты белгі бүтінніц ориына бөлшек,көпшенің орнына жексше. жалпының орнына жалқы нсмесе керісінші; түр-де алмасын айтылады . Ауыспалы магынада қолданылған сөз—дерде мағыналык жағынан түрленіп өзгсруіне үлксн ықпал етс-ді,Мысалы: Сырдың бойынан, қырдың қойнынан өре түрсгелген өншең жалбағай тымақтар тұс-тұсынан калың қолға қосылып кетті (I. Жансүгіров). _Топта отырғандардың көбі қаткан тондар, жалба жеңдер, арық"пішіндер (Б. Майлин)^Әуелі байлық — ден саулық, екінші байлық — ақ.жаулык, (Макал). Орамал тартқандар ғана қимылдап, бөрік кигендер үй күшік боп отырса. құдай да сүймес оны (“Жұлдыз”).|Осындағы тамак,, тон, жең дегендер өздерінщ тура мағыналарынан басқаша айтылып, бүтіннің бөлішегі рстінде адам деген ұғымды бейнелеп түр. Ты-мақ арқылы жинилғандар қазақ жұрты екендігін бірден таны- тады Ақ жаулық, ормал тартқандар дегеннен әйсл қауымының жаркын бейнесін елестстеміз,_ Бөрік кигсндер дегсн тіркестен ер-азаматтарды түсінсміз. Мұнда акын-жазушылар әр халықты, түрлі өздерінің киген киімдер арқылы суреттеген, адамның сырт-көріністерін образды бсйнелеудің ұтымды құралы етіп пай-даланган. Астарлы сез, бсйнелі мағына адам баласының жан сезіміне күшті әсер етсді де оны тез баурап алады. Сондықтан . синекдоха тәсілімен сөз мағыналарын өзгерту амалдары көбіне- көп көркем шығарма стилініде кездеседі.

Бүтіннің бөлшсгі ретінде қолданылатын сөздер де бірнешс контексте жұмсала жүріп, акырында полисемияға (көп мағына-лыққа) айналатындары болады. Мәселен, тұяқ дегсн сөзден синекдоха тәсілімен атысып қолдану аркылы мынадай мағыналар пайда болған: 1. Ұсак мал, қой ешкі деген мағына] Бір Мырза-ханыц қолында Бекбосынныц отыздан аса тұяғы бар көрінеді ,. К,Оразалин). 2. Малдың жалпы ессбі. саны Қазынага салмағы ксрек болса, маған тұяғы да керек (Ғ. Мүстафин). 3. Жалпы мал, түлік. Сыртылдан өрген тұяқ қаққан шоттай, Өк дейтін кетіп жатыр, адам жоктай (А. Тоқмағамбетов). 4. Ұрпақ, тұкым, бала. Асылымнан қалган жалғыз тұяқ деп, Асылбек деп атынды өзім койып ем (Б. Майлин).

Көз деген сөзден де бірнеше мағына туып калыптасқан: 1,Туған, туысқан, ет жақын. Жыласуга көз жақсы, сыйласуға жат жақсы (Макал). 2. Тұқым, урпақ. Сенен қалған жалғыз көз мына жатқан. Бұл да жігіг болды енді (Ғ- Сыланов).Не нәрсенің нақ өзі, өз басы. Сонымен Қазыбск бұл жолы да шапқын- шылыққа түскен балалармен қоса малдың көзі барының көзін, көзі жоғының толық төлеуін алып кайтады (“Шешендік сөздер”). 4. Жалпы халық, адам. Енді барлық көз Байжанға,қадалды (Ғ. Мүсірепов). Үкі деген сөз ең әуелі жапалақ тесктес құстың атауын білдірсе, кейіннен оның үлпілдек әдемі жүнін (қау- ырсынын үкі деп) атап кетксн. Құлжа деген сөз де бірде арқар- дың кошқарын білдірсе, бірде оныц асығының аты ретінде ай- тылып жүр.

Тіліміздегі түтін, түңлік, шаңырақ деген сөздердін семья,ұй- деген мағынасы, қол сөзінің әскер, жасак дсгси үғымы басында бүтіннің бөлшегі ретіпде ауыс мағынада жұмсалса, кейіннен олар тұрақты мағынага ауыскандығы белгілі. Кімде-кім халық- тілінің бейнелеуші, мәнерлеуші амал-тәсілдерін жете біліп, , орнымсн сыналап жұмсай білсе, ол адамның жазғандары соншалыкты тартымды да көркем болмак. Қөркем шығарма басты кейіпкері әр қашанда адам. Адамның мінез-кұлкы, қылы- ғы, қимыл-әрекеті қилы-қилы. Солардыц әрқансысына лайықты тіл тауып сөйлету, оларды нақ өмірдегідсй шынайы да жанды етіп суреттеу оп-оңан дуние емес. Жазушы біткен туындысы жалпыға тым танымал өте-мөте үйреншікті сөздерді жиі қолдана бсруден қашқақтайды. Ол үшін сол ұғымды басқадай жаңа тәсілмен бейнслсп жеткізуді белгілі мақсат етіп қояды. Жазушы адам, кісі деген синонимдерді өне бойы қолданудан аулақ болуға тырысады, оның орнына адамның дене мүшелерінің жеке атаулары арқылы осы ұғымды білдірмек болады. Мәселен. бас жан, жақ, тақдай, сақал, көмей, жемсау, ми, қол, құлақ, мұрт қабақ, ауыз, түс, бет, жүз, жүрек, аяқ, білек, қарын, піпін дегендср белгілі контексте бүтіннің бөлшегі турінде келіп, адам кісі деген жалпы ұгымды білдіре береді. Бұлар көркем шығар- мада тартымлы сөз түрінде қолданылып, көркем образ жасауға негіз болады, бейнелі экспрессивті-эмоциялық мән тудырады"