§ 3. СӨЗДІҢ ҚӨП МАҒЫНАЛЫЛЫҒЫ (ПОЛИСЕМИЯ)

қордағы сөздерге тән қасиет. Неге десеңіз, бұлар — ұзақ жылдар бойы өмір суріп, тілде жаңа сөз тың мағыналар жасауға ұйтқы болып келе жатқан байырғы тума сөздер. Соның нәтиже-_е сінде сөздік қордағы сөздер сан_жағынан да, сапа жағынан да қарыштап дамыған, тұрақтанып әбден қалыптасқан. Сондықтан бұлар көп мағыналы болып кездеседі. Сөздік қордағы сөздер де ең алғашқы пайда болган кезінде бүлар да аз мағыналы болғандығы байқалады. Кейін талай замандар өткен сайын, олар бұрынғы меншікті бір магынасының үстіне жаңадан бір я бір- неше қосымша туынды мағыналар қосақтаған. Мәселен, қанат деп ең алғашқыда құстар мен шыбын-шіркейлердің ұшып-қона-ты дене мүшесін айтқан. Онан кейін адамның екі қолыныц со-зылғандағы астыңғы жағын да айтқан (үстелге қанатыңды жай-май отыр). Содан кейін кигіз үйдің керегелерінің санын білдір-ген Алты қанат ақ орда). Соңынан арба-шананың үстін кеңейту үшін салынған қалка ағашты да білдіргсн (қанаты жоқ шанаға шөп аз сыяды). Совет тұсында канат сөзіне тағы да жаңа екі ма-ғына самолсттің қанаты мен жаудың сол жақ, он, жақ қанаты дегендер келіп қосылды.

Сөзге қосылган жаңа мағына басқа жақтан келіп, өз-өзінен жамала қалмайды. Әрбір жаңа магына әр сөздің білдіретін мағынасының айырықша қасиетінен, түрліше сыр-сипатынан келіп шығады. Сөз өзінің білдірстін затын, құбылысын барлық қасиетімен толық камтып, суреттеп бере алмайды. Егер сөз өзінің білдіретін ұгымын оның барлық ерекшеліктерімен түгел жинақтап,бірден көрсеткен болса, онда сөз ауыспалы мағынада айтылмаған болар еді. Ал сөз ауыспалы мағынада жұмсалмаған болса, онда тілде көп мағыналы сөздердің кездеспеуі де мүмкін..Адам өмір шындығын бірден түгел білмей, уақыт озған сайын біртіндеп тани берген. Заттың бойындағы барлық ерекше белгілерді біліп болғаннан кейін барып ұгым абстракцияланады.Оларды білмей, меңгермей тұрып, белгілі сөздер ауыспалы мағынада қолданылмайды. Адам бір затты алғаш көргенде, ең ал

дымен оның сыртқы қасиеттерімен танысады. Сол қасиеттер кікісің сезім мүшелеріие аз да болса әсср етіп әйтсуір бір із қалдырады. Адамңыц санасында қалган сол көрген зат туралы түсінігі басқа бір затпен де ұқсасып, байланысып тұрады. Соның нәтижесінде екі заттың не сапасында, не атқаратын қызметінде жалы ұксастык пайда болады. Сол ұқсастық негізінде сүйеніп,адамдар өзара ұксас екі, я бірнеше затты бір атаумен атап жүре береді. Мәселен, адам^баласы құдықты көргенде, ең алдымен, оның түбіне көз жібереді. Сол аркылы оның терең, я тайыз екендігін біледі. Мұнан кейін адам құдықтың түбінің бейнесін абстракциялап, басқа затпен салыстыра отырып, көптегсн ұқсас заттарды да түп дсп атап кетксн. Соның иәтижесінде бүл сөз көп мағыналы сөз болып қалыптасқан. Түп сөзінің қазіргі қазақ тіліндс мынадай мағыналары бар.

1. 
   Бір заттыц бстіне қарсы тұрған жағы (ыдыстың түбі).
   
2. 
   Өсімдіктіц жерге кіріп турган бөлігі (Томардың түбін қопардық).
   
3. 
   Орнатылган немесс қазып алынган агаш (Бес түп ағаш отырғыздық).
   
4. 
   Адамның шыққан тегі, арғы заты (Мен сол Керей ішіне сіңген аз атаның баласы едім түбім Қызай, (М. Әуезов). 5. Бір нәрсеніц жаны,қасы (Москва түбінде фашистер талқан болды).
   

Сөздің семантикалық құрплысы пегұрлым күрделі әрі болса, соғұрлым (көп мағыналы сөздердің) тілдегі аткаратын қызмсті де күшсйе бермек. Әсіресе көп магыналы сездер сөздік құрамдағы синонимдердің көбеюіне үлкен ықпал етіп отырады.

§ 4. ОМОНИМДЕР

Көп магыналы сәздер мен омонимдсрдіц сыртқы формасы жағынан бір-біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құры- лымы жагыиан бұлар нақ бірдей дсугс болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір-бірінен өзгешелігі тұр-тұрпатын да емес, магынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады. Бірақ бұлар әр сөз табына емес, гана сөз табына катысты. Сондықтан да көп мағыналы сөздердің бір нсгізден ишққандыгын магыналардыц өзара жақындығынан, ұксасгыгынан бірден таньш білуге болады. Мәселен, май да тас, майда ұн дегендердсн ұсақ, уақ дегенді ұқсак, майда шөп, майда сөз дегендерден жұмсақ, биязы дегенді түсінеміз. Ал мінезі майда дсгеннен сыпайы, кішіпсйіл дегенді аңгарамыз. Бұл мағыналар бір гана сөз табына қатысты болып, бір негізден тарағандығы ап-айкын білініп тұр. Бір. сөздің әлдененеше мағынасы тіліміздсгі ауыспалы магына тудырудын бсліілі бір тәсілі (метафора) аркылы жасалгандығын бұлжытпай танмыз.

Омонимдер біркелкі дыбысталып, антылатын, бірақ ұғымы әр баска баска сөздер тобын білдіреді^Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына да, әр сөз табына да дара-дара болып бөлініп жарылып тұра береді Қейбір омонимдердіц түп-төркіні жағынан бслгілі бір байланысы болганымен, мағына жағынан бір-біріне соншалықгы алшақ екендігі аңғарылады. Мысал Ара I. Ағаш кееетін жұқа темірден жасалған құрал. Ара II. Гүл шырынынан бал жиятын қанатты насеком. Ара III. Екі орта, аралық. Ана I. Туған шсше. Ана II. Сілтеу есімдігі. Айі I. Діни мейрам. Айт II. Сөзбен ой-пікірін білдіру, сөйлеу, деу. Айт III. Итті айтақтап қосу үшін айтылатын одағай.

Сонда омоним дсгсніміз түрлі себсптермен, дыбысталуы бір- дей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздер болын шығады. Көп мағыналы сөздер омоиимніц барлық түрімен емес, бір ғана тү-рімен тығыз байланысты. Тілдің даму барысында сөздің мағы-сында турлі-турлі өзгсрістср болып жатады. Сөз семантикалық жақтан үздіксіз дами келе, мағыналық шеңберін сонша-кеңейтіп, әр мағына бір-бірінен өзара алшақтай бастайды.Бара-бара ондай мағыналардың бір негізден шыққандығы мүлдем ұмытылып, тұлгасы бірдей, бірақ мағынасы үйлеспейтін омоним сөздер сиякты дербсс өмір сүре береді. Міне, осындай шығу тегі, жасалу 'тұрғысынан полисемия құбылысымен бслгілі бір байланысы бар омоннмдер гана көп магыналы сөздсрмен өзара .ұштасып, бір-бірімсн ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Мәселсн, малдың көктемде кырқылатын (не түсетін) жүнін қазақ жабагы дейді. Сонымен қатар алты айдан асып,қысқа ілікксн құлынды да жабагы деп атағал. Осылардың шығу іздесек, сөз жоқ, белгілі бір ұқсастықты табуға болады.Алайда мүндан байланыс қазіргі кезде әбден қашықтап жогалған, ұмьпылған. Бұлардыц бір негізден таралғандығы жай көзге казір байқалмайды да. Сондықтан мұндай сөздерді көп мағыналы сәздер тобынан шығарып, омонимдер тобына қосу тілде тәжірибсге айналған. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудыц бірден-бір жолы дсп мағыналық байланыстың сақталуы мен сакталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантнкалық байланыс тақа үзілмсй, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі магынасы рстінде қаралып, көп магьшалы сөз деп тапылады. Ал егер магыналардың арасындагы семантнкалык банланыс біржола үзіліп, әр мағына өзіншс дараланып, бір-бірінен ажыраған болса, ондай сөздср омонимдес сөздер деп қаралады. Әдетте, бір адамның омоним дсп таныған жске бір сөз екінші біреугс омоинм болип көрінбейді де, іс жүзіне келгендс әр түрліп талас пікірлср туып жатады. Сөздің мағынасына қарап,, бір-де омоним немесе бірде көп магыналы сөз дсн танудыц өзі кейбір күрдслі сөздің бірдс бөлек, бірдс бірге жазылғаны сияқты шартты ұғым. Қааак тілінің турлі сөздіктеріидс болоын, сонымен қатар кейбір зерттсушілсрдіц еңбегінде дс ай деген сөзге келгенде бірде омоним, бірдс⁴ көп магыпалы сөз ретінде қаралып, түрлі тусіндіріліп кследі. Демек, бұл сөздің мағыналары әлі күнге тиянақталмағандығың байкатады.

Қазақ тіліндегі омонимдердің жсаслуының әлденсше амал-

тәсілдер бар, солардың ішіндегі негізгі жолдары мыналар:

1. Тілдегі кеп магыналы сөздердің есебінен сөздін, семанти-калык, жақтан дамуы аркылыл келіп шыққан омонимдср. Бұл — тіліміздегі ең өнімді тәсіл. Сөз мағыналарының бір-бірінен ал-дамуы нәтижесінде шыққандықтан, омонимнің мұндай тұрлерін лексикалык тәсіл аркылы жасалған омонимдер дейміз Мысалы: Жал I. Жан-жапуарлардың желкесіне шыққан қыл

Жал II. Ұзыннан ұзак созылып жатқан белсс, қырқа. Көк I. Көгергсн түс. Көк II. Аспан, әуе. Көк III. Көгеріп шықкан өсімдік, Жылы I. Ыстық пеи суықтың аралык қалпы, қан жылым. Жылы II. Жылы қалыпқа келу, жылыну. Ық I. Жауын-шашынның өтінен қаға беріс жер, ықтасын. Ық П. Борасын мен дауы қарсы беттемеу, соның агынымен қоса ыгу. Құндақ I. Жаңа туган жас балага арналган төсек-жабдық. Құндақ II. Мылты тың ұңғысын орнататын іші қуысталған арнаулы агаш^ Сөздің осындай мағыналық жақтан дамуы арқылы омонимдердің келіп шыгуы тілдегі сөз тудырудың бір тәсіліне жатады.

2. Сөздер сан түрлі фонетикалық өзгерістерге ұшырап, ды- быстардың құрамы жағынан кірігуі арқылы жасалган омоним-. дер. Тілдегі сөздер мен оның граммагикалық құрылысының ер тедегі қалпы меи қазіргі күйі нақ бірдей болған деуге келмейді. Дол бүгінге дейін олар не қилы даму процестсрін бастан ке- шірген. Сан алуан фонетикалық өзгерістердід нәтижесінде кей бір сөздер ең әуслгі дыбыстық формасын жаңартып, басқадай сөздермен дыбысталу жағынан үйлесіп келген де, омонимге ай- налган. Тілдің даму барысында осындай өзгерісгерге ұшыраған әрбір омоним сыңарларын айқындай отырып, солардың өзгсруі зандылықтарының сырын ашу қажет. Қазақ тіліндегі “атқа салт мінгенде тоқымның үстінен салатын жабдық” мағыиасын біл- діретін ер дсгсн сөздің бастапқы дыбысталу калпы егер болған онан кейінгі тілдің даму барысында сөз ортасындагы “г” дыбы- сының түсіп қалу салдарынан, егер сөзі ер формасына ауысып бұрыннан сөздік құрамда өмір сүріп келе жатқан еркек, батыл, күйеу ұгымында жұмсалатын ер деген сөзбен бірдей болып ай- тылған да, омоним жасалғандыгы белгілі¹. Сол сияқты бала табу дсген магынадагы ту етістігің көне формасы 'тоғ, доғ болған, матадан істелген байрақ, жалау магынасындағы ту зат есімінің көне формасы түқ, тұг екендігі, ал тумаған, төлдемеген, балаламаған деген ұғымдағы ту сьш есімнің көне формасы түн, тұл болгандыгын бслгілі мамандар сөз етіп жүр. Сонда бір за- мандагы дыбысталуы үш басқа үш турлі сөз өзгере, дами келе казіргі^уақытта біркслкі дыбысталып омонимге айналып кеткен- дігі байқалады. Мұнымен кабат созылыңқы түу, туу деген ода- ғайлар да ту болып кыскарган. Ту баста, ту сырты, ту сонадан дегеддегі ту сөзі де омонимдік қатарга косылып, бес түрлі омо- ним пайда болған. Қазақ тіліндсгі ас, қыс, бас, қүс деген зат есім магынасындагы сөздср туыстас түрік тілдерідің көпшілігінде аш, қыш, баш, қүш болып айтылады. Тарихи тұргыдан карағанда түрік тілдеріндегі тіл алды “ш” дыбысына аяқталған сөздердің вариапты бұрын шыққан да, тіс дауыссызы “с” дыбысысна аяқталған сөздердің варианты конвергенция құбылысының нәти- жесінде кейін пайда болган. Казак тілінде “ш” дыбысының <с ¹ К. Лханов. Қазақ тіліндегі омонимдер 1958, 50-бет. дыбысына айналуы біркыдыру жаңа омонимдік қатардың тууы-на негіз болгандыгын көреміз. Мәселен, жогарыдагы ас, қыс,бас, қүс дсген заттық ұғымдағы сөздер өздерінс үқсас дыбысталуы бірдей етістік сөздермен әрдайым омоним болып жүмсалады Қазақ тілінде екі адам бір есімге ортак болып келсс, сксуі болады. Адас деген сөз аттас деген сөздің конвергенциялык өзгеріске үшыраұынан пайда болғандығы сөзсіз. Бұл сөз “Жал-ғыз жүріп жол тапканша, көппен бірге адас” (Мақал) дегендсгі адас деген етістікпен омонимдік топ құрып тұр. Демек, фонети-калық өзгерістің негізінде жасалган омонимдер тілімізде аз емсс екендігі аңғарылады.

і. Аффикстер жалғану аркылы жасалған туынды омонимдер. Түбір сөзге әртүрлі косымшалар қосылу нәтнжесінде пайда бол-ған омонимдер туынды омонимдер делінеді. Туынды омонимдер-ге біздің тіліміз өте бай. Бұлар мына сияқты өнімді жүрнақтар арқылы келіп шыққан.

Омонимдер -ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе жүрнақтары арқылы жасалған. Мысалы: Айналма I. Көшешң бурылатып жері бұрылыс, Айналма II. Мал ауруы, делбе, Баспа I. Газет, журнал, кітап, басып шығаратын орын, мекеме. Баспа II. Тамақ ауруы. а,Омоннмдер -ыс, -іс, -с жұрнақтары арқылы жасалган. Атыс I. Іс, соғыс. Атыс II. Жанжал салып төбелесу, қырқысу, соғысу. |с I. Жіппен тігілген, жіп жүргізген жер. Тігіс II. Тігуге қатысу, араласу.

б,Омонимдер -ық, -ік, -қ, -к жүрнақтары арқылы жасалған. Қорық I. Мал жайылатын шөбі мол жер. Қорық II. "Үрейлену, і ұшу. Ашық I. Аузы жабылмаған, төбесі жоқ. Ашық II.Қарны ашу, тамақтан тарығу. Желік I. Көңіл көтерушілік, есірушілік. Желік II. Денеге бөрітіп ІІІыққан ұсақ-ұсақ бөріткен.

4, Өзге тілдсрден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздері-дыбысталуы бірдей болуының нәтижесінде пайда болған

омонимдер.

Қазақ тіліне араб-парсы және орыс тілдерінен ауысып келген қыруар кірме сөздер бар. Солардың кейбіреулері өздерінің ана тіліндегі дыбысталу қалпын өзгертіп, ана тіліміздегі бұрынан келе жатқан қайсы бір сөздермен дыбысталу жағынан

'кірігіп, омоннмдер жасалған. Араб-парсы тілдерінен енген сөздердің қазақ сөзімен омоним болғандары мыналар:

а) Араб сөздерінен жасалгандары. Мәселен, арабтың күш,жігер мағынасьшдағы қайрат (ғайрад) сөзі қазақ тіліндегі пышақты қайрат дсгендегі қайрат етістігімен түр-тұлгасы бірдей келуі нәтижссінде омоним жасалған. Қырықтың бірі қыдыр (ма-

қал) догендегі қыдыр (хызыр) — араб сөзі. Бұл сөз қазақтың қыдыру дегендегі қыдыр етістігімен дыбысталу жагынан ұқсас келуі салдарынан омоним пайда болған. Ертеде құдайга құлшылык етіп, Мекеге барып, пірге қол тапсырып келген адамдарды Қажы деп атаған. Қажы — арабтың хажи дегсн сөзінің өзгерген түрі. Бүл сөз “Қар тепкенге қажымас қайран жылқы” (Абай) дегендегі қажы етістігімен тұр-тұрпаты сәйкестеніп омо- нимге айналған.

ә) Парсы сөздерінен жасалған омонимдер. Мәселсн, бірге деп көр қазба, өзің түсерсің (макал) дегендегі көр деген сөзінің өзгерген түрі. Бул сөз “Қалқамның нұсқасын Көр, көзім, бір кенел” дегендегі көр етістігімен дыбысталужағынан үйлесіп, омоним жасалгап. Сол сияқты парсының әуен ырғақ мағынасындагы саз дегел сөзі қазақ тіліне енгсн.Әнге кейде сазбен, кейде сөзбен қосылып отыр ел (Ә. Сәрсенбаев Бұл сөз қазақтың батпақ, лай, балшық мағынасындағы саз деген сөзімен тұлғалас келіп, омоним жасаган. Сондай-ак,мекен . орын мағынасындағы жай сөзі парсы тіліндегі джай дегсн сөзден алынған. Ұлықтар жататын жай үш үйден қүралған (М,Әуезов, ). Бұл сөз қонақтарға дастарқан жайды, қол жайды дегендегі жай етістігімен дыбысталу жағынан омонимге айналып кеткен.

б) Орыс сөздерінен жасалған омонимдер. Мэселел, өгіздің мойнына салатын мойынтұрық (мойынағаш) дегед магынадағы: жарма деген сөз орыстыд ярмо деген сөзінің өзгергсл түрі.Шу- шумен жармадағы өгіздерін, Алдырды апда-салда өгіз

(Д. Әбілев). Бұл сөз қазактың жармалаган бидай, арпа дегендегі жарма сөзімен дыбысталу жагыдал бірдей келіп, омоним жасалгал. Сол сияқты ат айдаушы, атшы дегсн мағынадағы көшір сөзі орыстыд кучер деген сөзінен алынған. Сеңсең тондарына орадып, шана ішілде қалғып отырғап бірен-саран көшілер де байқалады (М. Әуезов). Бұл сөз “Орыс шаруалары қазақстан жеріле көшіре бастады” (С. Көбеев) дегендегі көшір етістігімен тұлғалас келіл, омонимге айдалып кеткен. Сондай –ақ орыстың волость деген сөзі қазаққа болыс болып кірген. Мәс болады болысың, Арқаға ұлық қаққалға (Абай). Бұл сөз “Ерден апасыла болысьш, үйдің керегесіл жайысты” (С. Бегалил дегендегі болыс етістігімен дыбысталу жағылал үйлесіп, омоним жасалгал. Су ағызатьш жыраны орыстар арык, дейді. Бұл. қазақ тілінде арық болыл, к дыбысы қ дыбысына айналып, өзгерген. Қолхозшылар суды Шу өзенінен тартқан арықтан (С. Муқанов). Сол өзгерістің нәтижесінде “Арық атка қамшы жау”_ (мақал) дегендегі арық деген сын есіммен бұл екеуі омонимдік топ құрған. Тілде екі сыңары дя кірме сөздср арқылы жасалган омонимдер де кездеседі. Мәселен, кемеңгер, данышпап дегендегі дана мен орысша экземпляр дегел ұғымдагы екеуі де парсы тілінеп ауысқан. “Бау-бакша өсіретін бак бақыт ұғымьшдағы бақ деген сөздер араб тілілен келгел, Сөйтіп, қазақ тіліндегі омонимдер сөздің мағыдалық дамгу арқылы, дыбыстық өзгерістер арқылы, сөзге омонимдер аффикстер' қосылу арқылы, сонымен қатар кірме сөздердің казақтың сөздерімен үндесіп жақьшдасуы нәтижесінде де жасала беретін дігін көрдік. Қазақ тіліндегі омонинмдер мағыналар меп формаларына қарай: лексикалық омонлмдср, лексикалық-грамматикалық омонимдер жәпе аралас омонимдер болып үшке жіктеледі

Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ғана сөз табына , қатысты болады да, барлық жағдайда бірынғай формаға ие бо-турады. Лексикалық-грамматикалык, омонимдер тобыддағы сөздер әр сөз табына қатысты болгандықтан түбір тұлгасында ғана омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне қатысты формалармен түрленіп, өзгере береді. Ал аралас омонимдер то-бындагы сөздер осы екі топтагы омонимдердід қасиетін бірдей қамтиды. Бұлардыд компоненттері екеу ғана болмай, көл компо-нентті болып ұшырасады. Сондықтан да омонимдердің бұл түрі аралас омонимдер деп ерекше аталған.

Омонимдер белгілі бір контексте, әсіресе өлеңді сөздерде ке-зектесіп айтылып, ой ойнақылығын туғызады. Ұқсас сөзден ұқ-саспайтын мән-мағына аңғартады.

Мысалы:

Менід атым қой,

Койшыдды тауып қоймасац,

Қой жилауыдды қой (Ауыз әдебиетінен) .

Айналасьм жер тұтқан

Айды батпас демедіз

Қөл суалмас демедіз (Бұқар жырау).

§ 5. СИНОНИМДЕР

Сөздід дыбысталу мен мағыдасы жағынан салыстырып қара-ғанда, синоним омонимге қарама-қарсы тұрғал лексикалық-се-мантикалық тілдік құбылыстар. Омонимдер ұғымы басқа, ды-бысталуы бірдей бірнеше сөздер тобын білдірсе, синонимдер, керісінше, ұғымы бір, әр түрлі дыбысталып айтылатын сөздер тобын қамтиды. Синоннмдер бір ғана ұғымды білдіретіндіктен, олар тек бір ғана сөз табына катысты болады. Синонимдер мен омонимдер бір қатарга едген сөздердің сад мөлшері жагынан да ала-құла. Қазақ тілілде омонимдік қатарға енген сөздің саны не бары 4 — 5-тен аспайды. Ал синонимдік қатардағы сөздердің саны кейде қырықтан да асып жығылады. Синонимдер мынадай иілеріне қарай топтастырылады:1 Сөздід дыбысталуында аз да болса, тұлгалық өзгешелігі болуы қажет.2 Сөздер бір ғана ұрымды білдіруі керек. 3 Сөздер бір ғана сөз табына қатысты болуға тиіс. Бұл үш белгі — сөздерді синоним деп танудағы басты шарт. Сонымен қатар бір сөз табынан болған синонимдер бірыңгай грамматикалық тұлғада келуі мен контексте бірін-бірі алмастырура болғанда, бір гана сөйлем мушесінің қызметін атқарады синонимдердід қосымша белгілерін қөрсетеді. Дыбысталуы әр басқа болғанымен, мағынасы жақын сөздер синонимдер делінеді.

Синонимдер сөздердің жалпы-магынлық бірлестігіне қарай топтастырылады, Яғни сөздер бір ғана ақиқат шындиқты көр- сетіп, бір гана үгымды білдіретіндіктен, олар синоним деп таны- лады. Синонимдік қатардың магыналық негізі сөздерді өзара жақындатып салыстыру үшін гана емес, сонымен қатар ол; бір-біріне қарсы қойып ерекшслеуге де негіз болады.Синонимдер бір ғана ұғымды білдіреді дегенмен олардың мағынасы нақ бірдей, әр уақытта олардың магынасы теп-тең болып тұрады деген сыңар жақ ұғым тумаса керек. Сөз беп сөздің мағыналық байланысы алыс та, жақын да, тікелей де, жанама түр, бола береді. Алыстың да алысы бар, жақынның да жақыны болады. Сөз мағынасының жақындыгы деген де тым кең ұғым, Мәселен, той—мейрам—мереке—думан—тамаша дегендер баласының қуанышты, қызықты күндерін білдіреді. Бұларды іштей “жалпы халыктық куанышты күндер” (Мейрам-мереке және “жеке семьяның немесе бір ауылдың қуанышты күн, (думан—тамаша) деп екі топқа бөлуге болады. Мұның ішіндегі той деген сөз куанышты күндердің екі тобына да жалпы айтылады. Өйткені бұл сөз кен мағынада да, тар ұғымда да жұмсала береді.

Сол сияқты семірту --шелдену—майлану—тойыну- жуан- дау—толу—қоңдану дегендер жан-жануарлардың арық семіз күйге айналғандыгын білдіретіндіктсн, синоним деп танимыз. Бұларды да мағыналық жақындыгына қарай екі жкке бөліп қарауға келеді: а) Адамга қатысты синоннмдер (жуандау—толу); ә) Басқа жан-жануарларға байланысты ағылатын синонимдер (шелдену—майлану—тойыну—қоңдану), Ал сөзі екі топқа да ортақ болып айтыла бсреді.

Сондай-ак, бағалы—күнды—қымбат деген сындык. Ұғымды білдіретін синонимдердіц де әрқайсысына тән өзіндік ерекшелігі бар. Мәселен, багалы сыйлық, бағалы киім дегсндегі мағыналық реңк құнды мен қымбат сөзінде жоқ. Құнды пікір де айтылғанмен | бағалы пікір деп айтылмайды. Сонымен синонимдер белгілі бір ұрымды білдіргенімен, олардыд арасында мағына жагынан толық сәйкестік, тепе-теңдік қасиет жоқ деп теледі.

Синоним болып жұмсалатын мәндес сөздердіц тобын сино- нимдік^атар немесе синонимдік ұя_деп атайды. Синонимдік қа- тарға енген сөздердің ішінен бір сөз сол"сөздерді мағына жағы- нан ұйымдастыруға ұйтқы болатын тірек (ұйытқы) сөз деп_таң- далынып алынады. Мұны тіл білімінде домпнант деп атап жүр, Доминант сөз мәндес сөздерді магыналық жағынан ғана топтас- тырмайды, сонымен бірге синонимдік қатарларды алфавит жүйе- сіне келтіру үшін де үлкен мәнді кызмет атқарады. Доминат сөзді дұрыс анықтап, белгілеп алмай синонимдерді тәртіпке келтіру мүмкін емес. Сондыктан синоним сөздігін жасауда доминат сөзді іріктеп, сұрыптап алуға айрықша көңіл бөлінеді.Доминант сөзге синонимдік қатардағы сөздердің ішіндегі мағына жағынан ең айқын, стильдік мәні жағынан бейтарап, жалпы халыққа соншалықты танымал дегендері ғана таңдалынып алынады.Синонимдік катарға топтастырылатын сөздердің шегін олардың логикалық бірлігіне қарап қана ажыратура болады. Әрбір синонимдік қатардағы сөздер негізінен екі кезеннен өтеді. Алғашқы кезеңде сөздер жалпы мағыналык бірлігіне қарай, ұқсастыру негізінде синонимдік қатарға топтастырылады. Ұқсастыру ұядан туатын жалпы ұғымға бағындырылады. Жеке сөздің қара басындагы өзгешелік бұл кезедде ешбір есепке алынбайды, Мәселе, ас—тамақ—дом—тағам—ауқат дргендер адам баласының жейтін қоректік затын білдіретіндіктен, ең әуелі бір синонимдік қатарға топтастырылады. Бұлардың бір-бірінен ажыратын өзгешсліктерін саралау — екінші кезеңдегі істелетін жұмыс. Синонимдік қатардағы сөздердің ұқсастығын табудан гөрі олардың бас-басына тән өзгешелігі мен ерекшелігід табу әлде қайда киын жұмыс. ^Синонимдер бір-бірінен мағыналык реңкі жағынан, стильдік мәні жағынан және басқадай сөздермен өзара қарым-қагынасқа түсіп, қолданылуы жагынан үш түрлі белгілері аркылы ажыратылады.

1. 
   Синонимдік' қатарға енгея сөздер мағына жагынан бір-бірінен сәл жоғары не сәл төмен дәрежеде болуы мүмкін, Синонимдер градация жолымен өзгеріп отырады. Мәселен, аяз сөзіне карағанда оның синонимдік сыңары үскірік сөзінің магыналық салмағы күштірек екендігін сезуге болады.Сол сиякты атқыш — мерген, апат — кырғын, белсену — құлшыну дегендердің соңы сыңарлары алдыдғыларынан пәрменді екен-дігін аңғарамыз.
   
2. 
   Синонимнің біреуінің мағынасы екіншісінен ксңірек болады. Мәселен, соғыс деген сөздің мағынасы урыс деген сөзден кең, устаз дегеннін мағынасы мұғалімнен кец. Жа-бу мен кілттеу де сол тәрізді.
   
3. 
   Синонимдер бір-бірінен мағы-ларының аз-көбіне карай да ажыратылуы мүмкін. Мәселен, ат деген сөз көп магыналы да, ат оның сыңары ныспы деген сөз бір мағыналы.
   
4. 
   Синонимдер марыналарыныд деректі және дсрсксіз болып келуіне карай ажыратылады, Мәселен, маңдай — пешене, іш — кұрсак, бала — перзент, тыгылу — бұқпантайлау дегсндср алдыңғылары деректі де соңғылары дерексіз.
   
5. 
   Синонимдср бір-бірінен ауыспалы мағынада қолдану-қол-данбауына карай да ерекшеленеді. Мәселен, көмей мен көмекей дегендердің алғашкысы пештің көмепі, тоғанның көмейі деп ауыстырылып айтуға келгенімен. соңғысы (көмекей) тек адамға ғана арнайы жұмсалады да, өзге заттарға бұрып айтуға келмейді.
   
6. 
   Синонимдср өзді-өзінен туындатып сөз турғызуға қабілетті, я кабілетсіз болып келуіне қарай өзгешеленеді. Мәселен, сапар мен жол тәрізді синонимнің алғашкысынан бір сапар, ұзак, сапар_; сапар шегу дегсн бірлі-жарым тіркесті сөздер ғана кездеседі. Ал оның жол деген сыңары тіліміздегі сөз тудырудың барлык амалдары арқылы жана сөз жасауға соншалықты кабілетті екендігін байқатады Мысалы. жолай, жолаушы, жолдама,жолдас, жолшыоай, жолак, жолдау, жолбасшы, жолбике, жолжоба, жол-жөнекей, жол соқты, сар жолды, теміржол, азық, жол ашар, жол аяк, жол жүру т. б.
   

1. 
   Қадір тұтып сыйлағандықты білдіретін ренктер. Мәселен, есім деген сөз ат сөзінен қадірлірек, отағасы қария сөзінен, дэм ас сөзінен перзент бала сөзінен, қаза өлім сөзінен құрметтілеу.
   
2. 
   Салтанат кұру мәніндегі көтеріңкі ренктер. Жүлде бәйге сөзінен асқақ мереке-леу тойлау сөзінен көтерінкі, азамат жігіт сөзінен жоғары ай- тылады.
   
3. 
   Поэтикалық ренктер. Асқар деген сөз биік , сөзге карағанда поэтикалық стильде көбірек ұшырасады.Қол эскер сөзінен, мэртебе атақ сөзінен, қаһарман кейіпкер сөзінен шапақ арай сөзінен поэзияда жиі колданылады.
   
4. 
   Дөрекілік мәндегі реңктер бір қатардағы синонимдердің біреуі бейтарап екіншісі сыпайы, үшіншілері тұрпайы мәнді білдіріп, ал- құла реңкі тудырып отырады. Меселен, сықпыт деген сөздің стильдік мәні бет деген доминант сөзбен салыстырғанда дөрекілеу шолжың ерке деген сөзден, шойнак, ақсақ деген сөзден, азынау жылау дегеннен белгілі контексте дөрекілеу болып жұмсалады
   
5. 
   Қекесін-мысқыл мәндегі реңктер. Қожаңдау орынсыз қимыл көрсеткенде, тұштаңдау орынсыз жеңілтектеніп, оғаш қимыл көрсеткенде кекесін мәнді білдіреді.
   
6. 
   Менсінбеушілік,кеміту мәніндегі реңктер. Бұт артар көлік орнына, еркек кіндік ер азамат дегеннің орнына, шүйке бас эйел дегеннің орнына, өкпе бала орнына кемітіп айтыла береді.
   

Синонимдердің сөз колданысындағы реңктері сөздердің бір- бірімен тіркесу қабілетінен шығады. Мәндес сөздер бірінің тір- кесіп_айтылатын сөзімсн екінші сыңарлары онша көп тіркесе мейтіндігін жиі байқатады. Мәселен, ел мен халық синоним сөз болғанымен, ішіне ел қонды деп айтылады да, ішіне халық қонды деп айтылмайды. Аяқ пен борбай синоним, бірак жер аяғы, кеніді деп айтылады да, жер борбайы кеңіді деп айтылмайды Синонимдер тұрақты тірксстерде ғана емес, еркін сөз тіркесінде де бірдей қарым-қатынаста бола бермейді. Мәселен, биік\пен бойшаң синоним болғанымен, биік адам, бойшаң адам деп ай- гылғаньшен, биік тау деп айтылады да бойшаң тау деп колда- нылмайды. Ер жету мен бой жету дегендер бір ұғым білдіргені мен, ер жету көбінесе ұлға, бой жету тек кана кызга арнайы қолданылады. ^а

Жалпы алғанда, синонимдерге тән мағыналық стильдік қол- данудағы үш түрлі белгі бір-бірінен онша алшақ жатқан] бөлекше дүниелер емсс, өзара тығыз бірлікте болатын ерекше белгілер деп танылады.

' Казақ тілі — синонимге өте бай тіл. Синоним кездеспейтін де бір сөз табы жоқ. Барлық сөз табынан да синонимдер былады. Алайда сан мөлшері жағынан келгенде әр сөз табынан синонимге молшылығы әрқалай. Әрбір сөз табынын. синонимдік байлыгы олардың жалпы санымен ғана өлшеніп қоймайды бір катарға топтасқан сөздердің санымен де белгіленеді. Бір катар сөз табы синонимге өте бай (егістік, зат есім, сын есім -екінші бір сөэ габының синонимі соншалықты кедей (сан есім),' я болмаса, бір сөз табынан болған синонимдердің саны бір катарда көп, екінші бір қатарда аз болып келу себебін әр сөз табындағы сөздердің мағыналық, ұғымдық сыр-сипатынан дестіртен жөн. Демек, тілдегі синонимдер барлық сөз табына тән жалпылама кұбылыс емес, бұлар көбіне-көп атауыш сэздердің тобынан жиірек ұшырасатын мағыналық ұқсастықтар деп түсіну керек. Синонимдер әр сөз табынын өз ішінде де ала-құла. Мәселен, нақтылы зат есімдсрге қарағанда, абстракт ұғымдағы зат есімдер синонимдерге әлдекайда бай. Сапалық сын есімдерге қарағанда, қатыстық сын есімдердің синонимдерді соншама көп. Үстеулік синонимдердің ішіндсгі сан мөлшері жағынан ең молы — сын (бейне) устеулері мсн мезгілдік үстеулер. Ал етіс-синонимдерініи түр-түрінің көптігі соншалық оларды мағына-лык срекшеліктеріне қарай жіктеп бөлу тіптен қиын екендігін көреміз,

Тілдегі синонимдср әр түрлі жолдармен пайда болады. Қазак тіліпдегі синонимдердің келіп шығуының мынадай жолдары

_ 1. Синонимдер көп магыналы сөздердің ессбінен жасалған

Мысалы көз — жанар, көз — әгінек, көз — бұлак — бастау — қайнар, арту — асу — озу, арту — көбею — молаю т. б. 2,Синонимдер сөз тудыру тәсілдері арқылы пайда болған: аффикстер арқылы: ауыздық — сулық, басшы — жетекші жемқор — паракор, өнім — түсім, сүтті — құнарлы, қанағатсыз — тойымсыз, ажарлау — өндеу т. б. ә) біріктіру арқылы:ақ- сақал — отағасы, еңбакақы — жалақы, доғабас — айылбас 'т. б.

б, қосарлау арқылы: жоқ-жігіік—кедей-кепшік, жарлы-жақы-бай, олқын-толқын — аумалы-төкпелі, өліп-өшу — сүйіп-құшу, айналып толғану, .зым-зия — ушті күйлі т. б. в) тіркесу арқылы; су — иіс маи, іш мерез — жылым құрт, көк ет — бауыр ет, б. г) Омонимдер арқылы: тартпа — суырма; тартпа — төс айыл — алдыңғы айыл; табандау — ұлтандау; табандау — сіре-су- касарысу — кырсығу — кыңыраю, г. б.

3. Синонимдер кірме сөздер арқылы пайда болған: а) араб сөздері арқылы: азамат (ғәзәмәт) — жігіт; тағдыр (тәғдир) — жазмыш; отан (уәтан) — ел, туған жер; эскер (ғәскәр) — жасақ кол. шеру, косын, т, б. ә) парсы сөздері арқылы: батыр >бәһалор) — ер; дихан (деһан) — егінші; шэкірт (шагерд) — оқушы; мейман (меһшн) — қонақ; сабақ (собәк) — оқу, т. б.

б) монғол сөздері арқылы: аймақ (аймат) — өнір — атырап төңірек — маңай, баянды (баян) — түпкілікті — түрақты жасақ (жасаг) — әскер, қол, талқы (талқин) — сарап, шешен соцен, сэцень) — ділмар — сөзшсн т. б. в) орыс сөздері арк бөтелке (бутылка) — шыпы, шөлмек, шен (чин) — атақ, дәреже, лауазым, кір (гнря) — таразы, сома (сумма) — сан„есеп рет (ряд) — мәртебе т. б.

4. Сннонимдер диалектизмдердіц есебінен жасалгаи. Диалек-| тілік синонимдср әдеби тілдегі сөздермен мағыналас, мәндес ке- луіне қарай екі топқа бөлінеді: а) сырткы тұлғасы бетен^әдеби- ' тілде кездеспейтін), бірақ әйтеуір бір сөзбен магынасы үйлес ке-| летін сөздср. Мысалы: аданас — аталас, ағайындас; атайман өте, тым, аса; атымды — кұнарлы, шыгымды; башалау —салалау, жіктеу, жекелеу; дәйік — ұятсыз, арсыз т. б. о) сыртқы тұлғасы таныс (әдеби тілде кездесетін) бірак білдіретін басқа сөздер. Мысалы: астана — табалдырык; жар -— қабырға жедел — ерегіс, жанжал; көқ — қыстау, сым — шалбар,сұлу лату — піштіру, кестіру; талап — жұмыс, іс; тага —нағашы т. б.

5. Синонимдер фразалық тіркестердің есебінен көбсйген Мы-салы: ат ұстар — ұл, еркек бала; ауыз басгырық -- пара^қара халык, — бұқара; енбекші; сті тірі — пысык, ширақ; қолы ашық — береген, мырза; аяқ асгынан — гайыптан, кенеттен то- сыннап; бір төбе — ерскше, артықша; не бары — барлығы күл-лісі; көзін жогалту — кұрту, жою; шыр біту — ссмірту, кондану т. б.

6. Синоннмдер табу мен эвфемизмдердің есесінен молайған Мысалы: әулие — шешек, ит-қүс — касқыр; жасыл -- жай; қолды болу — ұрлану, жоғалу; күн байыды — күн батгы. кешкірді т. б.

Тілдегі синонимдер үш түрге бөлінеді: а) мағыналық сино-нимдер. ә) стильдік синонимдср, б) мағыналық-стнльдік сино-нимдер,

Әркайсысының өзіне тән мағыналы; реңкі бар, стильдік жа-ғынан шектелмейтін, тілдегі барлык салада талғаусыз жалпы- лама қолданыла беретін синонимдер мағыналык, сиионимдер деп^аталады. Мысалы: абырой — бедел — кәдір,азайту —алу- кеміту — шегеру, батыл — өжет — өткір т. б. Стильдік синоним- дер деп мағына жағынан ұқсас (тең) бола отырып, бір-бірінен стильдік бояуы арқылы өзгешеленетін мәндес сөздердің түрлерін амтлмыз. Мысалы: ат— есім—ныспы. жылау—мөңіреу, өкпелеу бұртию, көлік—мінгіш, бірсыпыра—бірғауым, жуас—бұйығы т.б

Тілдегі синонимдср бір-бірітен не мағыналық жағынан,не, стильдік мәні жағынән өзгешеленіп, бірөңкей болып келе бер мейді. Отар кейде әрі мағыналык, әрі стнльдік белгілері арқылы ерекшеленеді. Синоннмдердің осындай түрлерін мағыналық стпльдік синонимдер деп аталады. Мысалы: іздену-тімтіну, мактаншақ — бөспе, такия — төбетей —кепеш, сасу-иістену— мүнку —аңқу т. б. Синонимдер ксз кслген тілдін байлығы мен оралымдығын көрсететін сөздік кұрамның құнарлы да мәпді бір саласы. Ана тілінің синонимдік молшылығын емін-еркін мең-геру аркылы ғана көңілдегі көрікті ойды нагыз өз мәиінде бар-лык ренктерімен түгел қамтып жеткізуге мүмкіндік аламыз. Сөз де киюластырып қалаған кірпіш сияқты қиюын тауып қалап, байлауын тауып ұстату керск¹.

Сннонимдср тілдін кемеліне келіп, қаншалықты жетілгендігін онын бейнелілігі мен дамығандығын көрсететін көрссткіш деп ессптследі. Қазақ тілі синонимге соншалықты бай. Әркім өзінің ойлаган ойын, көніл күйі мен көзкарасыи нактылы, әрі көркем түрде жеткізу үшін синонимдер тілде айырыкша кызмет аткарады. Олар белгілі бір ойды тоғыз сақка жүгіртіп, тілді сон-шама оралымға келтіреді. Синонимдерді қолданудын тілімізде мынадай негізгі тәсілдері бар:

1. 
   Алдыңғы сөнлемде немесе катар тұрған тексте бір рст пай-даланган сөзді қайталамас үшін колданылады. Мысалы: Көл тартылар, дария сарқылар, бірак Күнікейдің күші сарқылмас (Ғ. Мүсірепов). Елді бейбіт, жүртты тыныш ет (I. Жансүгіров). Қаладан қашық тұратьш ауылға бәрі қат, бәрі зэру (Ә. Нүр-пейісов).
   
2. 
   Белгілі бір ұғымды түрлі белгілерімен жан-жақты сипаттап көрсету үшін синонимдер бір-біріне карсы койылып та, са-лыстырылып та, ыңғайластырылып та келе береді. Мысалы: Ақ-тамак жымпса, ол ыржияды, Ақтамақ мырс етсе, ол тарқылдап куледі (Ғ. Мұстафин), Залдың орта тұсында өңкей ажарлы кыз-дар, әрлі әйелдер отыр (3. Қабдолов), Жасыл шөбің, жұмсак көгің Жібек емсй нсмене (С. Сейфуллин).
   
3. 
   Белгілі бір ұғымды толық қамтып көрсету максатылісн, бір-неше синоним қатарма-катар қолданылады. Мысалы: Жылату-шы көп болса, уатушысы, жұбатушысы да мол болгаіі ст сорлы бола ма? (М, Әусзов). Жау әскерін тәжірибелі. әккі гснералдар баскарады (Т. Ақтанов). Жақып езіліп, еріп, балқып ксткен си-яқты болды (Б. Майлнн). “Қап, бәлем, сені ме!”— деп тісін қай-рап жүрген (Т. Әлімқұлов).
   
4. 
   Сннонимдерді жекелеп тс, кезектестіріп те. жүптап та, топ-тап та қолданганымыз сиякты оларды косарлап та (косақтап та) пайдаланамыз. Мысалы: күш-қуат, аман-сау, өніп-өсу, ар-ұят, өткен-кеткен, даусыз-талассыз, қоркытып-үркіту т. б. Екі синоним сөз қосарланып қолданғанда бүлардьщ білдіретін ұғы-мының көлемі кеңейеді. Мәселен, үлгі-өнеге деген қос сөз бар-лық жақсы қасиетті жинақтап тұрған болса, аэып-тозу деген қос сөз барлық жетімсіздікті топтастырып тұр.
   
5. 
   Тілімізде скі мондес сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейтсді. Мұндай сөз қолданысын тіл білімінде басы артык сөз (излишество) немесе плеонастикалык, сөз тіркесі дсп атайды. Мысалы: кен байтак ел, айдын шалқар көл, кырмызы кызыл жібек, занғар биік тау, зәулім биік үй қы- зыл жоса қан, нән семіз жылқы, жайдары жарқын мінсз,қыршын жас т,б,
   

6. 
   Синонимдер жеке сөзден ғана емес, фразалык тіркестерден де жиі ұшырасады. Көңілдсгі көрікті ойды сөзбен кестел айтып берудс фразалык тірксстер тілде орасан зор қызмеі карады. Мэселен, Совет Армиясы 1945 жылы неміс баскыншыларын талкандады дегсн сөйлемдегі талқандады деген сөздің орнына жермен жексен етті, күлін көкке ұшырды десек. сөздің тыцдаушыға әлдеқайда күшті әсер етсді, әрі тартымды дә мә-| нерлі болады.
   
7. 
   Синонимдер жеке сөз бен жеке сөз, кос соз бен кзс фраза меи фраза күйіпде ғана емес, бір-бірімсн араласкан де де жұмсалады. Мысалы Гулнаш апай ақтарылмады, шешіліп сыр шашпады.
   

8. 
   Синоннмдсрді қолданудың тағы бір тәсілі — парафраза Мұның мәнісі — жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру. Мәселен, Алматы дегеннің орнына Қазақ астанасы, М. Әуезов дегеннің орнына “Абай жолы” романының авторы Күлэш деудің орнына — қазақтың бұлбұл эншісі деп қолдануға болады.