Мазмұны нормативтік сілтемелер

99 
ретінде теориялық мәнін негіздеу тұрғысынан емес, тек сол немесе басқа 
объектіні құрал ретінде пайдалану мүмкіндігі мағынасында ғана кездесті. Атап 
айтқанда, 1968 ж. төрт томдық педагогикалық энциклопедияда бұл термин 
айтылмайды, бұл ұғым XX ғ. соңына дейін педагогика бойынша оқу 
құралдарында да арнайы қаралмаған. 
Алайда, соңғы онжылдықта ғалым-педагогтар тәрбие құралдарының мәнін 
ашуға, олардың әлеуметтік практиканың басқа да түрлерінде қолданылатын 
құралдармен салыстырғанда ерекшеліктерін көрсетуге жиі әрекет жасап келеді.
Бұл ұғымға И.П.Пидкасистый редакторлығымен шыққан оқу құралдарында 
В.А.Сластенин, И.Ф.Харламов және т.б. еңбектерінде белгілі дәрежеде көңіл 
бөлінген. 
20 ғасырдың соңғы 30-40 жылдары тәрбие жұмысының тәжірибесінде 
мынадай мәселелер туындайды: толыққанды адам өмірін ұйымдастыру және 
қазіргі ақпараттық өрісте адамгершілік тұрпатты адам ретінде индивидтің 
дамуы.
Бұл артық ақпаратты «бөлу» және адамгершілік тұрпатты адамның 
даралығын қалыптастыру үшін қажетті білімді меңгеру (міндетті түрде меңгеру) 
мәселесі – мәліметтердің қарапайым сомасы ретінде емес, дүниетанымның 
негізін құрайтын тұлғаның игілігі ретінде қарастырылады. 
Бұл жағдайда адам тәжірибесін қайта өңдеу, мәдениетті игеру үшін 
индивидтің пайдаланатын тәрбие құралдары туралы мәселе сөзсіз туындайды. 
С.Д. Ушинский қарым-қатынасты тәрбиелеу құралдарының бірі ретінде 
қарастырды.
Рас, ол «қарым-қатынас» терминін пайдаланбады, ал баланың ата-
анасымен, мұғалімдермен, құрдастарымен қарым-қатынасын қарастыра 
отырып, оның мектеп және отбасылық өмірі туралы жазды [ 243, б. 230].
ХХ ғ. ең ірі кеңестік педагогтары С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко, В.А. 
Сухомлинский және т.б. сондай-ақ, тәрбие құралы ретінде қарым-қатынасқа 
үлкен көңіл бөлді. Мәселен, Макаренконың мектептегі тәрбие мәселелері 
туралы дәрістерінің бірінде, ұжымдағы қарым-қатынасқа, стильге
бағытталған [163, б.107]. Егер кейінгі қырық жылда (40-50-60 жж. және тіпті 
70 жж.) педагогикалық әдебиетте қарым-қатынас туралы сөз болмаса, 80 және 
әсіресе 90 жж. қарым-қатынас феноменіне көп көңіл бөлінеді. 
Мысалы, М.И. Кондаков пен А.С.Вишняков редакциялығымен шыққан 
«Насихаттаушының қысқаша педагогикалық сөздігінде» [139, б. 269]. қарым-
қатынас «адамдардың өзара қарым-қатынасы, олардың әрқайсысының өмір 
сүруі мен дамуының басты шарты мен тәсілі» ретінде сипатталады. 
1984 ж. А.В. Мудриктің «Қарым-қатынас оқушы тәрбиесінің факторы 
ретінде» кітабы шықты, ал В.А. Сластениннің «Педагогика»оқулығында қарым-
қатынасқа «Педагогикалық қарым-қатынас технологиясы және педагогикалық 
мақсатқа сай қарым-қатынас орнату» тарауы арналған. 
Адам өмірі оның ішінде, ең алдымен, қарым-қатынаста көрінеді. Өмірдің 
барлық алуан түрлілігі қарым-қатынастың шексіз алуан түрлілігіне әсер етеді. 
Талдауды жеңілдету, осы феноменді зерттеу үшін қарым-қатынастың 
барлық түрлерінің алуан түрлілігін ең бірінші адам өмірінің нысандарына сәйкес 
топтарға бөлуге болады: отбасында, мектепте, өндірісте, тұрмыстық сипаттағы 

100 
еркін қатынастар саласында (дүкен, ойын-сауық мекемесі және т. б.), 
компанияларда және өндірістік емес сипаттағы топтарда және т. б. қарым-
қатынас жасау. 
1) функционалдық-рөлдік (қарым-қатынастың осындай түрінің нәтижесі 
әлеуметтік рөлдердің ортақ тасымалдаушыларының күшін біріктіру болып 
табылады); 
2) тұлғалық (қарым-қатынас, эмоциялық байланыс, түсіну-бұл жағдайда 
қарым-қатынас нәтижесі); 
3) ақпараттық (ақпарат алмасу қарым-қатынастың басты мақсаты мен 
нәтижесін құрайды). 
Бірақ мұғалімнің оқушылармен қарым-қатынасын осы үлгілердің 
ешқайсысына жатқызуға болмайды: мұғалім мен оқушы – бұл әлеуметтік 
рөлдерді тасымалдаушылар, олардың қарым-қатынасы жеке сипатқа ие, 
олардың қарым-қатынас мазмұнының негізгі құрамдас бөлігі ақпарат алмасу 
болып табылады. 
Яғни, бұл қарым-қатынас осы үш түрдің кез келгеніне бірдей қатысты. 
Педагогикалық қарым-қатынастың кез келген жағдайы функционалдық-рөлдік 
қатынастармен сипатталады, жеке және ақпараттық сипатқа ие.
Бұл қарым-
қатынастың басқа да көптеген жіктемелеріне тән: педагогикалық қарым-
қатынасты бөлінген қандай да бір түрлерге жатқызу қиын немесе тіпті мүмкін 
емес. 
М.С.Каган 
қарым-қатынастың 
материалдық-практикалық, 
рухани-
ақпараттық және рухани түрлерін бөледі [121, б.256]. Дәстүрлі педагогикалық 
технологиялар ең жоғары дәрежеде қарым-қатынастың рухани-ақпараттық 
түріне сәйкес келеді. Алайда, мұғалімнің дамыта оқыту жағдайында 
оқушылармен қарым-қатынасы, жеке тұлғалық көзқарас негізінде тағы да осы 
жіктеме шеңберіне сәйкес келмейді. 
Шын мәнінде, мұғалімнің зерттеу сипатындағы зертханалық жұмыстарды 
орындау, шеберханадағы еңбек сабақтарында құрастыру және модельдеу, 
мектеп жанындағы учаскеде тәжірибе жүргізу барысында оқушылармен қарым-
қатынасын көрсетілген қарым-қатынастың қай түріне жатқызуға болады?
Бұл 
жағдайда тәрбиеші мен тәрбиеленуші практикалық қызметпен айналысады, 
белгілі бір өзгермелі эмоционалдық атмосферада ақпарат алмасады, субъективті 
шығармашылық жағдайында бір нәрсе ойлап табады. Адамдардың өмір сүру 
жүйесіндегі қарым-қатынастың негізгі мақсаты-жеке тәжірибенің шектеулігін 
жеңу. 
Қарым-қатынас функциясын нақтылай отырып, зерттеушілер олардың 
әртүрлі санын атайды. Л.А.Карпенко оларды сегізден кем емес деп есептейді: 
байланыс, ақпараттық, ынталандыру, үйлестіру, түсіну, мотивтік 
(әңгімелесушіде қажетті эмоционалдық күйзелістерді қоздыру және өзінді 
өзгерту), қарым-қатынасты орнату, ықпал ету [ 207, б. 244-246].
М.С.Каган қарым-қатынас мақсаттарын талдауға сүйене отырып, қарым-
қатынастың негізгі функциялары: пәндік қызметке қызмет көрсету, қарым-
қатынас үшін қарым-қатынас (достық қарым-қатынас, рухани жақындықты 

101 
орнату), басқаның құндылықтарына тартылу және басқаны өз құндылықтарына 
тарту деп есептейді [121, б. 240-315].
Педагогикалық тұрғыдан қарым-қатынас функциясын А.В.Мудрик толық 
және нәтижелі сипаттады.
«Қарым-қатынас оқушыларды тәрбиелеудің авторы 
ретінде» кітабында [175, б.75]. ол педагогикалық үдерісте қарым-қатынас төрт: 
нормативтік, танымдық, эмоциялық және өзекті функцияны орындайды деп 
бекітеді. (Бір маңызды жағдайды атап өтуге болады: басқа жіктемелермен 
салыстырғанда функциялар санының қысқаруы жалпы қарым-қатынасты 
орындайтын педагогикалық рөлдердің мәні мен мазмұнының азаюына әкеп 
соқпайды. Педагогикалық қарым-қатынастың бұл маңызды функциялары 
вербалды және вербалды емес құралдардың көмегімен жүзеге асырылады. 

жүктеу/скачать 5,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: