МЕҢдігүл бұрханқызы шындалиева уақыт және суреткерлік шеберлік: жанрлар поэтикасы

Ата-бабаларымыз «әдебиет» деген ғажайып мұра қалдырып кеткен. Онда қазақ деген қалың елдің қанында, жанында болған қасиеттің бәрі бар. Әдебиет тарихында халықтың рухани өресі де, мәртебесі де, тұрмыс-салты да, мінез-құлқы да көрінеді. Әдебиеттің інжу-маржаны деуге боларлық түрі - шешендік сөздер. Бұл сөздердің қаны мен жаны - төзім, кеңдік, адалдық, ақ жүректілік, қарапайымдылық сияқты халықтық қасиеттерге толы болып келеді. Шешендік сөздер суырып-салма ақындықпен тікелей туыстас. Аумалы-төкпелі, алма-ғайып замандарды басынан кешкен халықтың өзіндік басқару жүйесі болды. Ел қамын жеген ерлер, олардың сөзін сөйлеп, жағдайын ойлаған шешендер, билер өмір сүрген замандарда би де, шешен де, абыз да халықтың қөкейіндегісін жарыққа шығарған әділет жоқшысы болған. Биді, шешенді, абызды билік те, барлық та жасай алмаған. Би, шешен, абыз тұғырына топты жарып, таразы басын тең ұстап, әділін қара қылды қақ жара айтқан кісілер көтерілген. Билік айту, шешендік, абыздық - табиғи дарындылық, асыл текті ақылдылық, арғыны көре білу, көсемдік істеу, ақпа-төкпе шешендік - көшпелі ел өмірінің қасиетті өнері.

Түп атасы - Майқы би, -

Елдікті сақтаған, ерлікті тудырған замандар болған. Халық қамын ойлаған Әз Жәнібектен, Әз Тәукеден, Абылай ханнан билік жүйелері қалған.

Қазақтың атақты билері Төле, Қазыбек, Әйтеке билерден қалған данышпандық сөз дәстүрі ғасырлар бойы үзілген емес. Олардан жеткен мұраны Мұхтар Әуезов: «Ауызша әдебиеттің ішінде елдің белгілі ұғымын білдіретін, жалған дүниеге көзқарасын сездіріп, өткенді қалай түсінуін көрсететін сөздің барлығы да бір-ақ адамға тиісті емес, жалпақ елдің сыбағасына тиетін өнер туындысы» [1], - деп бағалаған.

Шешендік сөздер қашан да халықтың қажетті мұрасы болып табылған. Басқа әдебиеттің түрлері сияқты, шешендік сөздер халық өмірінің айнасы, кешегісі мен бүгінгісі. Сонымен бірге олар - тәрбие құралы. Сондықтан оны қазақ халқының рухани және тарихи тіршілігімен бірге жасасып келе жатқан рухани-қоғамдық елеулі құбылыстың бірі деуге болады. Олай дейтініміз - халықтың өткен заманда басынан кешкен өмірі, жақсысы мен жаманы, ерлігі мен елдігі туралы арманы осы шешендік сөздерде көрініп отырады. Қазақ халқы қандай ауыр жағдайда өмір сүрмесін, өзінің сүйікті би-шешендерінің сөзін жадында сақтап, жаттап айта жүруді, одан үлгі-өнеге алуды тоқтатқан емес.

Қазақ ССР тарихында шешендік сөздер туралы: «Ауыз әдебиетінде нақыл сөздер - мақал-мәтелдерге жақын тұратын афоризмдер көп болады. Бұларды нақыл сөздер немесе шешендік сөздер дейді. Шешендіктің үлгісі - халық данасы Жиренше мен оның жұбайы Қарашаштың өткір сөздері» [2,226-б].

Кеңес дәуірінде қазақтың шешендік сөздерінің даму тарихы мен оған байланысты ғылыми ой-пікір сайысын көп жағдайда тежеп отырды. Шешендік, билік сөздерді ескіліктің сарқыншағы деген кертартпа пікірлер де болды. Шын мәнінде шешендік сөздер халықтың күресін, арманын бейнелейтін құбылыс қана емес, оның құндылығы шындығында бұрынғы ақыл-нақыл иелерінің тапқырлығында деп бағалағаны оңтайлы. Әрине, шешендік сөздердің бастауы әдебиеттің ертедегі нұсқаларында жатыр. 1932 жылы С.Сейфуллин 1917 жылға дейінгі әдебиетті екі кезеңге бөледі:«1) билер дәуірі, 2) орыс патшасына бағынған дәуірі» [3],- деп билердің шығармашылық мұрасын бірінші кезеңге сыйғызуы би-шешендер мұрасына айырықша мән беретіндігін айғақтайды.

Шешендік сөздер қазынасы - ұшан-теңіз бай, сондықтан да әдебиет тарихын зерттеген ғалымдар ішінде шешендер мән шешендік сөздер туралы пікір айтпағандары кемде-кем. Шешендік сөздерді алғашқы, зерттегендердің бірі - Әмина Мәметова. Ол қырқыншы жылдардың ішінде шешендік сөздерді мазмұн мен тақырыбына қарай екі түрге: шешендік толғау және шешендік дау деп бөлген [4,257-б].

Белгілі ғалым Ә.Қоңыратбаев шешендік сөздерді төрт түрге: заңдық, нақылдық, философиялық, сатиралық деп жіктейді [5,61-б]. Жалпы шешендік сөздердің бәрінің де заңдық мәні бар, қазақ сахарасының заңы да, кодексі де осы шешендік сөздер болған. Олай дейтініміз: хандар, билер, халықты басқарып отырған адамдар халықтың тұрмыстық заңын өткір, ұтымды, бұлтартпас тапқыр сөздермен белгілеп отырған.

Шешен атанған адамдар өмір заңдылықтарын, ерлік пен елдікті, оң мен терісті жете меңгеріп, екшелей білген. Осындай шешендік сөздерді алғаш жинап бастырған ЬІ.Алтынсарин. Ол өзінің «Қырғыз хрестоматиясы» кітабында «Ізбасты», «Байұлы», «Жәнібек батыр», «Жиренше шешендердің» шешендік сөздерін енгізіп, балалардың оқуына ұсынған [6,82-87-88-177-б].

С.Сейфуллин: «Ру басы, би болған адамдар жасынан сол ескіліктен қалған екшенді, қорытынды тәжірибе сөздерін зерттеп, «ескі сөз» білетін адамдардың сөздерін көп тыңдап, соларды жадыңда тоқитын. Сондай, ескі тұрмыстан қалған тіл, сөз, өнеге мұрасына ие болып, «үлгі», «өнеге», «нақыл», «заң», «ереже» сөздерін әдемілеп айтуға дағдыланып, ысыла беретін»[7,135-б], - дейді. Шынында да осы билердің өнеге сөздері халыққа «осылай етсеңдер, жақсы адам боласыңдар» деп үнемі сілтеме жасайды. Өз заманының шырқын бұзбауға үнемі үгіттеп, шақырып отырған. Билер мен шешендер өз заманында халқының заң болып кеткен ережесінің қорғаушысы болған, халқының шырқы бұзылмауына, күш салып, керекті сөздерді мейлінше ықшамдап, нық жеткізіп отырған. Халқына қамқор болған билер, шешендер сөзін хан да, бай да, батыр да бұзбаған. Кезі келсе, ханның да, батырдың да міндерін бетке айтып, сынға алып, тура жолға сілтеп отыратын билер мен шешендер болған.

Ш. Уәлиханов осы билер жайында: «Қазақтарда құрметті би атағы халық тарапынан қандай да сайлау жолымен немесе халықты билеп отырған өкіметтің бекітуімен емес, тек сот рәсімін терең білетін, оған қоса шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана берілген» [8,135]., - деп қорытады.

Соңғы жылдары шешендік сөздер туралы Б. Адамбаевтың біраз еңбектері жарық көрді [9]. Тегінде қазақ шешендік, билік сөздерінің табиғаты ғылыми талдаудан, жан-жақты салаларға бөліп, тексеріл қараудан өтіп жүр деуге болады. Б. Адамбаев шешендік сөздерді толғау, арнау, дау деп үшке бөледі. Құрылысына қарай термелі және пернелі деп те бөледі. Шартты түрде бұл бөлу дұрыс болғанымен, түріне қарай (жанр) қара сөзбен және өлең түрімен айтылатын шешендік сөздер деп бөлуге де болады.

Шешеңдік сөздерге тән тағы бір ерекше қасиет: бұларда жұмбақтап айту тәсілі болмайды. Қай шешендік сөзді алсақ та, басты көркемдегіш құрал ретінде шендестіру мен теңеудің тамаша үлгілерін табамыз. Көлем жағынан алып қарағанда да басқа әдебиеттің жанрларынан өзгешелігі: шешендік сөздер тұжырымды, жып-жинақы болып келеді. Олардың мақал-мәтел, нақыл сөздерге айналуының мәні де осында жатыр. Шешендер, билер әрқашан шындықты айтып, аз сөзге көп мағына сыйғызып, халықтың рухани қажетін өтеп отырған. Осы шешендік сөздер туралы Ахмет Байтұрсынов: «Ділмар сөз. Бұрынғы даналардан, билерден, шешендерден қалған сөздер ділмар сөз (европаша «афоризм») деп аталады»[10,422-б], - дейді

Шешендік сөз өнері - өркениеттіліктің барлық жетістіктерінің өзегі. Шешендер үшін ең құнды тақырып - адам мен оның қызметі. Өмір «Сен кімсің?» деген қатал сұрағын қояды. Өткен заман шешендері осы сауалға жауапты шешендік нақыл сөздермен қалдырып кеткен. Олар үшін өмір және оның мәңгі екендігі жауап керек ететін маңызды сауал еді. Олар оған үнемі жауап беріп отыруға тырысқан. Шешендер арғы-бергі заманда өмір сүргендіктеріне қарамастан халық есінде жақсы сақталған. Ал соңғы ғасырда өмір сүрген шешендер сөзі кеңінен белгілі. Біз осы шешендер сөзіне көз жүгірге отырып, олардың ХVІП-ХХ ғасырлардағы қоғамдық сананың дамуына әсер, ықпалын анықтауға тырысамыз. Бәлкім, ата-бабамыз қалдырған мұра ілгерілеп бара жатқан қарапайым даму жолымен байланыса бермейтін шығар. Бәлкім, онда үзілген, мәңгілік ұмытылған тұстар, шегіністер мен халықтың қарапайым тұрмысы бар шығар.

Тағы бір ескеретін жай: шешендік өнер ауызша айтылып келгендіктен, оны әрбір әдебиетке жанашыр адам жазып алғанда да бәрі бірдей идеялық жағынан көркем, екшелген сөздер, іріктелгеи шығармалар деп кесіп айту қиын. Жинап, жазып алған адам бір іріктесе, редакциядан өткенде бір мұқиятталады. Олай болса, шешендік сөздер болып тарап жүрген ел әдебиеті нұсқаларының басылған ауызша айтылып жүргендері екі түрлі болуы да ғажап емес. Сондықтан екеуін салыстырғанда жарық көргендері идеялық та, көркемдік те жағынан жатық, жинақы болып келуі заңды.

Шешендік өнердің басқа өнер түрлерінен бөліп қарап, зерттейтін өзінің даралық тұстары да аз емес. Ертеде қалыптасқан шешендік өнер бүгінгі өнер түрлеріне қалай әсер етеді, сол шешендік дәстүр қазір қалай жалғасын табуда, нендей жаңалықтар қосылған, қазіргі ақын-жазушылар бұл сөздерді қалай пайдаланып жүр деген сияқты мәселелер өзінің жауабын күтуде.

Енді шешендік дәстүр мәселесіне келер болсақ, шешендік дәстүр әдебиеттің даму тарихында жан-жақты байып келген асыл мұра. Дәстүр жалғастығы қай өнерде болмасын үздіксіз болуға тиіс. Сонда ғана дәстүр атаулы жаңғыру, жаңару үстінде дамиды. Өмірдегі, өнердегі дәстүр болсын, қай халықтың да рухани, мәдени өмірімен қатар дамитындығы белгілі. Шешендік дәстүр жалғастығы да осы заңдылықтарға сүйене отырып, жүздеген жылдар бойына қалыптасып, қара халық болсын, хан болсын, бәрінің арасында қолданыс тауып келеді.

Шешендік сөздер бір уақыттың, бір жылдың ғана жемісі емес, керісінше, тамыры әріде жатқан, адамзаттың балаң дәуірінде басталған өнер.

Шешендер бірден өздігінен шешен атанған емес, олар жастайынан өзі өскен орта мен ата-бабаларының асыл қасиеттерінен нәр алып, қуаттанып, межеге жетіп отырған.

Ертістің Омбы өңірінде ХVШ-ХХ ғасыр аралығында шын мәнінде шешендік өнер дәуірлеп тұрды. Сол заман халықтық әл-ауқаты мен эстетикалық таным дәрежесін бейнелейтін көрсеткіш болды.

Сонымен, шешендік дәстүр дегеніміз ауызша айтып, үйрену, жаттау барысында дамиды. Шешендік дәстүрдегі негізгі ерекшелік - ол өзінен бұрын өмір сүрген ата-бабаларының шығармашылық дәстүріне үнемі қызығып, сондай болсам деген еліктеуден туып отырған.

Себебі шешендік дәстүрдің түп тамырында шындық үстемдік етеді, қиянат пеи әділетсіздікті сынайтын немесе жақсыны мадақтайтын ой жатады. Біздің дана ата-бабаларымыз шешендік дәстүрге үнемі мән беріп, олар бала шешенді жастайынан баптап, озық мектептен өткізген. Шешендікке баулудың өзіндік жол-жобасы бар. Жас бала тілі шыққаннан шешен болмайды. Ол өз үйінде немесе туған аулында үлгі алатындай, еліктейтіндей шешендік ортада қалыптасады. Жас баланың өз әкесі, не ағасы, не туысы елден асқан шешен болса, ауыл-ел оны сыйлап, қошеметтейді. Оны көрген бала соған еліктеп, әуестене бастайды. Әуестену, қызығу кезінде шешен-билермен бірге болып, сөздерін тыңдап жаттауға, ретті жерінде қайталап айтуға дағдыланады.

«Ақындық - шешендікке баулитын халықтық мектептің бір ерекшелігі - мұнда діни медреседегідей емес, шәкіртті еркін ұстайды, талапкер жасты әр нәрсеге сын көзбен қарауға, өз ақылымен бағалауға баулиды, дербес ойлауға, еркін сөйлеуге дағдыландырады, «Ұстаның ісі – нұсқа» деп үйретеді» - дейді фольклоршы Б.Адамбаев.

Дәстүрдің, мектептің жалғастығы шешендер өмірінде өзіндік орын алған. Мысалы, атақты Едіге би, оның баласы Шоң би мен Торайғыр билер шығармашылығына көз салсақ, әкеден баланың тәрбие алғанын сөзсіз байқаймыз. Мысалы, Бапан бидің баласы Саққұлақ шешен, Саққұлақ шешеннің баласы Нұралы, Нұралының баласы Олжабай ақын бәр-бәрі де шешендік, ақындық жолға үйренумен, талаптанумен жеткендіктерін байқау қиын емес.

Ғалым Ш.Уәлиханов та шешендер мен билер дәстүрінің жалғастығы туралы пікір қалдырып кеткен. Ол: «Қазақ халқының мұндай мұрагерлігі жайында көптеген мысалдар келтіруге болады. Орта жүздің Қаракесек руында ХVШ ғасырдың ақырында Қазыбек деген атақты би болды, олардың тұқымы осы күнге дейін билікке ие болып отыр.

Қазыбек

Тіленші

Бұған қарап, қазақтарда би атағы мұрагерлік жолмен беріледі екен деп ойлауға болмайды. Шорман би бидің баласы емес. Шорман он үш жасында жиын-тойда топ жарып, дау шешеді де «бала би» атанады»[11,135-б], - дейді.

Әрбір шешендік сөз жайдан-жай туған жоқ, ол ерте заманда қазақтың әдет-ғұрып, тіршілігіндегі кейбір қайшылықтардың барысында туып отырған. Бұл халық өнерінің әр түрін қамтып, шешендік өнерге әр беріп отырған. Шешендік өнердің бәрі де халық өнері.

Қазақ әдебиеті тарихында іркілмей сөз шығарып және бұрыннан бар тапқыр сөздерді жаттап, жадында сақтап, керекті орнында пайдалана білетін адамды шешен дейді.

Әдебиет тарихындағы шешендер өмірі мен сөздерінің шығу тарихына көз салып отырсақ, жасаған дәуіріне, шыққан тегіне, өскен ортасына қарай бәрі де шындықты дәріптеп, айтып отырған.

Шешендік сөздерде оқиға желісі болмайды. Мұнда болған іске даналық баға беріледі. Кейбір шешендік сөздерде билер мен шешендер бір-біріне сауал қою арқылы қарсыласының шеберлік дәрежесін сарапқа салады. Мысалы, Ақтайлақ пен Қанай шешен «Ер басында бақыт нешеу, кемдік нешеу, құлазу нешеу?» - деп сұрақ қояды. Ол - бақыт бесеу - атың, әйелің, шешең, әкең, балаң жақсы болса - бақыт. Төрт құлазу - қалың ел көшсе, нарқын танымаған сөз, қатарынан айырылған шал, баласы жаман адам құлазиды. Үш кемдік - аттың жаманы, әйелдің жаманы, баланың жаманы», - деген екен. Мұндай шешендік сөздер көрегендікті, ақылдылықты, қоғамдық өмір тәжірибесімен жинақталған данагөйлікті айшықтайды.

Қазақ арасындағы билер айтысы туралы поляк жазушысы, журналисі А.Янушкеевич: «Бұл іс біздің бірнеше күнімізді алды, өйткені айтысқа бір-біріне қарама-қарсы екі партия көтерілді. Осы бір дала Демосфендерінің кейбіреулері мені сөздерінің мазмұндылығымен және жігерлігімен баурап алды. Егер ежелгі Грекияда немесе Римде өмір сүрсе старшын Тоқымбай мен Бейсекенің өздері-ақ лаврдан белдері бүгілген болар еді»[12,14-15-б] - деп қазақ даласындағы шешендік өнердің өркендегенін көзімен көріп, ғажаптанады.

Билік, шешендік сөздеріне, толғауларына қатысты тілдік дәстүрдің де өзіндік ерекшеліктері бар. Ауызша туып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап жеткендіктен шешендік-билік сөздер негізі ауыз әдебиетіне тән. Ондағы айтылған ой түптің түбінде қазақтың дәстүрлі мақал-мәтеліне айналып кетеді. Шешендік сөздердің қай-қайсысын алсаңыз да сыртқы түрі де, ұйқасы да даналық сөздермен үндесіп жатады. Кейбір сөз қолданыстар көптеген би-шешендер сөздерінде қайталанып, сәйкестендіріліп отырады. Сөз саптау ерекшеліктерінде де ұқсастықтар басым болады.

Біздің ойымызша, шешендердің жеке басына тән мынадай қасиеттер болған. Алдымен, шешен - сөз тапқыш, сезімтал, сонымен қатар, ақындық өнерге де жақын, суырып салмалық қасиеті де қатар жүрген.

Шешендіктің негізгі мақсаты - адамдарды иландыру, айтқысы келген нәрсені нақ айтып, сендіру.

Шешендік сөздер ойлау жүйесінің әр түрлі үлгісінен көрінеді. Жалпы өмір туралы, не жақсы, не жаман, адал қайсы, арам қайсы, т.б. туралы хабардар етеді.

ХVIII-ХХ ғасырларда өмір сүрген би-шешендер қазақ жерінде өткен көптеген саяси-әлеуметтік маңызды өзгерістерге байланысты ел қорғау, бірлікке шақыру тағы басқа осы сияқты мәселелерге үлес қосқан. Бұл кезең - Отанды, туған жерді сыртқы жаулардан сақтау мәселесі тікелей күн тәртібінде тұрған кезең болатын. Ондағы дау-жанжалдарға арналып айтылған сөздер қаншама десеңізші!

В.В.Радловтың: «Ертістің шығысында дала қазақтарының молдалары шығарған қол тумалар туындылары болды»[13,19-б],- дегені осы өңірде өмір сүрген би-шешен, ақын-жырауларды айтып отырса керек. Осы Ертістің Омбы өңірінде өмір сүрген би-шешендердің толғаулары мен шешендік сөздері өмірдің ішкі-сыртқы өзгерісі, дамуы сияқты құбылыстарға толы. Едіге би, Шоң би, Торайғыр би, Бапан би, Байсерке абыз, Тоқсан би, Домақ шешен, Бектұр ақын, т.б. халық даналығын жырлап, оның асыл ойларын түйіндеп, жұрттың көңілін үлгі-өнеге боларлық аталы сөзге үнемі аударып отырған. Бұлардың сөздеріне қарап отырсақ, өз дәуірі мәселелеріне тікелей араласқанын, халықтың ой-пікірін айна-қатесіз көрсетіп отырғанын анық көреміз. Сондықтан, әдебиет тарихында мұндай шешендердің алатын орны, шығармаларының маңызы, қазіргі күн адамдарына тигізетін игі ықлалы зор.

Б.Адамбаев шешендік сөздердің тағы бір сырын былай деп көрсетеді: «Шешендік өнер көп жағдайда әншілік, күйшілік, ақындық өнер деп танылмай, кейбір таңдаулы адамдардың «жақсылар» мен «жайсаңдардың» жеке бастарының қасиеті ретінде бағаланған»[14,6-б]. Сондықтан да халық оқулығы болып есептелген. Қай өнердің өмірі болсын, қай заманда туса да ғұмыры өлшенбейді, себебі, шын шешендік сөздер кешегі, бүгінгі жастарды болсын, тек жақсы мінез-құлыққа меңзеп, жамандықтан сақтандырған. Халықтың көңіліңе ұнаған, жадында сақталған сөз мәңгі өмір сүретіні сөзсіз. Шешендік сөздер алдымен адам баласын білімділікке, ерлікке, қайырымдылыққа баулыса, оған қарама-қарсы жарамсыз мінез-құлықтардан сақтандырып, одан аулақ болуға шақырған.

Кез келген халықтың белгілі шешені, биі болу үшін де адам бойында көптеген жақсы қасиеттер тұтасып келуі шарт. Ол үшін халқын, Отанын сүю аз, дүниеге көзқарасы кең, тапқырлық, өткірлік қасиеттері қатар жүруі тиіс. Ел тарихында ізі сайрап жатқан абыздар, шешендер, билер көп-ақ.

Омбы өңіріңде өзінің бар қадірін де, қасиетін де артыңда қалған шешендік сөздерімен толық таныта алатын, шешендік өнерді өміріне серік еткендер біршама. Әрине, олардың бәрі бірдей сонда туып, сонда өмір сүргендер емес. Көбінің өзінен бұрын өнері жеткен, көркем шығармалары сондағы халық орындаушыларының репертуарына енген. Біразы көрші аймақта туып, кейін сонда өмір сүрген болып та келеді.

Байсерке Түгелұлы 1779 жылы қазіргі Павлодар облысының осы күнгі Ертіс ауданында туып, 1879 жылы қазіргі Омбы облысы, Назыбай ауданында дүние салған. Кейбір деректерде бұл адамды 1760 жылы туып, 1841 жылы қайтыс болған делініп те жүр. Бұл шындыққа онша жанасымсыздау, дұрысы - алдыңғы мезгіл. Абыздың жүз жасағаны рас. Оған дәлел болатындай халық аузында «Жас Нұралыға айтыпты» деген мынадай сөз бар. 1868 жылы патшаның «Ережесі» (Жаңа Низам) бойынша Ереймендегі Қанжығалы руынан жаңадан үш болыстық - Ереймен, Қоржынкөл, Сілеті пайда болады.

1869 жылы Қоржын болыстығынан Ерейменге болыс болып Жаманның Кәрібайы, Саққұлақ шешеннің кіші баласы - Нұралы сайланады. «Тоқсанға келген Орта жүздің ақсақалының батасын алып келіңдер», - деп қоржындарын сәлемдеме мен сыбағаға толтырып, Саққұлақ би екі болысты Байсерке абызға жібереді. Байсерке екі жас болысқа құрмет білдіріп, қарсы алады. Осы жолы Нұралының жасын сұрайды. Ол жиырма жасқа келгенін айтады. Қарт абыз біраз ойға шомып былай деген екен.

Жиырма бесте ер жігіт,

Жарда ойнаған лақтай.

Отыз беске келгенде,

Ағып жатқан бұлақтай.

Қырық беске келгенде,

Селдіреп біткен құрақтай

Елу ердің жасы екен,

Алпыс пәленің басы екен.

Жетпіс сұмдықтың қасы екен

Сексен келіп бүйірден,

Шығарады тоқсан үйірден.

Тоқсан деген жаман жас,

Шоңқайып атқа міне алмас.

Қара тауды қар басты,

Қара бұлақтан су ақты.

Екі көзден нұр қашты,

Тұла бойды шыр басты.

Шаттық кетіп көңілден,

Оның орнын шер басты.

Мойыл таяқ ат болды,

Қуат қашып бойымнан,

Жүру-тұру қат болды.
Осы сөздің Бұқар жыраудың «Жиырма деген жасыңыз» деген толғауымен мазмұн мен идея жағынан жақындығы байқалады:
Жиырма деген жасыңыз,

Ағып жатқан бұлақтай.

Отыз деген жасыңыз,

Жарға ойнаған лақтай.

Қырық деген жасыңыз,

Ерттеп қойған құры аттай.

Елу деген жасыңыз,

О да бір көшкен ел екен.

Алпыс деген жасыңыз,

Қараңғы тұман түн екен.

Тоқсан деген жасыңыз,

Ажалдан басқа жоқ екен. [15,27-б].

Байсерке абыздың көргені көп, білгені ұшан-теңіз. Оның өмір туралы толғауы бір ғасырдың жиыны, адам өмірінің тарихы іспеттес. Ол біреуден қорлық көрдім, біреуден зорлық көрдім демейді. Ақылды, ақылгөй қарияларға тән қорытынды жасап барып тоқтайды. Жоғарыдағы кездесу 1869 жылы болған деседі. Сол кезде 90 жасқа толған Байсерке абыздың 1779 жылы туғандығы рас болып шығады.

Осы абыздың 100 жасағанын дәлелдейтін сөз қалған. Есіл мен Ертіс аралығындағы елдердің жақсысы мен жайсаңы абыздың үйіне жиналады. Ойлары жүзден асқан аяулы қарттың көзі тірісінде бақұлдасу екен. Сонда абыздан «Дүниеде не сый көрдіңіз?» деп сұрағанда:
Дүние деген - бір қу екен,

Заһары күшті у екен.

Тұрағы жоқ бірінің,

Ағып жатқан су екен.

Қалағаныңды бермейді екен,

Әбден тонап алған соң,

«Кет» деп қолын сермейді екен.

«Кет» деген соң жатырмын кетейін деп,

Қамданып шын дүниеге жетейін деп.

Зор ием тілегімді қабылдаса,

Қайырды енді содан күтейін деп.

Уа, жұртым! Уа, бауырым, амандастым,

Келмейтін ұзақ жолға қадам бастым,

Бәрінен ғафу сұрап, үлкен-кіші,

Ақырғы лебізіммен мен қоштастым![16],-
деген екен. Мұндай қоштасу өлендері жайында М.Әуезов: а) жермен, елмен қоштасу, Ай, Таңсық өлеңдері, Сарыарқамен қоштасу, Күдері Қожаның Қарқаралыдан ауарда айтқаны; ә) өмірдің өткен шағымен қоштасу - Сарыбай ақынның Қуандық деген қызына айтқан сөзі, Кемпірбайдың Әсетке айтқан өлеңі; б) өтіп бара жатқан заманмен қоштасу (Қаратоқа Есет бидің еңкейген шақтағы өлеңі, Тезек төренің «Сексен» деген өлеңі) - сияқты түрлерге бөлінеді» [17,29-30-б], - дейді.

Қоштасу, бақұлдасу туралы Сәкен Сейфуллин: «Сыршылдық өлеңдерінің ертедегі шыққан айқынырақ бір түрі»[18,129-135-б],-деп сипаттама береді. Жоғарыдағы толғауда Байсерке төрт құбыласы сай, шаруасы дұрыс адам сияқты. Жасының ұлғайғандығын, қарттықтың қауқарсыздығын сөз еткен.

Байсеркенің әкесі Абылай ханмен тұстас, оның батырларымен де жақсы болғанға ұқсайды. Қалмақтарга қарсы соғыстарда аты шыққан батыр болған дейді кейбір ауызекі шежірешілерде.

Түгел батыр туралы халық аузында мына сөзді Павлодар облысының тұрғыны Қазыбек Нұралин жазып алған екен.

Ақтабан шұбырындыдан кейін Сілеті өңірін басып алған жоңғарлар бұл жердегі қазақтарды ата қонысына маңайлатпай қояды. Басқыншыларды бұл өңірден қалай қуу жөніндегі қыпшақтың Түгел, Жазы, Қошқарбай есімді үш батыры ақылдасады да, әрқайсысы мүмкіндігінше қол жинауға уағдаласады. Қай бұрын келгені белгілі тұсқа жалау желбіретіп қоятын болады.

Тізе қосқан үш батырдың жасақтарымен қалмақтардың соғысы қазіргі Көкшетау облысы мен Ертіс ауданының шекарасына таяу тұста өтсе керек. Жекпе-жекте Түгел батырға қалмақтың батыры төтеп бере алмайды. Соғыс қалмақтың жеңілісімен аяқталады. Бірақ Жазы батыр қалмақтардың от шашқан оғына тап болып, қаза табады.

«Інімнің сүйегін тауып, туып-өскен жеріне жеткіземін», - деп, Жазы мәйітін әкеле жатқанда Түгел батырды жоңғарлардың алтынға сатылған жансызы у беріп өлтіреді. Қазір оның мәйіті Көкшетау облысының «Жуантөбе» деген қонысында жатыр. Түгел батыр жағасына жалау тіккен көлді жұртшылық сол кезден бастап «Жалаулы көл» деп атап кеткен. Бұл көл қазіргі Ертіс ауданы мен Ақтоғай ауданының шекарасында. Жуықта Ертіс қалашығының бір көшесі осы көлдің құрметіне «Жалаулы» деп аталды.

Жоңғарлармен соғыста көзге түскен осы өңірге мәлім Қожым деген батыр да болған. Қожымның мәйіті Түгел батыр мәйітімен қатар жатыр. Себебі, елдің айтуынша, Қожым батыр дүние саларда «Өмірім Түгел батырдың панасында өтіп еді, қабірім де соның ық жағында болса екен!» - депті. Осы өсиетін аталастары орындаған екен.

Байсеркенің әкесі Түгел батырдың есімі Омбы өңіріне де кең тараған. Ол авторы белгісіз «Ермек қиссасында» Ермек батырдың қолынан қаза табады. Бұл қиссадағы оқиғалар XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында өткен. Ол дастандағы Түгел батыр Байсеркенің әкесі ме, оны әлі зерттей түсу керек.

Көп әңгіме-аңыздарда Байсерке сөздері «Байсерке шешен» айтты деп емес, «Байсерке абыз айтқан сөздер» болып таралған. Байсерке Түгелұлының не үшін абыз атанғаны туралы қысқаша тоқталайық.

Біріншіден, Байсерке сөздерінің бәрі де оның турашылдығын, әділдігін, халықшылдығын, ел қамқоры болған қария екендігін дәлелдейді. Екіншіден, абыз деп көпті көрген, көп білетін, көсем адамды айтқан. Байсерке осы дәрежедегі шешен ретінде танылған.

Абыз деген сөзге "Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде" [19,38] былай деп анықтама береді:

Тыңдадым ән ырғағын, сазын ұқтым.

Абыздың ақылындай шалқып жатыр,

Таудағы тасын шағып тамызықтың».

Осы түсіндірме сөздіктен келтірілген үзінділеріміз абыз сөзінің мәнін толық ашып беріп отыр.

«Қазақтың би-шешендері» атты кітапта: «Қыпшақ руынан шыққан Байсерке абыз қай кезде, қай елде өмір сүргені белгісіз» [20,310-б] деген сөздердің ағаттығы бар.

Байсеркенің ата-жайлауы Қызылқақ сорының төңірегі деген пікірді шежірешілер дәлелдеп жүр. Тағы да жоғарыдағы кітапта «Байсерке қызыл тілге қырып салма шешен болғанымен, алдында айдап жүретін дәулеті жоқ, шекесі шытынаған тақыр кедей, әрі кіндігінен бала көрмеген, жарлы адам болған»[21,310-б],- дейді. Мұны біз тағы жоққа шығарамыз. Оның дәлелі: ел аузыңда күні бүгінге дейін сақталған мынадай сөз қалған.

Байсеркенің ұлы болмағанымен, екі қызының бірі қыпшақ Қошқарбай батырдың көп балаларының біріне тұрмысқа шыққан екен. Сағынған қызын, одан туған жиендерін көріп қайтуға бір жазда Байсерке абыз Ертістен Есілге барады, құдасы Қошқарбай батыр Байсеркемен сыйлы қонақ болуға көршісі Жайықбай биді (аға сұлтан Ыбырайдың әкесі) шақырса керек. Аға сұлтан баласын арқаланап, Жайықбай басқаға сөз кезегін бермей, жүйесіз сөйлей берсе керек. Сөздің бір үзілген кезінде Байсерке абыз:
Нақ бедеу мен қазан ат

Шабына түртсең теппейді.

Нәсілі жақсы азамат,

Шамдандырсаң сөкпейді.

Негізі жаман адамдар,

«Сен» дегенді көксейді.

Іс түскенде басыңа,

Туысың келер қасыңа.

Түбі бірге кетпейді,

Туысқа ешкім жетпейді.

Байлауы жоқ шешеннен,

Үндемеген есті артық.

Парадан алған түйеден,

Адалдан жиған ешкі артық.

Білмей лағып сөйлеуден,

Үндемеген бесті артық, -

Байсерке абыздың сөздері көбінесе Қазақстанның солтүстік облыстары мен Омбы облысы жерінде сақталған. Ауыздан ауызға көшкенімен өзгеріске ұшырай қоймай, халықтың өзімен бірге жасасып келген. Байсеркенің жиырмадан астам сөздері нақты өзінің сөздері болып қабылданып жүр. Байсерке Түгелұлының негізгі шығармалары мына кітаптарда: «Шешендік сөздер» - А., 1992. «Қазақтың би-шешендері». - А., 1993., «Тозған қазды топ-танған қарға жейді». Құр.: Б.Адамбаев - А., 1991. «Билер сөзі». - А., 1992., «Жұлдыз» журналының 1992-1993 жылғы сандарында жарық көрген. Павлодар облысына белгілі қарт шежіреші Қазыбек Нұралин мен Омбы облысы Табыршан ауданының тұрғыны Ғалымжан Нығметов, Омбы қаласының тұрғыны Қали Кенжебаев ақсақалдардың Байсерке Түгелұлы шығармаларын халық аузынан жазып алып, сақтаған материалдарын да зерттеу барысында керегімізге жараттық.

Байсерке абыздың сөздерінің күшінде өлшеу жоқ, көркемдігі де жоғары. Шешендік сөздердің қыр-сырын зерттеген ғалым Б.Адамбаевтың: «Асыл маржан ару мойына алмас қылыш ер қолына қарататыны сияқты сөз асылы да өз орнынды құнды. Сан ғасыр халық жадында сақталып, жатталып, көптің талғамынан, ой елегінен өткен мақал-мәтел, терме, шешендік сөздер ақындардың өлең-жырларында, шешендердің даналық толғауларында ашылады, айқындалады, ал ақындар мен шешендер әлденеше ұрпақтың сана-сезімін аралап, көптің көкейіне орныққан ойлы, сырлы сөздерді жаттап, жадында сақтайды, керекті, кезекті жерінде жаңартып, жасартып, кәдеге жаратады»[14,12-б], - деген тұжырымының Байсерке Түгелұлына да қатысы бар. Байсерке де өзіне дейінгі шешендер сөздерін жақсы біліп, әрі қарай жалғастарушы, үлгі-өнегелік мәні бар сөздерді айтушы. Оның толғау түріндегі шешендік сөздеріне: «Баланы балдан тәтті демеңіз», «Жамандардан би қойсаң», «Өлшеп асқан асқа да», «Ата-анаң бар болса», «Дұшпаннан ақыл сұрама» тағы басқа толып жатқан толғаулары жатады.

Байсерке абыз жақсы би мен жаман биді былай салыстырады: «Жамандардан би қойсаң, алмастырар еліңді, Жүлделі сөзге бара алмай, Сындырар күнде беліңді. Жақсылардан би қойсақ, бәйге атындай сенімді»,- дейді. Жақсы биді танып барып қою керек екенін мойындатады.

Халыққа таныс суреттерді көзге елестету арқылы, адамдардың іс-әрекеті, мінез-құлқын шендестіру арқылы көрсетіп, айтпақ ойын, өмірден білген-түйгендерін баяндау арқылы ашық жеткізіп отырған.

Байсерке абыз сөздері мазмұн, түр, тақырып жағынан әр салалы. Көп сөздері бала тәрбиесіне, ел басқару өнеріне, билерге арналып айтылған. Жамандық пен жақсылық, дос пен дұшпан, әке-шеше қадірі, әйел ақылы, тағы басқа толып жатқан тәрбиелік мәні зор мәселелердің біразының басын қозғайды.

«Ділмарлық сөздерде жинақтаушылық, синтездеушілік басым, ой тереңдігі, өткірлігі, қысқалық, яғни ақыл мен сұлулықтың тұтаса түзілген құймасындай, жауһардай жарқыраған тобықтай түйін»[21],-деген қорытулардың маңызды екенінде күмәніміз жоқ.

Байсерке абыздың қайсыбір сөзін алып қарасаңыз да ділмарлыққа толы, өмір шындығын көрсетеді, салалы, салиқалы ойды алдыңа тартады.

Байсерке абыз көп елді, көп жерді аралаған, Баянауыл дуанындағы Шоң мен Торайғыр биді жақсы білген, олармен тығыз қарым-қатынаста болған. Олай дейтініміз: бірнеше шешендік сөздері осы билер есімдерімен, солардың жеке істерімен байланысты болып келеді.
Торайғыр мен Шоң келді,

Аз ғана емес мол келді.

Соймайын деген ойым жоқ,

Сояйын десем қойым жоқ [22,206-б].

Жоғарыда біз Байсерке кедейлікті айтпайды, кәрілігін айтып қана шағынады дегенбіз. Мына сөздің соңғы тармағы дегенмен Байсеркенің аса шаруалы болмағандығынан да хабар береді.

Байсерке абыздың сөздері бүгінгі күнге дейін маңызын жоймаған, бүгінге арналғандай әсер етеді. Олай дейтініміз - әр сөзі бұлтақсыз, өткір айтылғандығымен, мазмұн жағынан жанасымды.

«Бәйгеге ат қоссаңыз»[22,206-б] ,-деп басталатын сөзі өмірлік тәжірибесі мол, ақылгөй адам аузынан шыққан философиялық даналық деуге болады. Онда әлеуметтік өмірдің күрделі, түйінді сауалдарына жауап іздеп, өзін қоршаған әлеуметтік ортадан хабар береді, көрген-білгендерін таразылайды, бағалайды. Қазаққа тән ұлттық қасиеттердің бірі - әке-шешені қадірлеу, балаға дұрыс тәрбие беру. Бұл жөнінде абыз талай сүбелі сөз айтқан.

Өкпе-бауыр жүрегің.

Өз балаңнан кем емес,

Жақсы болса күйеуің [20,311-б].

Тәрбие мәселесі қай уақытта да жай мәселе болмаған. Ол абыз сөздерінде де мәнін тереңдете түседі.

Қыз да болса ұлмен тең.

Қылығы жаман ұл бала,

Ұл да болса қыздан кем. [20,311-б].

Ырыздықты ырыс қонар.

Ынтымағы дұрыс болар,

Баласы табысты келер,

Келіні епті келер

Қызы қылықты болар,

Ағайыны қоғам болар [20,311].
деп, баланы дүниеге әкелдің екен, баға да, баули да біл деп үйретеді. Өмірдің гүлі, тіршіліктің тірегі ата мен ана, бала үшеуін де адамдық парызды ойлауға үндеуі заңды құбылыс. Бұл ақыл мен аманатты орындау кез-келген адамның арман-тіиегіне жетудің даңғыл жолы екендігін көрсетеді. Мұның бәрі ақылгөйсу, ділмарлық емес, керісінше, адам тәрбиелеудің ақиқат үлгі-өнегесі. Осы пікірін абыз тағы бір толғауында былайша тереңдете түседі:
Баланы балдан тәтті демеңіз,

Үй құрары белгісіз.

Әйелді асыл тек демеңіз,

Кім болары белгісіз.

Үйді қамал демеңіз,

Көп тұрарың белгісіз.

Қазы-қарта, жал-жая,

Күнде жерің белгісіз.

Бақыттымын демеңіз,

Бақ тұрары белгісіз.

Алты баланы,

Бір әке асырайды,

Алты бала,

Бір әкені асырай алмайды.

Ал, әлеумет, бұған не дерсіз?!
Х.Досмұхамедов: «Халық әдебиетінің тағы бір түріне болжал өлеңдер (предсказывательные песни) жатады»[23,69-б],- дейді. Қазақ тарихында болатын баянсыз тағдыр, ел мен жер, адамның азып-тозуы жақындады дегенді айта келіп Байсерке осы жаман әдеттерден арылуды әрқашан еске салып отырған. Жоғарыдағы сөздер өткен заман үшін де, бүгінгі күн үшін де әлі күшін жоймаған. Шынтуайтында, оларды қазіргі күн адамдарының да ақыл-кеңесіндей қабылдауымызға әбден болады. Жаманшылық, бөспеліктен де, тым қанағатшыл болудан да сақтандыра отырып, адам бойына жақсылық шапағатын дарытпақ болады. Әсіресе, «Алты баланы бір әке асырайды, алты бала бір әкені асырай алмайды» - дегені бүгінгі күні бүкіл адамзаттың үлкен дертіне айналып отырғандығын абыз көріп келгендей. Бұл көрегендік - Байсеркенің қас шешендігінің, дана ақылгөйлігінің дәлелі.

Сонымен қатар абыз өмір иірімдерін, қазақ шаруашылық кәсібі жайында да ұтымды пікір қозғайды. Мысалы, жылқы оның қасиет пен қадірі туралы тәлім боларлықтай төмендегідей шешендік билік қалдырған.

Тұлпардан мәстек озып бәйге алар,

Қан түсіп аяғына шабандаса.

***

Ер қадірі өлгенде білінеді.

***

Жақсылардан би қойсаң,

***

Өгізге алтын теңдеп айдағанмен.

Шешендік сөздерде көп қолданылатын шендестіру туралы А.Байтұрсынов: «Екі нәрсе қатар, яки қарама-қарсы келгенде, арасындағы айырым көзге көбірек түседі. Биік пен аласа, ұзын мен қысқа, көрікті мен көріксіз, ғалым мен надан қатар келгенде, араларындағы айырмасын анық көреміз»[24,171-б]-, десе, шешендік сөздерде көп кездесетін көркемдегіш құрал теңеу туралы академик З.Қабдолов: «Мұнда суреткер заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді»[25,212-б],- дейді. Ал, ауыстыру туралы да З.Қабдолов: «Сөздердің әдеттегі грамматикалық түзілу тәртібінен тыс, орындарын ауыстырып, өзгеше тіркестер құру»[25,212-б],- деп анықтама береді. Байсерке шығармаларында да осы шендестіру, теңеу, ауыстыру сияқты әдіске құрылған бейнелі сөздер көп кездеседі. Оны бұрынғы ауыз әдебиетінен үйреніп, өзі дамытқан. Сырт қарағанда олар таныс, естіліп жүрген сөздер сияқты. Бірақ абыздың қолданысында таныс сөздер түрленіп, жаңа өң беріп, жаңа мағынаға ие болады. Көп сөздері ақыл-нақылға, мақал-мәтелге айналып кетеді. Қазақта «Ағасы бардың жағасы бар, інісі бардың тынысы бар» дейтін мақал бар. Соны абыз түрлендіріп:

Жел жақтағы тіреуің.

Ғалым М.Базарбаевтың қоғамның, әлеуметтің, тұрмыстың өзгеруіне байланысты айтқан: «Көркем әдебиет санадағы құбылысты бейнелеген. Бұрынғы мен қазіргіні салыстыру, шеберлік сыңасу, жаңалықтарға байланысты жаңа баламалар іздеу жалпы талапқа айналады»[26,118-б] дегенінің Байсерке мұрасына тікелей қатысы бар.

Абыздың енді бір сөздері оқу-өнерге, ғылым-білімге үндеген үгіт-насихат түрінде кездесетін сөздері де мол. Ол әйтеуір оқу керек демейді. Білімді мен надаңды салыстыра көрсетіп, білімнің, өнегелі адамның артықшылығын нақты нәтижемен дәлелдейді. «Білімдінің сөздері» аталатын толғауы осындай. Осы толғауда өмірдегі бір жайдың мәнін түсіндіру үшін абыз сөздерді жарыстыра салыстыруды қолданған. Ұзақ пен тұйғынды салыстырады. Тұйғын ұзақ бола алмайды, ұзақ тұйғын бола алмайды деп түйеді.

Дауыл болмай, жауын болмас,

Ит күшіктеп сауын болмас.

Екі жалқау бірігіп ауыл болмас,

Ауыл болса да тәуір болмас.
Немесе,
Жаман еркек жер қадірін білмес,

Жетесіз жігіт ел қадірін білмес.

Жалқау адам тер қадірін білмес,

Жайсыз әйел ер қадірін білмес,-

Байсерке абыздың тағы бір қозғаған үлкен мәселесі - адамның мінезі, әрқилы қылығы туралы, өз заманымыздағы адамдардың жаман іс-әрекеті, теріс ниеттерін сынай отырып, одан арылуға шақырған. Кейде абыз көп адамдардың көзіне түсе бермейтін ұсақ-түйек ұнамсыз мінез-құлықтарды байқағыш келеді. Одан жирендіреді. Мысалы,

Өлшеулі болар қонағы.

Онымен бірге отырар,

Ақылсыз ауыл салағы.

«Байлауы жоқ шешеннен»[20,312-б],- деп аталатын толғауы Байсеркенің әділ жанды, ақ жүрек шешен екенін танытады. Бәлкім, Байсерке заманында пара беру, пара алу күшті де болмаған болар. Бірақ мұндай адам құлқындағы жағымсыздықтың болғандығы рас-ты. Жоғарыдағы сөз - соның куәсі. Қазақ қоғамында параның тууы атап айтылмаса да, оның қайдан, неге туатынын білуге болады. Бірақ пара ешкімді де мұратқа жеткізген емес. Керісінше, ол адамның беделіне дақ салатын, кісілігін төмендететін қылық есебінде бағалануы керек. Сөз соңында:

Тәңірім берген ешкі артық,-

Бір жолы абыз аты шулы шешенмен айтысып, қай жағынан келсе де жеңе беріпті. Жеңе алмайтынын білген шешенге әйелі кеңес беріп, үй-жайының кедейлігін бетіне бассаң, сүрініп жығылар деп ой тастапты. Әлгіні тыңдаған шешен жігіт:

- Абыздың өзі сайрап, көзі жайнап тұр екен, үй-күйі өзіне сай шығар,- депті. Сонда Байсерке мүдірместен:
Иә, үйім бар,

Адам айтса нанғысыз.

Алпыс үйрек қамаса,

Бірін ұстап қалғысыз.

Сіздің үйді көрген жан,

Біздің үйге барғысыз.

Өмірде әлеуметтік маңызы бар тақырып жақсы мен жаман адам туралы болса, Байсеркенің де көп көңіл бөлген мәселесі осы болған. Осы мәселені тақырып етіп алу үшін заман талабына сай, тілек-мүддесін көздейтін сүбелі сөз, ұстамды билік, күрделі пікірлер айтқан. Адам табиғатына үңіле қарап, зерттеп барып қорытынды шығарып отырған.

Адам және оның мінез-құлқы туралы сөздерінде байқағыштық, адам қадірін бағалағыштық мазмұн, терең ой жатады. Мінезі жаман адамға жуысып береке таппайсың, жақын досқа өтірік айтсаң кешірмейді дегенді айтыңқырайды. Үлкен ақылгөй қария аталық кеңеске мән беріңкірейді. Әр сөзі жақсы, яки жаман адам бейнесін елестетеді.

Өмірді босқа өткізбей, өмірден өз керегіңді дер кезінде ала біл деген сияқты тәрбиелік мәні бар пікірлер ұсынған тұстары да баршылық.

Ғалым Р. Бердібаевтың: «Жыраулар өздерінің шығармаларында қоғамдық мәні зор, бүкіл халықтық сипаты бар, ал тағдырына тікелей қатысты ірі мәселелерді ғана тақырып еткен»[27,8-9-б],- деген сөзінің Байсерке Түгелұлына да тиесілі екенін айтпауға болмайды. Абыздың белгілі бір тарихи оқиғаларға, жеке тұлғаларға байланысты айтқан сөздері де сақталған. Мысалы «Шоң мен Торайғырға айтқаны», «Желке бимен қоштасқаны», «Қоңырат Жайымбай датқаға айтқаны» дейтіндер осындай.

Сөзге бөгелмейтін тапқыр шешен өз заманына біреуді жөнсіз мақтамаған, жарамсақтанбаған.

Халық аузында Шоң мен Торайғыр бір-бірмен өкпелесіп Торайғыр көшіп бара жатқанда Байсерке абыз айтты деген мынадай тоқтату сөзі бар:
Әлі де тоқта, сабырла,

Елде жүр де батыр бол.

Жау келгенде баста қол,

Жат та алтын тағыңда.

Енді көп сөз айтпаймын,

Тілімді ал да кейін қайт.

Адаспа, батыр жаңылма!
Тілімді егер алмасаң,

Құлағыңды салмасаң,

Бетің білсін, жарқыным,

Барар жерің алдында!

Осындай тоқтату сөзді басқалар да айтқан. Бұл - елге беделді ақылгөй шешендердің тоқтату тәсілі. Мұндай шешендік билік - әдебиет тарихында жиі кездеседі. Мысалы, Көтеш ақын Бәсентейін Жақсыбайды, Тоқсан би қыпшақ Ізбасты биді, Жапалақ билерді т.б. өз заманында тоқтату айту арқылы елдің бірлігін сақтауға шақырған.

Жоғарыдағы талданған, аталған негізгі тақырыптардан басқа жастық, кәрілік, өмір мен өлім мәселесін сөз еткен абыздың көптеген толғаулары бар.

Шешендік дау туралы Б.Адамбаев былай дейді: «Шешендік дау - қазақ қауымының материалдық және рухани даулы мәселелерді, қылмысты істерді шешетін ежелгі әдет заңы, ережесі есепті» [14,117-б], - дейді.

Байсерке өмір сүрген кезеңде де ел ішінде жер дауы, жесір дауы тағы басқа даулар көп болған, ел мен ел, ру мен ру, ағайын-туыс арасындағы алауыздықтар жиі ұшырасқан. Осы оқиғаларды жиі көріп, басы-қасында болған шешен бәрін де ынтымақтастық-татулыққа шақырған.
Жаман туыс бір масыл,

Арқалаған құммен тең.

Жақсылығың істеген,

Босқа кеткен сумен тең.

«Ата-анаң бар болса» [14, 311-б] деген толғауында абыз ағайын-туыстық, жақындық-жанашырлық сияқты қарым-қатынасты қастерлеп, қадірлеп бағалауды үйретеді. Тегінде ол өне бойы адамдарды, замандастары мен жастарды тәрбиелеу, үйретумен болады. Осыған қарап, абыз ұстаз, тәлімгер, өмір ережесін ұғындырушы деуімізге болады. Адам мен адам арасына дәнекер болған абыз бірлікке осылай шақырған.

Байсерке Түгелұлының артында қалған мұрасы - әдебиет тарихының тозбас қазынасының бір бөлігі.

Бір ауылда жесір дауы болып, Жайынбай бай мен Байсерке абыз да шақырылады. Байсеркенің де билік айтуға шақырылғанын сезіп, Жайынбай жыланша ысқырып, төрелік айтудан бұрын абыздың бетін қайтарып, ықтырып алуды ойлайды. Ол өзіне сәлем бергелі келген абызға:

- Құлақ-мұрны жоқ шұтақ абыз, жал-құйрығы жоқ, шолақ абыз, сен де келгенсің бе? - дейді. Бұл - Байсеркенің бауырында ұлы, алдында айдап жүрген малы жоқ екенін бетіне басқандығы еді. Сонда Байсерке көп ойланып тұрмай былай дейді:

- Ей, Жайынбай, өзің де, тілің де жайындай екен. Құлақ-мұрным жоқ болсам, сұңқар шығармын, Жал-құйрығым жоқ болсам, тұлпар шығармын. Біреу құстың бұлбұлы, біреу жылқының дүлдүлі. Халықтан атқа мінер ұл туса, ол - менің ұлым, халықта бар байлық болса, ол - менің пұлым. Ал, сен малым көп деп тасыма, оның бір дерттік қана. Жайынбай малымен бірге өледі, ал Байсерке абыз халықпен бірге жасай береді, - деген екен. Оның халықпен бірге жасасып келген шешендік сөздері, терең тебіреністерге толы ойлары әрі ұғымды, әрі көркем. Бүгінгі ұрпақ үшін өнеге болары сөзсіз, күмәнсіз. Әсіресе абыз сөздері Ертістің Омбы өңірінде жақсылық кодексіндей дәріптеледі. Қариялар жастарға оның ұлағатты сөздерін өне бойы айтып отырады. Біз осындай Байсерке сөзін насихаттаушы Кенжебаев Қали, Есенболов Солтан, Нығметов Ғалымжан, Нұралин Қазбек т.б. адамдармен кездесіп, абыз сөзінің қалай қадірленетініне көз жеткіздік. Байсеркенің толғауларынан оның зор шабыты, кең тынысты, терең ойлы, дарынды шешен болғанын байқау қиын емес.