МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку

Қарақшы, ұры, залым қойдай ықты,

Қайда кетті бұрынғы батыр, мықты?!

Әділет пен (ғадалат пен) ақылды көркейтуге

Бисмиллаһи рахманир рахим. Әлкәлимәту лафзу уадиғ лимағна муфрад. Уа һия исму уа фиғлу уа харф. Лиәнәһә әммә ән тәдуллә ғәлә фи нәфсиһә әууәлән сәни әлхарфу уа әууәлу әммә ән яқтарин би ахад әлазмәнә әссәләсәт әууәлән. Әссәни әлисму уа әууәлу әлфиғлу уа қад ғәләм бизәликә хад куллу уахид минһә әлкәләм мә тәдмину кәлимәтәйни биснәд уа лә иәтәти зәлик иллә фи исмәйни ау фи исми уа фиғли. Әлисму мә дәллә ғәлә мәғнә фи нәфсиһи ғайру муқтарин би ахад әзмәнә әссәләсәт уа мин хауасиһи духул әлләм уал жар тануин уал иснәду иләйһи уал идафәту уа һууә муғраб уа мабни фәл муғраб әлмурәккәбу әлләзи ләм юшбиһуһу мабни әласыл уаслуһу ән яхтәлиф әхируһу би ихтиләфи әлғауамил лафзан ау тақдиран әлиғрабу мә ихтәләфә әхируһу биһи лиядуллә ғәлә әлмағани әлмәғнурат ғәләйһи уа әнуағиһи рафғу уа насбу уа жарру. Фә рафғу ғәләму фәғилия, уа насбу ғаламу мәфғулия уал жарру ғәләму идофәтиһи әлғамилу мә биһи иәтәқәууәму әлмағна әлмуқтәди лилиғраб фәлмуфраду әлмунсариф уа жамғу әлмаксур биддаммат рафғән уал фатхәт насбан, уал кәсрәт жаррән. Жәмғу муәнәс сәлим биддамат уал кәсрә, ғайр мунсариф биддаммат. Уа фатхәт ахук, уа абук уа хамук уа һәнук уа фук уа зу мәли мудофату илә ғайр йә лимутәккәллим билуау уал әлиф.

Мағынасы: Аса мейірімді, рахымды Алланың атымен бас-таймын. Сөз табы-жекеше түрде тұрып, белгілі бір мағына беретін дыбыстар жиынтығы.

Ол исм (зат есім), фиғл (етістік), харф (көмекші сөз) қосымша, жұрнақ, жалғау т.б. болып бөлінеді. Себебі сөз өзі жеке тұрып мағына бере алады. (ал исм және фиғл) кейде жоқ.

Екінші, (жеке тұрып мағына бере алмайтыны) ол харф(көмекші сөз). Ал біріншісі жеке тұрып мағына бер алатыны ол мезгіл шақтарының бірімен байланысты болуы мүмкін немесе жоқ. Екіншісі, (мезгіл шақпен байланысы жоғы) ол исм ( есім сөз) деп аталады. Ал біріншісі (мезгіл шақпен байланыстысы) ол фиғл (етістік) және осымен әрқайсысының анықтауышы айқындалады.

Кәләм сөйлем бір-бірімен байланысқан екі сөзден құралады. Және бұл екі исммен немесе фиғлмен исмнің көмегінен болуы мүмкін.

Исм – ол жеке тұрып мағына беретін және 3 мезгіл шақтың бірімен де байланысы жоқ сөз. Оның ерекшелігі сол: оған “ләм” жар (кесра) немесе тануин (ән, ин, ун) сөз соңында иснад қосыла алады. Және изафетті (идафа) де қабылдай алады. Оған қоса ол муғраб (өзгермесі) және мабни (қалыпты). Муғраб- ол өз негізінде мабниға еш ұқсамайтын сөз тіркесі. Сондай-ақ оның анықтауышы көрініп тұрған (лафзан) немесе жоқ (тақдиран) қатысып тұрған екі элементтің (ауамиль) өзгеруінен сөздің соңының өзгеруі.

Иғраб – мағына барысын көрсету үшін оның (иғрабтың) салдарынан соңының өзгеруі және оның (иғрабы) түрлері рафғ, насб, жар. Рафғ фәғилді (қатысушы жақ) көрсетуші белгі, насб- мафғулді көрсететін белгі (іс-әрәкеттің бір нәрсеге икемделуі), және жар-идафаны (изафеттік үйлесімді, көрсететін белгі). Ал сөзге әсер ететін элемент (амиль) дегеніміз - талап етілген мағынаның басқаның жәрдемімен түсіндірілуі. Жекеше түрдегі тануинді (муфрад мунсариф) қабылдай алатын сөз. Тануинді жамғ тақсис мунсариф қабылдай алатын жамғ тақкир рафғ кезінде дамманы қабылдайды. Сондай-ақ насб кезінде фатханы және жар кезінде касраны да қабылдайды.

Ал әйел тегіндегі көпше түрдегі сөз (жамғ муаннас сәлим) (рафғ кезінде) дамманы және (насб пен жар кезінде) касраны қабылдайды. Ал тануинді (ғайру мунсариф) қабылдамайтын есім тек дамманы және фатханы (рафғ, насб, жарр кезіндерінде қабылдайды.) ал екілік түрде және “қилә” сөзі алифті (рафғ кезінде) дамманы және (насб және жарр) касраны қабылдайды. Ал тануинді (ғайру мунсариф) қабылдайтын есім тек дамманы және фатханы (рафғ, насб, жарр кездерінде) қабылдайды. Ал “ахуука, абука, хануука, фука және зул малии” сөздері “иә мутакаллимә” сөзіне тіркесіп, уауды (рафғ кезінде) әлифті (насб кезінде) “иә”-ны (жар кезінде) қабылдайды. Ал екілік түрде және “қилә” сөзі есімдікке қосылып, және “иснәни” сөзі әлифті (рафғ кезінде) “иә” (насб және жарр кезінде) қабылдайды.

Уал йә мусәнә уаклән мудофән илә мудмар уа иснән бил әлиф уал йә жамғ әлмузәккәр сәлим уау ләу уа ғишрун уа ихуаниһә бил уау уал йә әттәқдир фимә тағзиру кәғаса уа ғалами мутләқан истәсқғәлә кәқадә рафғән уа жаррән ау нахуи муслими рафғән уа лафзи фимә ғадааһу ғайр мунсариф мә фиһи ғилләтән мин тисғә ау уахидәтән минһә тәқуму мәқамиһумә уа һиә ғаділ уа уасфи уа тәнис уа мағрифә ғажмәту суммә жамғу суммә тәркиб уа нун зәйдә мин қаблиһә әлиф уа уазну фиғл уа һәзәл қаул тәқриб мислә ғумар уа ахмаду уа талхату уа зәйнәб уа ибраһиму уа мәсәжид уа мағди кәрбу уа ғимран уа ахмаду уа хикмату ән лә кәсрә уа лә тәнуин уа яжузу сарфиһи лидарурати ау сәнәсиб мислу сәләсилә әғләлән уа мә яқуму мақамиһимә әлжамғу уал фә тәнис фәлғадлу хуружиһи ғән сифәтиһи әласлия хақиқату кәсәләсә уа мусәлсил уа ахир уа жамғу ләу тәқдир әлғұмар уа зафру уа бәбу қитам фи бәни тәмим әлуасфу шартән якуну фи асли фәлә тадурру әлғулбәту фәлизәлик сарфу арбаға фи марарат бинисуати арбаға уа имтәнәғә әсуад уа әрқәм лихаят уа әдһәм ли қайди уа дағфән мәнәға әнға лихаят уа әждәлә лисақри уа ахил литаир әттәнис би тә шартиһи әлғилмия уал мағнауи кәзәлик уа шарт тәхтәм тәсириһи зиядати ғәлә ... ау тахаррук әлаусат ау әлғажмат фәһинду яжуз сарфиһи уа зәйнәб уа сәқр уа мәһу ужур мумтәниғ фәиннә сәммә биһи музәккәр фәшартуһу.

Мағынасы: Ал “ахуука, абука, хануука, фука және зул малии” сөздері “иә мутакаллимә” сөзіне тіркесіп, уауды (рафғ кезінде) әлифті (насб кезінде) “иә”-ны (жар кезінде) қабылдайды. Ал екілік түрде және “қилә” сөзі есімдікке қосылып, және “иснәни” сөзі әлифті (рафғ кезінде) “иә” (насб және жар кезінде) қабылдайды.

Иғраб (тақдиран) аса (таяқ) немесе ғуләми (менім балам) тектес сөздерде (соңғы харакаты) көрсету мүмкін емес жағдайда жасырын түрде (тақдиран) жасалады. (бұл сөздерде иғраб тақдири) барлық кезде жасалады. Ал соңғы харакаты “қаады” сияқты сөзде көрсету қиын болса, (иғраб тақдири) мұнда рафғ және жар кезінде жасалады. Ал “муслими” кезінде иғраб тақдири рафғ кезінде ғана жасалады. Ал бұдан басқа барлық жерде иғраб лафзи жасала береді.

Ал тануинді қабылдайтын есім сөздер (ғайру мунсариф) бұлар тоғыздан екі кемшілік жиынтығы немесе екі кемшіліктің күніндегі бір кемшілігі бар сөздер. Олар: ғадл (сөз формасының өзгеруі), уасф (бейнелеу), әйел тегі, мағрифа (анықталған белгілі есім), ужма (шет тілдегі атау), жамғ (көпше түр), тақриб (сөз тіркесі), алдында әлиф қолданылған артық нун, уазнул фиғл (етістіктің түрі). Бұлар осыған жақын сөздер, осыған мысал: сөз: Умар ахмар (қызыл), Талха, Зайнаб, Ибраһим, масажид (мешіттер), мағди қариб имраи, Ахмад. Олар кәсра мен тануинді қабылдамау керек. Бірақ кей кезде “саласилә уа ағләлә” сияқты сөздерде (кей кезде тануин мен кәсраны қабылдайтын) бұл жамғ (мустахил жумуғ) және әйел тегіндегі әлиф.

Ғадл ереже бойынша “суләс”-үш үштен, ухар (басқалары), жумағ (көп-көп), дегендегі сияқты бастапқы тахқиқан формасынан өзгерген сөз. Немесе ережеге сай емес “умар және катамим бөлімі” сияқты тамим тіліндегі тақдиран.

Уасфу (бейнелеу) – оның шарты сол, ол негізінде болуы қажет, сондықтан оған қолданыста тануин берген кедергі етпейді. Мәселен: “марарту бинисуатин арбағин ” сияқты бірақ “асуад” және “аркам” (дақшын) жыланды сүреттегенде адхам (күңгірт) шынжырды суреттегенде тануин беруге тйым салынады. Сондай-ақ афға (зұлым) дегендегі (сияқты сөзде тйым әлсіз) гадюканы суреттегенде, “аждал” қыранды суреттегенде, “ахнал” құсты суреттегендегі сияқты сөзде тйым әлсіз саналады.

Ал әйел тегі “та тәнис”-пен есімдерде болуы керек, бірақ мағыналас жағынан да бола береді. Бұл шарт егер сөз үш әріптен көп болып, ортасында харакаттар болса немесе сөз өзге тілден енген болса күшінде саналады. Мысалы: “хинд” тануинмен айтуға келмейді. Ал егер бұл атау ер текті болса, онда оның шарты сөз үш әріптен көп болуы тиіс. Демек “қидам” сөзіне тануин беруге болады да, “акраб” ты тануин мен айтуға болмайды.

Мағынасы: Көпше түр “мунтахил жумуғ” қалпында тұруы шарт және соңында “ха”-сыз болу керек. Мысалы “ масжид” “ масабих” сөздері сияқты. Ал “фаразинах” сөзі тануинді қабылдайды. “Хадажир” (жылқының түрі) тануинді қабылдайды. Өйткені ол көпше түріне ауыстырылған. Бұл араб сөзі болмағандықтан және қалыпта тұрмағандықтан. Сондықтан “сарауил” сөзі көп жағдайда тануинді қабылдамайды. Кейбір жағдайда тануинді қосқанда қате болмайды. Сол сияқты “жауар” және “қади” сөздері рафғ және насб жағдайларында бола алады.

Таркибтің сөз тіркесі шарты: зат есімде болу және изафеттік байланыста болмауы тиіс. Мысалы: “бағләбәк” сөзі.

Егерде “әлиф” және “нун” екі әріп есімде болу үшін, сөз зат есімде тұруы қажет. Мысалы: “имран”. Егер “сифаты (анықтауышы)” бұл екі әріп жазылу үшін сөз “фәғләнә” қалпында болмауы шарт. Мысалы: “сәкрән”, “надман” сөздері “фәғлә” қалпында болмауы керек деген пікірлер бар. Сол себептен “рахман” сөзінде ғалымдардың арасында келіспеушілік бар.

Етістіктің қалпында тұрған сөздің шарты ол тек етістіктің қалпына сай болу керек. Мысалы: “дараба” “шамара” сияқты сөздер. “ахмар” сөзіне тануин қосылмайды.

Фи хукми уахид уа жәмиғул бәб бил ләм ау идофат иәнжир билкәсрә әлмарфуғат һууә мә иштәмәлә ғәлә ғалам әлфәғилия фәминһу әлфәғил уа һууә мә иснәд иләйһи әлфиғл ушәбәһәһу уақдам ғәләйһи ғәлә жиһһәти қиям биһи мисл қамә зиәд қаим әбуһу уал аслу ән иәли фәғәләһу фәлизәлик жәзә дарфан ғуләм зайд дарабә ғуләм зайдун уа изә интәфә әлиғрабу лафзан фиһумә уал қаринат ау кәнә мудмарән муттасилән ау уақағә мафғуләһу бәғдә иллә ау мудаһә уәжәбә тақдимиһи уа изә иттасәлә биһи дамир мафғул ау уақағә бағдә иллә ау мәғнәһә ау иттасәлә мафғуләһу уа һууә ғайр муттасил биһи уәжәбә тәхирәһу уа қад иәхзифу әлфиғл лиқиәм қаринату жәуәзән фи мисли зайд лимән қалә мән қамә уа лиәбки юриду дариғун лихусумати уа ужубән фи мисли уа әннә ахад минәл мушрикин истижәрәк уа қад юхзифән мәғә фи мислу ниғәм лимән қалә әқамә зайд уа лизә тәнәзиғ әлфиғләән заһирән бәғдәһумә фәқад иәкун фил фәғлиәт мислу дарабани уа әкрамани зайд уа фи мафғулиәти мислу дарабәт уа әкрамәт зайд ау фил фәғилиәт уал мафғулиәт мухталифәйни. Фә иәхтәр әлбасриюн әғмәл әссәни, уал куфиюн әләууәл фә әннә әғмәләт әссәни, әдмарат әлфәғил фил әууәл ғәлә уафақа аззаһир дунә әлхазф хиләфән әлкәсәи уажәзә хиләфән лилфараи уа хузифәт лилмафғул ән истәғәни ғанһу уа иллә заһарәт уа ин әғмәлтәл әууәл әдмарат әлфәғил фиссәни уалмафғул ғәлә.

Мағынасы: Сибуейх және Ахфаш ғалымдары “ахмар” сөзінде әр түрлі пікірде. Сөздің талдауында екі ғалымда әртүрлі.

Барлық баптарда(етістіктің туынды түрлерінде) изафеттік(матасу) байланыста және “әл” артикілінде кесраны қабылдайды.

Марфуғаттар дегеніміз – ол бастауышқа көрсететін белгілер. Бастауыш ол етістікке байланысты болу керек, немесе етістікке ұқсас болу керек. Етістік бастауыштың алдында жазылады. Мысалы: “қамә зәйдун” (Зайд тұрды).

Сөйлемде бастауыш етістіктен кейін тұруы шарт. Сол себептен “дараба ғуләмуһу зайдун”, “дарабә ғуләмуһу зайдан”.

Егер сөйлемде иғрабтың белгілері болса немесе қосалқы есімдіктің себебінен жасырын тұрса, немесе “иллә” сөзінен әлде сол мағынадағы сөзден кейін тұрса, немесе оның мафғулі қосылып бастауышы өзі жеке болса, міндетті түрде бастауыш соңында жазылады.

Егер етістіктің орнына басқа сөз тұрса. Бұл жағдайда етістікті айтпаса да болады. Мысалы: “кім тұрды?” дегенде “зайд” деп айтуға болады. Немесе “лиәбки юриду дариғун лихусумати” (сені не жылатады?) ол: “дариғун” (дауласуда жеңілген) бұл жерде де етістікті айтпасада болады. Кейде етістікпен бастауышты жасыруға болады. Мысалы: “ә қамә зайдун?”.

Егерде екі жасырын емес етістік бірдей келсе, ол екеуі бастауышқа таласады. Мысалы: “дарабани уа акрамани зайдун” және мафғулға (толықтауышқа) таласады. Мысалы: “дарабту уа акрамту зайдан”. Бұл жағдайда Басралықтар екінші сөзді, ал Куфалықтар бірінші сөзді ұстанады.

Егерде екінші етістікті сөйлемге қоссақ, онда бұл сөйлемнің фағилі (бастауышы) дамир (есімдік) болады. Қалған жағдайда мафғулді (толықтауышты) алып тастауға болады.